This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves bef ore it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at |http : //books . google . com/
f^ 449218
^
5 *
n.
1
Digitized by
Google
/.
V.
ATLAS YAN STOLK
Digiti
izedby Google
/
Digiti
izedby Google
ATLAS VAN STOLR
KATALOGUS
DER
HISTORIE-. SPOT- EN ZINKEPREKTEN
BETREKKELIJK
DE GESCHIEDENIS VAN NEDERLAND
VERZAMELD
If DOOR
£ YAN STOLK Cz.
Oud-Majoor-Kommandant van het korps Koninklijke
Scherpschutters van Rotterdam^ Officier in de
orde van de Eikenkroon, Ridder in
de Koninklijke orde van ItaUê
GERANGSCHIKT EN BESCHREVEN
DOOR
a. YAN RIJH
CkmserviUor der Gemeente-bibUotheek van Rotterdam
VIJFDE DEEL
AMSTERDAM
FBBDERIK MULLER & Co.
1901
Digiti
izedby Google
7 IC
A/Z
Digiti
izedby Google
T7V-^4as??
BEREDENEERDE BESCHRIJVING
VAN DBN
ATLAS „YAH STOLK"
Afz onder Itjke prenten
(Vervolg)
December 1721. Muller (No. 8702tf).
3537. „Ter gedagtenisse ran de Overbeerlyke Vreede
door zyn kejserlyke majesteit van Rusland, etc. etc. etc.
en den koning en de croon van Sweeden. den 301" Au-
gnsty 8. V. geslooten, en naar dien ook geratificeerd,
heeft den Ed: Heer C'hri^toffel van Brauts, Ryks Edelman,
Hoffraed, en Kesident van zyn Keyserlyke Majesteit van
Bosland, resideerende tot Amsterdam, dit vreugde- vunr
laten oprechten, en doen aensteeken den 9 December:
S. N: a'- 1721."
Opschrift boven de afbeeldin|^ van dit vuurwerk. Onder de plaat zes-
en- twintig* latijnscbe versregels in zes kolommen. Gravure in-p1nno, naar
8. Schijnvoet, door 1. Smit.
9 December 1721. Mullbr (No. 8702^).
3538. „Tweede afbeelding van het vreugde vuur, ter
gedagtenisse van de overheerlyke vreede, '. . zoo als het
zig aan d* andere zyden in zyn gebouw, beelden, Emble-
matas Jlluminatien, divisen en Ciraaden heeft vertoont.*'
OpHchrift boven een afzonderlijke afbeeldiiipf van de drie zijden van
den tempel, die in het midden van het vuurwerk prijkte en welke
zijden op de vorige plaat uiet te zien zijn. De voorstelling is aan beide
syden eo van boveo omgevra door een sieriyk gtornameataird lystwerk
V 1
Digitized by
Google
VUURWERK TE AMSTERDAM 172I
met het naHm cijfer van den czaar eo bet russische wapen, boven elk van
welke twee gcl;mwerde engeltjes een keizerskroon houden. Onder de
plaat is in twee rijen, ieder van drie regels, de vorm en grootte van het
vuurwerk opgegeven, zooals *t op de vorige prent is afgebeeld. Gravure
in-plano, naar S. Schijnvoet door I. Smit.
9 December 1721. Niet bij Muller (No. 8702*).
3589. y^Afbeelding van het prachtige Vuur-werk, ter
gedachtenisse van de geslotene Vreede^ te Amsterdam . .
afgestoken op den 9. December dessdven Jaars.''
Inschrifl in drie regels boven- en drie regels onder de afbeelding van
den tempel, zonder het vele bijwerk, dat voorkomt op plaat No. S637
hier voren. Op den achtergrond de huizen van den Arostel; rechts een
gedeelte van den toren ,.8w3'ght Utrecht". In de wolken eenige engeltjes.
Gravure kl. infol., naar 8. Schijnvoet door J. Goeree. Muller noemt in
den noot van 3702 A ook een afbeelding door Goeree. Uit?
9 December 1721. Muller (8. No. 3702 A).
^540. „Afbeelding van het vreugde Vüdr afgestooken
de Vreede tussen
ter gedagtenisse van zyn Keyserlyke Mayesteit van Rus-
land, etc. etc. etc. en den Koning en de Croon van
Sweeden, opgeregt, door ordre van de Ed: Heer Chris-
to£fel van Brants, Kyks Edelman, Hofiraed en Hesident
van zyn Keyserlyke Majesteyt van groot Rusland, Resi-
derende tot Anisterdam, den 9 Decemb: 1721."
Drieregelig ouderachrifl ouder de afbeelding van dit vuurwerk, dat
in *t midden van een tempel op een voetstuk en omringd door andere
zinnebeeldige vrouwen, de Vrede te zien geeft. Links van den tempel
de letters ..XA<1''; rechts .,PA<I." Gravure in-pl»no, z. n. v. gr. Muller
vermeldt het exemplaar van den heer J. W. Wurfbain.
9 December 1721. Niet bij Muller (8. No. 8702 A).
3541. „De Tempel van Janus ter gedagtenis van de
eeuwige Vrede gesloten tuszen den Keizer van Groot
Rusland^ en den Koning van Zweden. 8f 8f\
Afbeelding van den tempel, links „PAX", rechts: ,,PA<I". Op den
achtergrond de huizen van de Doelenstraat, rechts „Swycht Utrecht".
Onder de pluat 12 versregels van G. Tijsens, in twee rijen gegraveerd.
Gravure in fol, z n. v. gr., met adres van Hendrik Bosch te Amsterdam.
Muller vermeldt deze prent wel onder No 37023 maar beschrijft ze niet.
Eigenaardig is top deze plaat, dat in de zichtbare der vier zinnebeeldige
voorsteliiugen (Je middelste van No. 3538 hier voren) al de latijusche
inschriften in hoUandsche zgu veranderd; zoo staat er in het voetstuk
Digitized by
Google
1721 VUURWERK TE AMSTERDAM
waarop de Vrede zit. in plaats van „Pax vna trvmphis (jsic) inovmeris potior'
hier „een Vrede is beter als ontelbaaren trionfen*' en lagtr in plaats Tao:
vla secvla dvret", ,.Zy moet eewen lang^ dueren". Het hoofdinschrifl:
.,Paz. alma. trivmphat. concordia. priocipvro." is hier vertaald : „DeGulde
Vreede zegeupralt" (door) „d'een drag't der Vorsten''. Het inschrifl iu
het basrelief: „Nvnc. est, bibendvm. uvnc. pede. libero, pvisanda. tellvs.'
bij No. 3638 hier voren onder in de voorstelling" is er hier ani/«* geplaatst
en luidt: ,.Nu is het tyd om te drinken en eens helder uyt de bogt
te springe'\
9 December 17*1. Muller (8. No. 8702 B).
3542. „Janus Tempel"
Opschrift boven een grove houtsnede, een tempel voorstellende, aan
iedere zijde twee planten, eveneens in houtsnede; links in boekdruk
„PAX" rechts ,.pAq". Onder de plaat een vera van B. v. H. in drie
kolommen, in boekdruk, roet het opschrift: „Janus Tempel, met al zyn
Vertooninge en Vuer werken die 'er zyn Afgeschooten. op Dynsdag
den 9. en 10 . December, 1721. over de geslooten Vreede tusschen de
Czaer van Moscovien, en de Kroon 8weden'\ Houtsnede in-fol.. z. n. v. gr.,
met adres van Jacob Willemsz. te Amsterdam. Muller beschrijft het
exemplaar van den heer J. W. Wurfbain.
Hierbij op een a&onderlijk vel, in boekdruk, met hetzelfde adres, een
gedicht van twaalf 6regelige versjes van H. Nismau, in twee kolommen
gedrukt en met het opschrift: ,.De vroolyke faam, Blaazende ter eeren
van de czaar van Moscovien. Over het voornaeme Vuurwerk, dat 'er
binnen de Stad van Amsterdam, over de geslooten Vrede in het Noorden,
van deze Maant December, 1721. zal werden afgeschooten." Bovenaan
een kleine houtsnede, een trompetter voorstellende.
Verder zijn hier over dit vuurwerk nog aanwezig:
I. „Pertinent verhaal, Van het vuurwerk Dat 'er op Dingsdag den
9 December, 1721. s* Avonds zal werden afgestooken iu de Colveniers
Burgwal, over het sluyten van de Vreede, tusschen zyn czaersche ma-
jesteyt En de kroon Sweden." Eén blad in-fol. met adres van H. Nisman
te Amsterdam.
II. .,QevalIen Die met ons Geselschap sijn Gebeurd En dien ik gesieu
en gehoord heb. so voor, In, als na, de Vuurwerken, die Opgestoken
syn, den 9 en 10"® december Anno 1721 door orde van den Heer
Chrisstoffel Brand," enz.
Curieus H.S. van zekeren ,.Scherenbeek'\ die met zijn zwager Warner
van Lienen. Aarnoud Kashof, Dorothea Corve'r en Margnretha van Lienen,
zgn eigen vrouw en zwagers vrouw, uit een hoekhuii* nan de Halve*
roaansbrug, dit vuurwerk aanzag. (Zie voor den inhoud vun dit H 8. mijn
mededeeling in het Amêtm'damêeh Jaarboekje voor 1899).
Digitized by
Google
VERSCHILLENDE GKBEÜHTKNI8SEN 172S— 1723
14 December 1722. Mulleb (No. 3708).
3543. „Inhoud des pennings geslagen ter gedachtenisse
der goude bruyloft van den heer Mï Pieter van Loon, en
vrouwe Agneta Graswinckel."
Opschrift boven een vers, in 't midden der plaftt, op een soort monumen-
talen steen gegraveerd en omgeven door verschillende zinnebeeldige
figuren. In de omlijsting is bovengenoemde penning afgebeeld roet zes
andere, geslagen ter eere van even zooveel gouden bruiloften sints 1621
in de familie van Loon voorgekomen. Onder het groote vers nog een
4-regelig versje op een schild; liuks, iets hooger, een dergelijk. De
gravure inplano en de verzen zijn beide door J. Goeree.
Hierbij een even groot vel, waarop in boekdruk: ..Beschouwer en
verbeelders zaamenspraak, Verklarende het Prent-Taffereel, gemaakt, ter
gelegentheydt van 't vieren der goude bruyloft door den heere Mr. Pieter
van Loon, en vrouwe Agneta Graswinckel, Op den H December 1722.'*
door Jan Goeree. Gedrukt bij W. en D. Goeree te Amsterdam. Muller
vermeldt dit afzonderlijke vers niet.
1728. a. Niet bij Muller (No. 3704).
3544. ,^Siatua Laurentii Kosteri erecta in Aula Prin-
cipis in Horto Medico Harlemiy
Onderschrift onder de afbeelding van het standbeeld. Gravure in-8*.
naar T. Jelgersma door A. v. d. Laan. 1740.
Hierbij een ISregelig gedicht van .,Gothofredus Claromontius." met
den titel: In statuam laureatam quam colUf/ium medicum . . . in horto
medico harlemensi. erexit mdccxxiii. Amstelaednmi Apud Johannem a
Septeren. Bibliopolam., te zamen 4 blz. infol ; titel en vers (bl. 3) in
goud gedrukt.
Ook is er nog bijgevoegd een Nientcejaarstcei'sch aan de beminnaan
der lojlyke boek-druk-kunst. Op het Jaar onzes Heer en 1729. van de
,.Gasten ter Drukkery van Mr. Johannes van Eyk.'' 1 blad infol. zonder
adres.
1723. b. Niet bu Mullkp. (No. 3704).
3545. „Coni'ot du grand ei invincible Ma{r)lboraugh.''
Opschrift boven een grove houtgravure een militaire begrafenisstoet
voorstellende. Op den voorgrond dragen eenige mannen het lijk van
Marlborongh open en bloot op een baar, o. a. omgeven door de dragers
va:i zijn zwaard, hel ra, harnas, enz. Links op den achtergrond een grwf-
inouument, waarop : ..M 1723 *. Rechts een dame op de tinne van een
slottoren, aan wie een page den brief van 't overlijden van Marlborongh
breii;.:!. Aan weerszij«len der plant staan de 22 koepletten van den
„Chanson de Malborough: Mnlborongh s'en vat-en guerre." enz. Gekleurd
exemplaar dezer IQe-eeuws^he volksprent met het adres van Gangel te Metz.
Digitized by
Google
1724» CONSTITÜTIE-SPEL
1724. Niet bij Muller (No. 3707).
3546. „Le« Regies du leu De la Constitution Sur V air
du Branie de Mets^
Inschrift boven in een spotprent, waarop een spel is gegraveerd, inden
•vorm van een gfanzebord, dat geheel gericht is tegen de Rooroschen, en
de ,.Bulla Unigenitus". Om herhaling te voorkomen geef ik de uitvoerige
beschrijving bij het volgen i nommer, dat een, met vele voorstellingen
vermeerderde, hollandsche kopie van deze origineele fransche plaat is.
Gravure in-plano, z. n. v. gr.
Muller vermeldt in de noot van No. S708 ook zulk een spel met
franschen tekst, nis voorkomende in Foesies sur la Constitution Uni^enitus^
eeu werkje met verzonnen adres in Amsterdam verschenen. Daar ik dit
laatste niet zag kan ik niet bepalen of het hier aanwezige gelijk is aan
het door hem vermelde, of dat het een ander is.
1724. MuLLBB (S. No. S708 A).
3547. „Dit 's 't Constitatie spel, zo vreemt als onbekent
nVerward van Kop en staart, en van 't begin
(tot 't end.'^
Inschrift in drie regels midden boven ,.Het Spel van de Constitutie."
Dit spel, geheel in den vorm van een ganzebord, is een kopie van de
prent in het hier voorgaand nommer vermeld. In de plaats der ganzen
van 't gewone spel zijn hier de apostelen afgebeeld, zooals uit de verklaring
te zien is. Zijn er daar echter, evenals in de oorspronkelijke prent, slechts
dertig vakken, waarin afbeeldingen voorkomen ; hier is in ieder der 63
vakken een afbeelding gegraveerd Is in het volgend exemplaar het
opschrift bofen het spel in boekdruk, zoowel als de verklaring der af beel-
dingen aan weerszijden ervan en de „ Algemeene Regulen volgens de welke
men dit Spul speelt.'' midden in de prent; hier is, evenals in de vorige,
alles gegraveerd. Het spel staat als in een soort poort; in de beide xijstijlen
zijn veertien 6-regelige koepletten gegraveerd, die de verklaring van de
hoofdvoorstellingen geven. In het fransche zijn dit veertien 8-regelige
verzen. Boven in iederen pilaster een vergadering van dertien ganzen,
die kruizen om den hals hebben en mijters op den kop; in het hier aan-
wezige fransche exemplaar zijn mijters en kruizen weggekrabt (zie voor
een vroegeren staat het eind van deze noot), maar staat er daarentegen
ouder elke ganzenvoorstelling een citaat uit G-regorius Nazianzenus, links
in het latijn, rechts in het fransch, ' terwijl in dezen eersten staat der
hollandsche prent de plaats opengelaten is.
Van de meest belangrijke voorstellingen volge hier een korte opgaaf:
Op No. 2 is „Quenel" a%ebeeld; No. 3 heefteen boek met het inschrift:
,.101 Stellingen.'*, op No. 4 heeft een jezuïet een boek in de hand, met
„101" er in, boven zijn hoofil staat „Inquieseteun" (Inkwiziteur). No. 6
Digitized by
Google
CONSTITUTIE-SPEL 1724
verbeeldt ,.de uitlegg^ngf door welke men tot de aanneming komt. deze
is onder No. 12 (wyl dit getal 't grootste is. dat men met twe dobbel-
8tenen werpen knu, omdnt de aanneming alleen aan het grootste getal
te danken was)', zinnebeeldig voorgesteld als een geblinddoekte vrouw.
Op No. 7 staat de paus (Cleraens xi) met een papier, waarop ..Constitutie'*.
No. 13 vertoont ..Quenel vlugtende". De doormidden ge.scheurde rok, op
No. 15, is een zinnebeeld van de scheuring, die door de Con.stitutie inde
roorasche kerk gebrncht is; No. 16 vertoont het doolhof der dwaling.
Bij No. 17, de Herberg, hangt een bord uit, wanrop ..Verzoening', onder
twee. niet ineengelef^de, maar met de runfzijde tegen elkaar gekeerde handen ;
(de beteekenis hiervan is duidelijk). Op No. 24 in de toren van Babel
afgebeeld, zinnebeeldig voorstellende hoe door de Bulla Unigenitiis een
verwarring in de tial van 't Geloof kwam. Op No. 25 en 02 is de
kardinaal de Noailles, op No. 29 ..Quenels Sterfbed ' en op No. 30 een
postbode afgebeeld, die „Qtienel is dood" berichten moet. De bisschop,
op No. 33. die een hoorn aan den mond heeft en in de linkerhand een
trompet en een hautbois. \erbeelilt die van Soi.ssnns; do drie muziek-
instrumenten zijne drie waarschuwingen. No. 4^ is de Ik.^tille. die door
de spelregels in verband gebracht wordt met Lodesvijk xv op No. 55.
No. 49 is volgens 't vers de ..Put van Democrieit. Alwaar de waarheid
IS vergeten."; op No. 51 zijn de vier eerst apf)olleerende bisschoppen van
„Mirepoix Senes luontpellier et Boulogne" afgebeeld en op No. 68 paus
Clemens xi, als geraamte met de tiaar op; met wiens dood, zooals ia
't vak van No, 60 gegraveerd is. het „Einde der Constitutie, zonder
einde." aanbrak. Op No. 61 is de Tijd afgebeeld bij de bedekte Waar-
heid, met het bovenschrift: ..Ik zal ze eens ontdekken". No. 63 stelt
een kerkvergadering voor Gravure in plano, z. n. v. gr. guller beschrijft
het exemplaar van Mr. 8. van G^jn.
Achter het exemplaar van ,.Het groote tafereel der dwaasheid", dat ik
van den heer R, W. P de Vries, te Amsterdam, ter vergelijking ontving
(zie o. a Deel IV bl. 277) is een latere staat van deze prent bijgebonden,
die de volgende ver.schillen met den hier boven beschrevenen vertoont:
Aan weerszijden van tinschrift: ,.Dit's 't Constitutie spel," enz. is nu
een 20-regelig vers gegraveerd, waarin de beteekenis van dit spel wordt
aangegeven en dat begint:
..De onfeilbaarheid des Paus word op het felst bestreden
Door 't Constitutie spel. 't geen zijn gezag verneerd." enz
Onder de ganzen staat in de ledige ruimte links: ..Ik zal met de
Kraanvogels en Gansen gelyk in de Kerkvergadering zitten. 8. Greg.
nazianzen. Carm. 10"; rechts: ..Men zal my niet m^er in de Kerkelyke
vergadering der Gansen zien. 8. Greg nazianzen Carm. 10."
In <le verklarende verzen aan weerszijden van het spel zijn de volgende
veranderingen en verbeteringen aangebracht:
Digitized by
Google
1724 OONSTITÜTIK-SPEL BN KAAET
Koepiet 1 regel 1 ia den vorigpen staat ,.Ziet'
1 V.
, 8
2 M
5
6 „
5
11 .,
1
12 „
2
12 „
5
,.Ziet"
hier „Zie"
.,wag"
, „wafft"
„mie'
„ „nu'
.Rehas"
., „Achas"
vU"
,. ,.uw"
„Democrieit"
,. ..Democriet'
„ei"
„ ,.u".
In den tekst midden in 't spel de volg'ende verbetering-en : regel 2 hier
„tot" voor .,tor'; regel 8: „wier" voor „vier"; regel 6: „waar" voor
„maar"; regel 9: „Constitutie'* voor „Constitutio" ; regel 13: „verwarring"
voor „ver wering".
In de „Algemene Regelen" regel 1: „winnen" voor „minnen"; regel 3:
„I en 2' voor „1 en 2"; regel 12: „Cleraens de xi" voor „Clemens xi".
In het spel zelf zijn ook nog eenige veranderingen gemaakt, zoo is bij
Dommer 4* het foutieve „Inquieseteutt" veranderd in het toch nog foutieve :
„luquieseteur". In nommer 26 zijn dobbelsteenen met 6 en 3 boven,
in de plaats gekomen van „l Appel", dat in het papier midden in de
voorstelling stond, terwijl ..Eerste Appel" nu boven dat papier staat; op
dezelfde wijze zijn bij nommer 53 de dobbelsteenen met 5 en 4 boven
gekomen in plaats van „2 Appel" en is „Tweede Appel."* er boven,
gegraveerd. Eindelijk is bij nommer 60 om bet inschrift „Einde der
Constitutie zonder einde " een slang gegraveerd met den staart in den
bek (teeken der eeuwigheid).
Van de origioeele fransche prent (zie No 3546 hier voren), komt achter
het hier boven vermelde exemplaar van het „Groote Tafereel' een vroegere
staat voor, waar de ganzen, evenals in de hollandsche uitgave van het
spel, kruizen om den hals en mijters op den kop hebben.
1724. Muller (No. 3708).
3548. „Het nieuwe ganse bord der constitutie Uni-
genitos.*'
Opschrift^ boven een andere kopie van No. 8546 hier voren, nu met
evenveel voorstellingen en met romeinsche volgnommers evenals in de
oorspronkelijke prent, die in 't vorig nommer gewone cijfers zijn. Aan
weerszijden van het spel de „Verklaring Van 't nieuw ganse bord";
enz. midden in de „Algemeene Regulen volgens de welke men dit Spul
speelt.'*, beide, evenals het opschrift, in boekdruk. Gravure in-plano,
z. n. V. gr. of adres.
1724. Mulleb (No. 37093).
3549. „Nieuwe Constitutie Kaart van *s Paussen ge-
waande onfeilbaarheid gestigt op dolheid en blindheid. '
„Deze Nieuwe Constitutie Kaart feilbaar voor de Ver-
liezers, Onfeilbaar voor de Winners, worden gemaakt, en
Digitized by
Google
CONSTITÜTIE-KAART • 1724.
zyn te koop te Romen, ia de Vissers ring, by Pieter
Waanregt, in de gekroonde Constitutie Non."
„De Hoomse Onfeylbaarheyd word hier naar eys ver-
toond. En, als zy waard is, met een Kaarten Spel bekroond."
Op zes bladen en in vier-eu-vijftig' afdeelingen. (waarvan er tweeen-
vijftijf in den rechterbovenhoek de verschillende figuren vnn het kaartspel
hebben), zijn de eerste twee opschriften, hierboven vermeld en twee-en-
vijftig historie en zinneprentjes teg-en het pauhdoni afgedrukt. Het derde
opschrift staat boven het eerste der zes ongenoramerde bladen.
De opschriften van verscheidene plaHtjes bewijzen dat dit spel van
O R. Katholieke zijde werd vervaardigd, het is daarom opmerkelijk dat
er eenij^e afbeeldingen bij zijn, welke FjUther en Calvijn meer eer geven
dau men van hun standpunt verwachten mag. Ouder iedere afbeelding
is een 2 regelig uitleggend versje.
Daar Muller de voorstellingen niet afzonderlijk vermeldt volge hier een
korte opgaaf:
Harten heer: Grcgorius de Oroote (590-60I-) door huichelarij inge-
btKzen. — Harten vrouw: Staatzuc'nt. Rij^rcloof en Onwetendheid op een
arend (Roomse Majc.>tcit ') f^'czeten. — Harten boer: Phukas ibyzantijnsch
keizer, 602 — 610). door (iregoriua gekroond. — Harten tien: De paus
(Bonifacius ui, 007) krijgt 't oppergezach over de kerk. — Harteu negen:
,.Nu buigt de wereld voor des paussen oppermagt. Daar Herakliet om
sehreid, en Demokriet om li«gt." — Harten acht : ..Ö Constantyn ! (708—715)
is nu uw staatzugt eens gehoed," enz. — Harten zeven : ,.Des Keizers
troon word door de beelden ondermijnt. Waar door Qregoor, (Gregorius
111. 73l-74'l). veel meer dan Leo (in), ;7I0— 741) Keizer schynt." — Har-
ten zes: De Onfeilbaarheid (de paus) op een voetstuk, „der Fransse kroon"
op en neder werpend. — Harteu vijf: Heerschzucht. Lichtgeloof en
Li.stigheid berooven 't Recht van 't gezicht, van haar zwaard en hare
brieven. — Harten vier: Sergius 11 (84*— 81-7) ontvangt de pauselijke
tiaar: achter hem de Dood met een papier, waarop ..Os porci". — Harten
drie: Pausin Johanna (855 — 857?) — Harten twee: Lotharius (843-855),
geleidt het paard van den paus, (Gregorius iv, 827 — 844), bij den teugel.
— Harten aas: De puu8,V) stervend door vergif.
Ruiten heer: Paus Sergius ;m), (U04— Üll). — Ruiten vrouw: ,.Dit
's Sergius giile hoer," enz. — Ruiten boer: Paus Silvester in een too ver-
kring. — Ruiten tien: De pausen Benedictus. Silvester en Johannes. —
Ruiten negen: Paus Hildebrand. (Gregorius vi'i, 1073— 1085) en .,Mathilde''
van Toakane, weduwe van Godfried met den bult. — Ruiten acht: Paus
Alexander (iii) (1159 — 1181) treedt Frederik Barbarossa met den voet. —
Raiten zeven: Paus Celestinus (in) (1191—1198) schopt met den voet
de kroon van keizer Hendrik's hoofd. — Ruiten zes: Waldus (vader der
"Waldenzen) ontsteekt het licht der waarheid. — Ruiten vijf: De inkwizi-
Digttized by
Google
17-24 „L ABREOE DU CLEROE ROMAIN 9
tie. — Ruiten vier: Aflaathandel. — Ruiten drie: Paus Bonifacius (ii)
(1389 — 1404). die zich gedra-igt als wereldlijke macht hebbende. — Ruitea
twee: Paus BonifHcius overvallen, terwijl hij bezig* is het aflaatgeld te
tellen. — Ruiten aas: Paus Bonifacius, omringd door den Satan en allerlei
booze geesten.
Klaveren heer: Paus (Eneas) Silvius (Pius n, 1468—1468). — Klave-
ren vrouw: Lucretia. bijzit van paus?, — Klaveren boer: Paus Alex-
ander sterft door vergif — Klaveren tien: Karel y (1519 — 15B6). —
Klaveren negen: Luther zijne 95 stellingen aanplakkend aan de deur
der slotkerk te Wittenberg (1517). — Klaveren acht: „De Paus vlugt
voor 'tg"ewigt van Luthers Bybel" enz — Klaveren zeven : Optreden van
Calvijn. — Klaveren zes: Beeldstormerij (1566). — Klaveren vijf: Insti-
tutie van Calvijn. — Klaveren vier: Strijd tusschen den paus (Clemens xi)
en Quesnel (I). — Klaveren drie: Strijd tusschen den pausen Quesnel (II).
— Klaveren twee: Standvastigheid van Quesnel. — Klaveren aas: Quesnel
door de jezuïeten tegengestaan.
Schoppen heer: De schriften van Quesnel verbrand — Schoppen vrouw:
Verwaandheid, Gierigheid en Dwang houden de Waarheid ten onder. —
Schoppen boer: Jezuietische kuiperij. — Schoppen tien : Bulla Unigenitus. —
Schoppen negen: Xoaiilea als kardinaal zich standvastig houdende tegen-
over Quesnel. — Schoppen acht: Dood van Lodewijk xiv. — Schoppen
zeven: Grafmonument voor Quesuel. — Schoppen zes: Graf van paus
Clemens xi in een „Moort spelonk''. — Schoppen vijf: „lesuietsse Staat-
zugt". enz. — Schoppen vier: ,.Ink pot, papier en pen moet duiken voor
het zwaard," enz. — Schoppen drie: „De Onreedlykheid bezit den troon,
de Waarheid vlugt," enz. — Schoppen twee : „Het Menspaard van geweld
treed, in verwarriugs hof De zuiv're Waarheid." enz. — Schoppen aas:
De Tijd gereed met zijn zeis altaarkleed en misgewaad te verdelgen in
het rijk van den Antichrist.
De Aprilkaart of Kaartspel van Momus in 't „Groote tafereel der dwaas-
heid" (zie No. 3520 hier voren) is zeker voorbeeld of navolging van dit
kaartitpel in zijn oorspronkelijken vorm, n.1. als één plaat (Muller Xo. 3709a),
waarvan o. a. een exemplaar voorkomt achter het reeds vermelde ..Groote
tafereel der dwaa.sheid" van den heer R. W. P. de Vries. Aan den vorm
der prenten in dezen t'taat is duidelijk te zien dat de koperplnut in zessen
gezaagd is. Zes gravures kl in-fol.. z. n. v. gr. Boven de eerste plaat
staat in gelijktijdig H.S: ..deeso 5*2 voor 3 Stuijvers".
1724 a. Nikt bu Muller (No. 3709).
3550. ^yV abregé du dergé romaiti'^
Opschrift boven de „voor-plaat", (zooals boven de berijmde verkla-
ring staat), van een boek inV, met de volgende titels: „Renrerscvient
de la morale rhretien>te Par les desordres dn Monachisme. Enrichi de
Digitized by
Google
10 „l'aBREOE du OLB&GE ROMAIN** 1724
Figureê, Premiere Partie. Oh les vend en Sollande, cMez les MarcKands
Lihraires jf Imagers. Avee Privilege d'Innocent XI^ ^Omstootinge
der ehristelyke zeden. Door de wan-sckik en ongeregeltheden der Moniken.
Verder t met Figuren, 't Eerste Deel. Men vindse nergens; doch men
terkooptse alomme in Holland^ hg Boek en Print Verkoopers. Met Privilegie
van Innocentius de XJ.'* „Renversement. . . Seconde Partie. .. 't Tweede
Deel. Men verkooptse*' . . . enz. Op de „voor plaat'* (de titelprent), die
langw. in-4*. en zonder naam van graveur is, ziet men in het midden
Christus ; uit zijne wonden vloeit geld, dat aan alle zijden door den paus en
monniken wordt opgevangen. Links een windas met , JHS" door een viertal
monniken in beweging gebracht; rechts verschillende geldop vangende
en ook enkele genezen lieden. Christus staat binnen een omheining,
waarop links: „La Banque du S^ Esprit.*' Fransche gravure langw.
in-4'., z. n. v. gr, met vier 4-regelige fransche versjes gegraveerd in twee
kolommen onder de plaat. Het werk is geïllustreerd met vijftig satirieke
afbeeldingen van monniken in de rechtetkolom hieronder eeoigzins be-
schreven. Onder elk der zeer geestige borstbeelden in medaillon, naar de
origineelen van Dusart in zwarte kunstmanier uitgevoerd.is een 4-regelig
fransch vers met opschrift gegraveerd. Ik laat hier die opschriften volgen,
welke ook in den bijbehooronden tekst boven iedere verklaring geplaatst
zijn en blijkbaar hadden moeten worden gegraveerd onder de kopiën
in het volgend nommer vermeld.
1. „Le Boy du Carnaval." Met dubbele papieren kroon op 't hoofd en
om den hals een bordje, waarop: „Indul-
gence pleiniere."
2. „Le Pere lacques Roy
de Tannée passóe.'* Bordje waarop: „le Pere lacques.*'
5. „Le Pere Prieur qui ioüe
le roUe de Fou." Narrenkap waartusschen een hansworst
steekt.
4. „Le Pere Dominique." Met bordje waarop: „Ora pro nobis.*'
6. „ „ FranQois." „ „ „ „Kyrió Eleizon.", drink •
kan, kruik, pijp en glas.
•. „ ,, Victoire." „ vaandel, waarin „Victoria", op zijn
monnikskap.
7. „ „ Ignace." Met tang om den hals.
8. „ „ Thomas." „ pijp achter het oor.
0. „ „ Antoine." Brakend en met vlag op z^n baret, waar-
op: „Les delices de la vie.'*
10. „ Frere Robinet." Met vaandeltje waarop: „Le Superieur de
la Cave."
11. „ Pere Xa vier." „ bordje, waarop „Cantamus." ; kaartspel
om den hals.
Digitized by
Google
1724
„L ABREGË DU CLRROE ROMAIN
11
13. „La Luxure.'*
13. „La Geule." {sic}
14 ..La Cholere."
15 „r Orgeuil." {sic) .
16. ,,r Avance."
17. ,Jia Paresse."
18. „r Eavie."
19. „r Inquisiteur."
10. ,1' EspioD de 1' Inqui-
sition."
21. „La Medisance.'
22. „Le Procureur de rin-
quisitioD."
28. ,,Le Thresorier de 1' In-
quisition."
24. „La Poeoitence,"
26. „Le Moioe defroqué,"
2(J. „Le Gordel ier devenu
Eveque.'
27. „La Piüesse."
28. „r Adroit."
29. „r losatiable."
30. „Le Delicat"
tl. „Le Fourbe."
32. ,.La Simonie."
Een pater met medaillon om den hals,
waarop: „IHS", naast hem een dame.
Een worstelende monnik. Rechts tegen den
muur een bordje: „Le Frere Boudin."
Met mes op den monnikskap en bordje
op deu rechterschouder, waarin ,.Le Pere
General."
Tegen den muur een bordje, waarop: „Le
Maistre des Ceremonies."
Met twee zakken met geld om den hals,
één op 't hoofd en een bordje voordeborstf
waarop „Le Pere Sacristain."
Met bordje waarop: „Le Frere Morphée.**
Met bordje waarop : ,,a Trompeur trompeur
et demi '*; een slang om de muts.
Met bordje waarop: .,Le Sainct Office."
Met een uil op den schouder en een armen-
bus ia de hand.
Met bordje waarop: „le Charlatan." en
lazarusklap op den hoed.
Schuldbrieven om den hals waarop „Rentes
des Maisons, de prez de Mestairies; etc.
adjugées au Sainct office." en bordje, waarop:
.,Le8 Sainctes Confiscations."
Ketting van munten om den hals.
Vaandel tj e waarin : .,La devotion Aiparente."
Half naakt ; hoed met veer op 't hoofd.
Met bordje, waarop: „la Metamorphose."
en trompet aan den mond.
Een slang onder de muts, een vos om
den hals.
Met schaar en geldbuidel.
Een aap? achter zich.
Met visschen in de rechterhand en schelpen
om den hals, links van hem een gans.
Met masker in de hand.
Met een akte van beneficie in de hand,
waarop: „Canonicat de dix mille liures de
rentes,, en vins, bleds et Seigneuries."
Digitized by
Google
12
„L ABRBGE DU FAUX CLERGE ROMAIN
1724
83.
,,V Impie.'*
34..
„Le Receleur."
36.
„Le Pere Portugais
36.
„Le Maquereau."
37.
„Le Pluteur."
38.
.,La Confession."
39. .,Le Pere Pierre "
40 „Le Pere Ange."
41. „Le Pere Michel."
42. „Le Prere Apoticaire.'
43. „Le Seditieux."
44 .,r laexorable."
45.
„r Idolatrie."
46.
„r Igaorance."
47.
..Le Beat."
48.
„La Superstition
40.
„Le Desesperé.*'
60
„La Religieuae "
Met „La Sainte Bible.'* in den arm.
Lachend een parelsnoer beziende.
Met geesel in de rechter- en heiligenbeeld
in de linkerhand.
Een makreel beziende.
Met fluit op den schouder.
Een biechtvader en biechtelinge (non) zien
elkaar verliefd aan.
Met drie sleutels op den schouder, waaraan
aflaten en zegels tfangen.
Links boven hem twee engelen kopjes
Met opgeheven kruis bezweert hij twee
hem aaitgrijnzende demonen.
Hij heeft een spatel tusschen de lippen en
is omhangen met flesch, vijzel, stamper, enz.
In de eene hand vuur, in de andere water.
De ..onverbiddelijke" dreigt een huilend
man met den vuist.
Met een Madonnabeeld.
., een. vleermuis boven 't hoofd.
„ een kruis voor de borst.
Half naakt, zich zelf geeselend.
Naakt, een pijp in den hoed gestoken.
Een geestelijke zuster met bordje waarop:
„La Reverende Mere."
1724. b. NiBT BIJ Muller (No. 3709).
3551. ^^V abregé du faux der gé romainy
Opschrift boven de omgekeerde kopie der „voorplaat" van *t vorig
nommer. De titel van het eerste deel is, met uitzondering van één woord,
volkomen gelijk aan den vorigen, (hier staat: Verciert mit, dtór met Fi-
guren) terwijl uit het onderling verschil der lettersoort te zien is, dat het
twee verschillende uitgaven zijn. Jn dezen druk heeft het tweede stel
van 3.5 platen geen afzonderlijken titel, terwijl de prenten geheel anders
zijn. Wel zijn dezelfde karakters voorgesteld en vindt men in den tekst
dezelfde opschriften en 4regelige versjes voor ieder plaatje aangegeven,
die onder de vorige gegraveerd zijn, maar de 6guren zijn hier alle ten
voeten uit en niet in zwarte kunst, maar in gewone gravure, met ruimte
eronder voor onderschrift en vers. 60 gravuren in 4"., z. n. v. gr.
7 December 1724. Niet bij Mulleb (No. 3711).
3552. „De bloeddorst -der Jesuiten^ vertoond in het
onderdrukken der PooUe Kerk, met de yszeiyke uitwerk'
Digitized by
Google
1701 — 17M „THKATRUM BELLICUm" 13
zelen der Boomse Geestelyken^ verbeeld hy het bloedbad
van Thopm^ den 7^^ van WinUrmaand^ 1724."
Opschrift boven een zinneprent naar aanleiding van den hierboven
vermelden moord. In het midden boven in de plaat zit Gods kerk
(I). in rouwgewaad en met kluisters aan armen en beenen, met den
rechterarm rustende op den hoeksteen (4). en door een engel met
het beeld der eeuwigheid (3) gekroond. Links naast haar de Hoop (2),
die haar vertroost. Daar boven Gods gramschnp (5). met bliksemflitsen
een jezuïet (6) treffende, die ^ater in de eene, vuur in de andere hand
draagt. Naast dezen, als slachtoffers der jezuïeten, een tiental afgehouwen
menschenhoofden (7) en het borstbeeld van ,.P. Willem. De. I' (lö).
Jiager velerlei zinnebeeldige figuren: een ^.Kerkelijken staf" (16),
met bloedvlag (17). waarop gnlg en zwaard zijn afgebeeld ; ledematen van
martelaren (11), gebroken kerk.siernden; de Helhond (12) wiens drie hoofden,
gedekt zijn met tiaar (13), kardinaalshoed (14) en bisschops-mijter (16);
enz. Aan weerszijden der plaat een verklaring, op rijm en in boekdruk.
Gravure gr. in-*"., z. n. v. gr. (door P. van den Berge).
1701—1726. Muller (No. 3031).
moet zijn: Na Mullkr (No. 3712).
3553. „Theatruui bellicum, incipiens a Carolo II.
Hispaniarum Ilege ad Carolum III. contioensque Novem
Historicas figuras, in magna charta expressas, praecipua-
rum, obsidionuui tam Mari qaam Terra, praecipuorom
munimentoram ad Hhenum, Mosam, Mosellam, uti & in
Hispania & Italia sitorum. Addita est brevis descriptio
lingna Latina & Helgica. Ilujusmodi Tabula continens
novem figuras prsecipuarum rerum gestarum quotannis
renovabitur, ostendeus publica negotia Belli & Pacis, ut
& Instrumenta bellica mari & terra usnrpari solita, quorum
auctores sunt Ingeniosi Viri Koehoorn, Vauban, aliique,
quos fama hac tempestate celebrat Oeiineavit & edidit
Petrus i^chenk. Ainstelsedami, Apud Petrum fc'chenk, sub
signo Atlantis Sansonis. Anno 1709. Cum Privilegio 11-
lustriss. Ordinum HollaudiaB & West-Frisise.**
Het hier aanwezig exemplaar van dit door Muller zeer uitvoerig be-
schreven werk, heeft alleen bovenstaauden latijnschen titel en is hoogst
waarschijnlijk het exemplaar door Muller in auktie Enschedé, Dec. 18öX
onder No. 1058 verkocht, daar ook deze serie tot 1726 loopt, in rood gedrukt
is en 41 platen heeft. Plaat 13 — 15 en 18— il hebben de voorstellingen
die door Muller voor Plaat I— XXVIII beschreven zijn Alle platen
zijn op zeer goed papier getrokken en scherp van afdruk. Op de vier
platen 11, 12, 16 en 17 zijn de 36 vestingen a^ebeeld vóór 1700 vermaard.
Digitized by
Google
14 ,,THEATRUM BELLICüm" 1701-1726
De platen 1 — 10 in dit exemplaar geven het volgende te zien:
.,1. Nuewe Tafel Voor alle Lief hebbers en Zeevaarende Persoonen
Vertoonende een Oorloghs Schip Met al 't Touwerk als meede een door
gesneede Schip, van voo re, van Achteren, en Booten, Sloepen, en Ca-
meele ezc. en verdere gereetschaipe daar toebehoorende." „Table, de
tous les Termes des principales Parties avee les Appareaux d'un Vais-
seau de Guere, tres Ytille pour toute Sortes de Mariniers, et autres
Personnes".
In 't midden twee groote voorstellingen; daar omheen 17 kleinere
afbeeldingen, de „verklaaring der Nommers Aangewezen iu het Volmaakte
-Schip'' en de ,.verklaariug der Letters en Nommers int doorgesneede
-Schip". Met adres: „t Amsterdam Vytgegen (sic) door Pieter Schenk op
de Vygendam in Sansons Atlas Met Privilegie"
Ook is hier aanwezig een duitsche. omgekeerde kopie van deze plaat,
met opschrift: „Ein Oriogoder Grosses Kriegs-Schiff nach seinen Vor-
nehmsten theilen und zugehörungen von nu.ssen und von innen Accurat
abgezeichnet durch Matthseum Seutter. I B.K.M.G. in Augspurg." Ge-
kleurde gravure in-plano.
2. „Table, (fesj Pavilions, que l on nrbore Dans toutes les Parties du
Monde Connu, Consernant la Marine ; Nieuwe Tufel van al de Zee-vaarende
Vlagge des Weerelts. tot Amsterdam by Petrus Schenk, opde Vygen-
dam" enz.
139 afbeeldingen van vlaggen, terwijl in het 140 vakje vijf kleine
vlaggen de kleuren aangeven.
8. „Tafel in welke vertoont werden alle Werk-tuygen behorende tot de
krygs-kunde Vestingbouw Artillerye als mede tot de Belegeringe van
Steden, VeltSlagen, Legertochten en Legerplaatzen, alle de gedeelten»
van de Zee en 't Land, en eyudelijk allerley Slag van Schepen in't ligt
gebragt door Petrus Schenk, tot Amsterdam, met Privelegie. 1708."
Inschrift in cartouche, in den linkerbenedenhoek dezer plaat, met
fransch opschrift in twee regels boven- en vertaling der vele fransche
woorden in de plaat, onderaan.
Van deze zelfde plaat zijn hier de volgende staten aanwezig:
a. Afdruk derzelfde plaat in zwart; het jaartal 1703 weggeslepen.
b. Dezelfde voorstelling. Origineele? gravure, waarvan de voorgaande
een kopie is, met adres van „Casper Specht 't Utrecht 1703."
e. Latere staat van b met bijvoeging in de cartouche: , .gedrukt tot
Amsterdam by I. Ottens."
4. „Das festung baues spiel."
Kaartspel van 52 bladen op 1 vel gedrukt met bovenstaand inschrift
midden bovenin en iu de derde rij van boven af onder 't opschrift enz.
een draperie waarin: „Jm Verlag und zu fiuden Bey Peter Schencken
in Amsterdam mit privilege.", links daarvan, evenals voor de draperie, een
Digiti
izedby Google
1701—1726 „THBATRÜM BELLICÜm" 15
-vak van dubbele (grootte, waarin een vesting* is afgebeeld. Het spel kan
ook met dobbelsteenen gespeeld worden.
5. ,,da8 KriegssspieV*.
Een dergelijk kaartspel als No. 4, met bovenstaand opschrift, en twee
kolommen verklaring aan iedere zijde, evenals op de vorige. In *t midden
der derde rij een vak van de dubbele^grootteder kaarten, waarin het adres
van P. Schenk onder een trofee en links daarnaast een dergelijk, waarin
een koning op zijn troon zittend is afgebeeld, uit wiens handen een
krijgsman zijn belooning ontvangt. Rechts van de bovenste vier rijen,
waarvan er drie slechts 11 en één slechts 7 kaarten bevatten, terwijl de
onderste er twaalf heeft, een „Alphabetische tafel" enz., die in 't vorig
spel links staat.
, 6. „Speculum Architecture Militaris oder Eigendlicher Prospect der
J heutigen Befestigungs=Art," enz. (Muller No. XXXIII).
In den linkerbovenhoek van deze plaat, die de vóstingbouw-sjsteemen
van 20 ingenieurs in beeld brengt, is een opdracht van „Hanss Siegmund
Vlrici." aan ,.Friedrich August, Koenig in Pohlen" gegraveerd, gedateerd
uit „Torgau am 30 Marty Anno 1708." In den rechterbenedenhoek een
herhaling der cijfers en namen (1—20) in de plaat en het adres van P.
Schenk.
7. ..Chronologische Tafelen, Behelzende d* Achtervolging der Pausen,
Keizers, en Koningen, Welke geregeerd hebben sedert de Geboorte van
L Christus tot nu toe, . . . Vermeerdert en Verbeetert tot nu toe 1706".
(Muller No. XXXVI.)
In 45 vakken (40 en 5 voor titel enz ) wordt op dit blad in-plano een
geheel overzicht gegeven van de geschiedenis tot 1700.
8. „Tabula historica et geographica. ad breve compendium addiscendum
regionum et Statuum in Europa, eoruroque magnitudinem et possessiones,
et quaecunque ioservire possunt studiosis GeographisB."
Inschrift boven midden in een gravure in-plano, waarop ridderorden,
rijkswapens. enz. in verschillende rijen en afdeelingen a%eteekend of
beschreven zijn.
9. ,.Germani8B; Compendium tria continens Imperii Collegia, Borum-
demque Insignia" enz.
„Kort begryp van Duy taland, desselfs ryz collegien hunne Zittingen
en Wapens Kreits Verdelingen, en Aantekeningen daar op, by Pieter
Schenk met Privil:" (Muller No XXXIV).
10. ..Tabula XVII Foederati belgii provinciarum exhibens earum
divisiones. magnitudinemque Regionum Et urbium," etc. — ,.Tafelvande
XVII nederlandze provinciën, Vertonende der zelver verdeling, groote
van Landen en Steden," enz.: (Muller No. XXXV).
De boven vermelde 41 platen inpluno zijn gedeeltelijk zonder naain,
gedeeltelijk met den naam van Leon Schenk of A van der Laan als graveur.
Digitized by
Google
16 CEIMBN NBPANDÜM - OEHBIM CONSISTORIB 1726—1731
Behalve deze komt er in dezen band nog één plaat voor: „Krjgs
ingenieurs en artülerietafel, in welke de voornaamste benamingen zoowel
der meetkunde, vestingbouw, oorlogs gereedschappen, vuurwerken; als
ook anderen in den Oorlog voorkomende zaken" enz.
Inschrift in cartouche onder m een gravure in-plano, z. n. v. gr.
in 10 afdeelingen verdeeld en met adres van Cóvens en Mortier te Am-
sterdam.
86 Februari 1726. Na Muller (No. 8712 xxvii. 2).
3554. „Het afsterven van den Prins Clementz Keurv. van
Beyren, die des avonds tussen 7. en 8 uuren , . over-
leeden is/*.
Oorspronkelijke teekening in O. I. inkt, langw. in•4^, door A. van
der Laan, van de gravure, met bovenstaand onderschrift voorkomend op
plaat XXVII van het vorig nomroer.
Juni 1780. Muller (No. 8716).
3555. „De Geregtigheid Verheerelykt door het On-
dekken (sic) en Straffen der Hoog-gaande Zonde.'*
Opschrift boven een zinneprent tegen het Crimen nefandum. Voor een
nis staat in het midden de Gerechtigheid boven een kleed, dat door den
Tijd en de Waarheid wordt opgelicht en waaronder in het duister een
achttal mannen samen zijn. Een draak, vuur en vlam blazende, vliedt
voor de Waarheid. Links daalt het Wraakgericht uit den hemel, met vlam-
mend zwaard in de rechterhand, in de andere houdt heleen rol. wnarop:
„Mannen Nalatende het gebruik der Vrouwen Rora. Kap. I. v. 27.'*
Rechts de verwoesting van Sodom en Gomorra, waarvóór Ontucht, Wel-
lust, Qeldgierigheid en Dartelheid geboeid liggen. Gravure langw. in-4*,
z. n. V. gr., met vers in twee kolommen, in boekdruk, door G. Tijsens en
met adres van G. Bos en G. Bouman te Amsterdam. Het vers is hier
niet a&onderlyk maar onder de plaat gedrukt
1780. Niet bij Mulleb (No. 8720).
3556. ^^Synode tenu dans Ie Choeur de Véglise neuve^
d Amsterdam j en 1730."
Onderschrift met de verklaring der letters A—M en der cijfers 1—7
gfegraveerd onder de afbeelding dezer synode, die de bovenste helft in
neemt eener gravure in-fol.. naar en door B. Picart 173f. Uit: Moubach,
Cérémonies, enz.
82 Juni 1781. Muller (No 8722ö).
3557. „Het zeer heilig en zeer eerwaardig geheim
consistorie".
Inschrift gegraveerd in den bovensten plaatrand eener spotprent op den
Digiti
izedby Google
1731 »>nET VKRVOLO VAN IIKT . . . GKIIKIM CONSISÏORIK'* 17
paus en de kardinalen en hun verzet tegen het in bezitncmen van Purma
door Oostenrijk, na den dood vnn den hertog-. In *t miUden zit de paus
onder een dreperie bij een tafel met vosse\ ellen bedekt; hij heeft drie
brillen op den neus en een slaapmuts op *t hoofd, welke hem over de ooren
getrokken wordt door den kardinaal, die rechts naast hem sUiat (Huks voor
den beschouwer) terwijl hij hem, met de vermaning: „Paus tekent schiellyk",
verschillende stukken ter teekening voorlegt. Liuks van den paus (dus
rechts op de prent) staat de kardinaal Corsini, die, ongerust over *t geen de
paus doen wil, hem zand in de oogen blaast door een opgerold pnpier, waarop
„Behendigheid**. Achter den paus staat de aartsbisschop van Benevento
die elk der kardinalen een gedeelte van de in tweeën gebroken tiaar
over den hoed op 't hoofd zet. Rechts op den achtergrond steekt kardinaal
Cibo een lancet in de borst van de half naakte en met spotmutsen op
*t hoofd, aan een pilaar gebonden kardinalen Coscia en Fini. Kardinaal
Barberini vang^ het bloed, dat uit de wonden vloeit, in twee jezuïeten-
mutsen op en geeft er één aan zijn koUega Corradiui, die er gal, slangen
en adders in werpt, terwijl links van de tafel kardinaal Pico zit, die ,.al
dat goedtje onder malkander" meng^ en zegt: ,.Met dit alles zullen wj
heerlyken inkt voor de heilige Congregatien maaken.** Ik ontleen dit aan de
„Verklaaring van de bovenstaande prent volgens de haagse courant van
den 13 July 1731.*', die, met dit, in den ondersten plaatraud gegraveerd
opschrift, in boekdruk onder de plaat staat en *t adres heeft van Johannes
de Ruyter, tegenover de trappen van de Beurs te Amsterdam. Gravure
langw. in-4*., z. n. v. gr. In den Europeeschen Mercurius van 1731 komt
een nauwkeurige kopie dezer plaat voor.
9S Juni 1731. Muller (No. 3723*).
3558. „Het verrolg van' het Zeer Eeilig en Zeer
Eerwaardig geheim Consistorie.**
Opschrift, in boekdruk, boven een plaat die tot vervolg der voorgaande
dient of ten minste daarbij behoort. De ordonnantie is ongeveer dezelfde.
In *t midden zit de duivel aan een tafel, een monnik dient hem tot zetel
en op den kardinaalshoed, waarmede zijn hoofd gedekt is, ligt volgens
de verklaring de „Bulle Unigenitus'. Op de tafel een menigte bevel-
schriften; bij den duivel ligt er één met de letters „P. M. W.'\ in
een ander staat „H. B. 8.** Satans poot vertreedt een werk waarop
men leest „Q '(uesnel) ,.Zed."(.,elyke") „aan.*'(.,merkingen"). Rechts van
den duivel (links op de plaat) staat kardinaal Orighi, hem zegenend
en zeggende: „Op deze wyze eerw. Br." (.zult gy de vergeviuge
van alle uwe Zonden bekomen'*); links van Satan (rechts op de plaat)
Fiorelli, „Secretaris der Congregatie Super yonnullii,"* met een twee
snijdenden ponjaard pennen versnijdend, uit m'iens mond de woorden
komeo: ,4k zal Bisschop.'* („worden, of de Duivel zal de kaan houden".)
T f
Digitized by
Google
18 „PIEMONTOISEn" - PAALWORM 173I
Links op den achtern;Tond worden zes personen, ^ier armen met een
katrol orahoog^ getrokken zijn, levend gevild door twee ,. Apostolische
Commissarissen". Een stuk huid wordt door een der laatsten aan den kar-
dinaal Altieri gogoven. die het, volgens de verklaring, in ..een soort van
een Molen stookt" wanibij gegraveerd staat: „Fabriek van Parkement
tot de Actens " Op den voorgrond aan dezelfde zijde staat de knrdinaal
Hanchieri met een bul in den mond bij een vensterbank te lezen. Rechts is de
kardinaal Albuni, wicn een slot op den mond is geleg<l, bezig den vloer van
een zaal to vegen, terwijl de kardinaal Qnerini. ., Perfect van de Vaticaanse
Boekery", den „Byber' uit de kast neemt en er de „Legende" (,,van
den H. Gregorius den VIL") voor in de plaats zet en tegen den
bewerker van den Lidex, die links van hem bij een venster zit, zegt
„Begin de" (,,lyst"); daarmede een „Nieuwe lyst." van verboden boeken
bedoelende. Boven deze personen is op de wolken een toovenaar afgebeeld,
bezweringen doende, met bijschrift: „Met de hulpe der gansche." {..door-
luchtige . . . Vorgiulering zullen wy wel zorg dragen, dat het kleine
Kindt niet leeve.") Midden onder de plaat cén kolom tekst in boekdruk,
waaraan het tusschen haakjes geplaatste bij de iuschriften ontleend is.
Gravure langw. in-4°., z. n. v. gr., met hetzelfde adres van het vorig
Dommer.
10 September 173L Muller (No. 3724).
^559. „Ter gedachtenisse, en roem van Hollands lief-
dadige mededeelzaamheyd, aan de verdrevene geloofs-
genoten".
„Collecte gedaan in Holland en West- Vriesland ; voor
de Verdrevene Piemontoisen, op den lO.^^l September en
volgende dagen, des Jaars 1731."
Opschriften boven- en in een plaat, waarop in zes tafereelen de vervol-
ging en de do!*r Holland verleende hulp is afgebeeld. Onder de i)laateen
uitleggend vers, in drie kolommen, in boekdruk, van C. Bruin en een lijst
der küllckte iu de voornaamste hollandsche plaatsen, die / 28 kil 2 op
bracht. Gravure langv;. in 4"., z. n. v. gr . met adres van G. Bos te
Amsterdam. Zie ook Muller No. 3974- en No. 4192 hierna.
173L Niet bij Mui.lkr (No. 3720).
35G0. ^^Natuurkundige histori vayi den zeehoutworm^
ofte Jwutvveeter^ zynde koker- en m eer schel pi gh; inzonder"
heit iHïH den nederlnntschen ; door Gode/ried Sellius^
dokier in redden^ en Ut der koningkhjke grootbritnnnische
aosieteit. met kopere fdaeten^ .... Te Utrecht^ Ihj Herman
Besseling, l7^5'-{.'*
In hot bofk met bovonf^tnandon titel vindt men twee gravures langw.
in-4"., naar den auteur G. Sellius, door C. Wijdom, rechts bovenaan ge-
Digitized by
Google
1732 „DB HKKL KONST DKR AMSTERDAMMERS" ENZ. 19
■erkt „Tab: I." eu „Tab: II." Op de eerste plaat is o. a. een doorknaagd
stuk hout en de worm, zeer vergroot, in zijn geheel afgebeeld, terwijl
meu op de tweede de worm in de verschillende stadia van zijn ontwik-
keling ziet en enkele gedeelteu van dit diertje afzonderlijk. In den
iinkerbeuedenhuek van plaat I is ecu uauin weggekrabL
Hierbij dezelfde platen, vroegere staat, gekleurd, zonder de namen van
teekeujiar en graveur en bovenaan rechts gemerkt: „2rti. 1." en „Tai. 11."
1732. Muller {No. 3729).
3561. „De Heel Konst Der Amsterdammers Op Ge-
helderd".
Titel van een boek door den Tijd aan .,Oefire ning.*' aangeboden, wiens
voeten rusten op „Qeleerdheids Hoeksteen" : „Lugduni Batav:". Rechts
zit de amsterdamsche „Heelkunst" treurig neer, terwijl de slang der
,, Arglistigheid" zich om haar hals heeft gekronkeld. Links van „Oeffening"
staat de Waarheid; achter deze een boekenkast met namen (..Hipocrates",
,.Boerhaave", ,.J. Munniks". „Roonhuysc', ,,P Ruysch", „N. Tulp", enz.)
op sommige banden. Op J«*n voorgrond de amsterdamsche stcdemaagd met
den Leeuw, bij verschillende chirurgische instrumenten. In een gedicht
van zes 4-regelige verzen in boekdruk geefl „Discendura Semper." een
tamelijk duistere uitlegging van deze plaat. Gravure in i**., naar en door
I. Lamsvelt. Muller beschreef dit exemplaar, dat echter eenvoudig de
titelplaat is Tan een pamflet met gelijken titel als het opschrift hierboven.
1732. Muller (No. 3732).
3562. „Heelmeesters almanak, Voor het Jaar onzes
Heeren Jesu Christi, 1830."
Van 1731 tot 1830 verscheen deze almanak inplano. met de afbeelding
er boven van het inwendige der zani van het Th'^atrum anatomicum te
Amhterdaro; links in een nis. A polio; rechts Eskulaap; in de voet-
stukken, waarop beiden staan het oude of het nieuwe wapen van
Amsterdam. De almanak is in duitsche letter, in rood en zwart, in
b'^M»kdnik. Aan we*»rszijden in romein, een ., Naamlijst der heereu heel-
meehters. achtervolgens de jaren hunner promotie, binnen Amsterdam,
voor het jaar 1830." De gravure is langw. in fol., z. n. v. gr.; alles te
zamen op (S'n blad inplano, met adres van ,.8. ICIzevier Stokmans, in de
Vijzelstraat bij de Rcguliersdwar.^straat No. 10." te Amsterdam.
Ofs4hoon de prenten door Muller onder No. 37o() en 3731 beschreven,
hier ontbreken, die den .'<f lialel vormen tu-^.S'lien de vorige en deze. athtle
ik hft tcjch het be^t. dezen veel lateren almanak, welken Muller onder
No. 3732 vermeldt, hier op te nemen.
30 April 1732. Muller (No. 3731. en No. 3735).
3563. „Afbeelding van de Treres-kamer op het hof
Digitized by
Google
20 SCHIPBREUK VAN DB „BLIJDORP" 1732—1738
in *s Gravenhaage ; met het Maandags kongres, of de
Weekelyksche Byeenkomst der Vreemde Staats-Ministers."
„Afbeelding van de Vergaderplaats van de Eeeren
Staaten van Holland en Westfriesland ; te zien uit het
Westen", enz.
Onderschrifleu onder de afbeeldingen dezer zalen. Gravures langw.
in-4*., door J. C. Philips, de laatste naar C. Pronk: Uit: Tegenwoordige
Staat der Veveenigde Nederlanden.
September 1732. Nikt bu Muller (No. 3741).
3564. ^^Plan van de situatie en het campement van het
leeger van den staat Geoccupeert den 5 September 1732.
onder eomando van S. Ex. de heer generaal grave van
Hompeschy
Situatiekaart met Breda links onderaan, Qeertruidenberg in 't midden
bovenaan. „Plet Campement" van het Staatsche leger, dat in de kaart
oostwaarts van Breda gezien wordt, is, door een lijn a^escheiden en met
de namen der regimenten er bij, nog eens uitvoerig onderaan afgebeeld.
Gravure in-plano, z. n. v. gr.
1 December 1732. a. Nikt bu Mulleb (No. 37i2).
3565. jjAfbeelding Van een Verduistering in de Maan^
Welke haar zal verloonen den eerste van de Maand De"
cember van dit lopende Jaar 1732. welkers grootheyt uyt
de Astronomische Tafelen gerekent tot Amsterdam zal
weesen 19 duym en 56 minuten^ van welke minuten
sestig voor een duym gctelt worden, door Hermannus
Schaink:'
Opschrifl boven de afbeelding der maan in verschillende stadiën der
verduistering, omgeven door een sierlijken rand, met de attributen der
sterrekunde, enz. Onder de voorstelling een verhaal van den loop der
verduistering en de verklaring der letters in de plaat, evenals 't opschrift,
in boekdruk. Gravure langw. in-4*. z. n. v. gr., alles op een vel in-plano,
met adres van R. en J. Ottena te Amsterdam.
7—8 Augustus 1788. b. Niet bij Mulleb (No. 3742).
3566. ^^Rampspoedige reys-beschryving, ofte journaal
van 'S Ed: Oostindische compagnies schip Blydorp, Zynde
gestrand en verongelukt op de Guineese ofte Moorse kust
in Afrika, . . . Zynde de selve Deschryvinge opgestdt tn
Beschreeven^ door Kicólaas Jansz Camstrup, geweesene
Militaire Corporaal op bovengemelde Schip^ Ook is hier
agter bygevoegt^ Copy van het journaal^ gehouden door
Digitized by
Google
1783 SALTZBURGSCHK BANNELINGEN 21
den Capitein Haye Elaauwhuysen^ . . . t* Amsterdam^ By
GerrU Boumanj ... en By RudóLf Brouwer ^ .... 1735."
Titel van een wericje io-4*. met een titelplaat, waarop Neptunus
is Erebeeld in zijn scbelpwagen bij een rots, met inschrift: „Jour-
naal van H Scbip Blydorp**. Op den achtergrond, recbts, bet in nood
zijnde scbip.
De zeven platen, waarmede bet werkje versierd is, bebben de volgende
gegraveerde onderscbriften :
„Pag. 3.** „3 Scbepen in volle Seyl, als Blydorp, de Haafte en van
Alsem op baare Rang.**
„Pag. 5.'* ,.de Vice Koning aan Strand, sittende Tussen S oudeRaads-
beere, en een lering van gewapende Negers.**
,,Pag. 8.** ,,de Regte koning een groote Neger sittende in een Tent,
omringt van een Party Neger vrouluy en by den Ingang,
eenige Negers op haar Regter knie.**
„Pag. 11." ,.Afbee1d8el van 2 Tente in *teene ons volk doende om
geld kisten open te graven, waar door een groote Scher-
mutseling ontstaat**
,.Pag. 13.*' „Eenige van ons volk niet veer van Strand, by Malkander
in een hoop, op baar knièn, en baar gezigt ter Aarde leggen,
agter latende 10 gezonde 8 gequetste en 1 siek persoon.**
„Pag. 28.** ,.Een groote Negery digt aan Strand, in *t Midden van
dezelve de Kapiteyns woning, waar voor wy gaan knielen,
een Barque die de Franscbe Gouverneur aan brengt, en ons
verwelkomt en tracteert*'
„Pig. 83.'* „Een kleyne Negery, alwuar wy de Negere belpen Visscben,
bet Eyland Goeree legt scbuyns daar over daar wy met
een schuyt aan komen en van de Franscbe verwelkomt en
beschonken wert (<t^).**
Alle gravures zijn klein in*4*.; de paginatuur is in den rechterboven-
hoek gegraveerd. De titelprent, waaronder het adres der beide uitgeven
staat, draagt alleen den naam van A. van der Laan als teekenaar en
graveur, die echter zeker ook de andere platen heeft gemaakt
1733. MüLLBB (No. 8748).
3567. „N 1 Dat is stout glooit. . , . C De dwinge-
landy is Ugt."
Begin en einde van bet onderschrift, dat de verklaring der cijfen 1—6
bevat^ voorkomende in een plaat, zinspelende op de verschillen tusschen
W. G. H. Friso en de bollandscbe en zeeuwscbe edelen over bet markiezaat
van Veere en Vlissingen. De plaat is in twee afdeelingen verdeeld.
Rechts speelt de prins met SUngeland op het triktrakbord om bet
markiezaat, een viertal personen is bij ben in de kamer. Links worden
Digitized by
Google
22 SALTZBÜRGSCHB BANNELINOBN
1738
Slingeland en van Boetzelaer naar Loevestein gebracht Gravure langw.
in-^^, z. n. V. gr. Behoort in: l^ederl. Keurdigten, Oe vervolg.
1733. a. Niet bij Muller (No. 874-3).
3568. „Ter gedagtenisse en lof^ Der Evangelische om
de Godtsdienst verdrevene Saltzhurgers.**
Opschrift in drie regels boven een gedicht van zes l^regelige koepletten,
in twee kolommen, in boekdruk, onder de plaat, betrekking hebbende op
de lotgevallen der Saltzburgers, om het Evangelie vervolgd en door
den koning van Pruisen en de Staten van Holland beschermd en die in
zestien voorstellingen, het wedervaren der verdrevenen vertoont. Onder
iedere voorstelling is een distichon gegraveerd. Vlak onder het vers het
adres .,t'Amsteldam, by Ysack Greve, Printverkoper op de Loyersgragt,
by 'tEngelsche Weeshuis." Gravure langw. kl. infol., z. n. v. gr. Zie
voor een anderen staat het volgend nommer.
1733. Muller (S. No. 3743 A).
3569. „Ter gedagtenisse .... Der .... Saltzburgers."
Geheel als voren; onder de zes 4-regelige koepletten staan hier echter
nog vier 10-regelige verzen op twee zilveren gedenkpenningen, beide
door Martinus Holtzhcy gesneden; de een: „ . . . Wegens de Uittogt der
Evangelise Saltzburgers"; de ander „...Ter Gedagtenisse dat de Alge-
meene Staaten der Vereenigde Nederlanden, agthondert om de Godsdienst
verdreevene Saltzburgers, in bescherming hebben aangenomen." Gravure
langw. in-fol., z. n. v. gr. Onder den tekst het adres van Ysack Greve,
dat ook onder de laatste voorstelling staat.
^ 1733. Nikt bu Mulleb (S. No. 3743 A).
3570. „£en Christelyke oeffening^ naar Paulus vermaan^
Hebben wy lantstuyden^ int lant van Saltzburg
gedaan,'^
Onderschrift onder het eerste van de zestien plaatjes van het vorig
nommer, nu gekleurd en zonder afzonderlijke. Andere staat dan de beide
voorgaande, nu met een volgnommer (1—16) bij ieder plaatje, in den rechter-
benedenhoek, onder het distichon; alleen bij het laatste staat het cijfer
boven het versje, daar het adres: „Ysack Greve excudit", er onder is
gegraveerd.
1620—1733. Muller (No. 2570).
moet zijn: Na Mclleu (S. No. 37*3 A).
3571. Nederland toevluchtsoord voor de vervolgden
om het geloof.
In *t midden het uitzeilen der Brownisten in 1620 uit Delfshaven naar
Ajnerika; links daarvan de portugeesche synagoge-, rechts het Wale-
Digiti
izedby Google
1734. HUWELIJK VAN W. C. H PRISO - „NASSAUSCOE ORANJKTAK'* 23
weeshuis te Amsterdam. Bovenaan de voor- en keerzijde eener g-edachtenis-
penningf in 1083 geslng-en op de liefderijke ontvang-st der franscha
refugiéj, kopie van «Ie pennin^afbeeldin^ uit H. J. Koenen, Geschiedenis
der fransche vluchtelinyen. (Muller S. No. 2C90 A); onderaan een dergfelijke
op de ontvang-st der SaUzburf^ers in 1733 Stjialtfravure lanjfw. in 8* ,
naar V. Binf» door J. F. C. Reckleben. Uit: Oesrhiedenis der christelijke
kerk in Nederland, ia tafcrcelen.
1733. h. Niet bij Mult.kr (No. 3743).
3572. M^*^** Iïollnendl:^ch' O^t Indinnischen Compagnie
Weltbernhmte flniipt- llandAs und Ninderlarjs Stadt
Batavia^ in AstVn er»// dam grofi'^en Eijland Liva in dem
Königreich lacntra Nord- Wefitlich gelogen^ nach ilirem
Grund-Ris uhd Proi^pe't mit Erlduterung mnigp.r i^rer
hesondersten Merkivürdigkeitf^n, nuf dan accuratestp, vor-
gestellet von Ilomdnnischen Erhen, Nürnberg Anno 1733.'*
Opschrift boven een platto^roiul «lic tweederden on een proHul dat liet
onderste derde deel eener plnnt inntMMnt, met uitlefr^'"iit«^ der in 't profiel
voorkomende letters a- g*. Links onder hot opsrhrifl de uitlcfjfq'infif der
letters A— I en a—bb en der cijfers 1 — 20 in de plattejjrond rerhlseene
beschrijviiig" van D.itavia in vijflien reg'els). Op drie k'titie afljeeldinj^en
ziet men het ,.Pro.sj eet der Stadt Batavia von der Morj^en Seite anznsehen.''.
,.Dau Rath-Haus." en „Pro.spect de.s Oastcl.s von innen mit des Herrn
Oouverneur-Generals Bewohnung-." Links van het Prospect onderaan, de
fifbeelding" van drie Javaner", reclits een ..lavani.s» her Soldat" en een
„Am bones". Gekleurde p^nivure in plano. z. n. v. ^j.
14 :25) Maart 1733 [\1'6^). Mum.kh (No [MVV).
3573. „Nuptiüs ('eremoniales iater Aiinam Mag: Brit;
Principissam Itegaleni et Gulielmuoi Principern Arausio-
nensem habitas in l'apella IJegia S*^^ lacobi apud Londi-
nuni Martis 14" An"! 1733.*' [Oude engelsche stijl].
Ondei-schrift, met opdracht aan Georj^e ii door „Gul: Kent' onder de
afbeelding" der huwelijksvoltrekkinrr tu.sschen W O. H. ï'riso en Anna
van Enf^eland. Op den voorg-rond aan weerszijden een {jralcrij, waarop en
onder een menijfte toeschouwers. Meer naar achter, in 't midden der
kapel, onder drie kronen met brandende kminsen, de prins en prinses
elkaar de hand reikende. Gravure in-fol., naar G. Kent door J Rigaud.
25 Maart 1734. Miller (No. 3745).
3574. „Xassausche Oranje tak vertonende alle de
Hoeren stadthouderen die Geregeerd hebben zedert Het
begin der Nederlandsche Uepubliek A*? 1579 tot op
dezen tydt A": 1733 Opgedragen aan zyne Hoogheid Wil-
Digitized by
Google
24 8TAMBO0MBN VAN ORANJE - VUÜ&WKIIK TB LEEUWARDEN 1734.
lem Karel Henrik Priso prins van Orange enz. Door
zyne oudenlanige dienaars R en I. Ottens te Amsterdam.**
Inschrifl der twee einden van- een lint, waarop in het midden het wapen
van W. C. H. Friso prijkt. Uit een ornnjetak, die rechts eindigt in dit wapen
en links in het engelsche, met dat van Holland als hartschild, ont-
wikkelt zich, van onder op. de f^eslachtsboom van het huis van Oranje
en eindifft links met Willem iii, rechts met W. C. H. Friso, bij wiens
ondertrouw deze plaat gemaakt of veranderd is. Gravure in-plano,
z. n. V. gr., met adres van Reinier en losiia Ottens in den rechterbenedenhoek.
25 Maart 173k Niet bij Muller (No. ST^BJ.
3575. ^^Nassausche Oraiije tak'^ enz.
Geheel dezelfde plaat. In de groote ruimte tusschen den lijst-rand en de
wapens onder in de plaat, zijn hier de voor- en keerzijde afgebeeld van
acht groote en kleine medailles ter eere van het huwelijk van W. C. H.
Friso, voor welke gelegenheid deze plaat weder veranderd werd. Het
adres in den rechterbenedenhoek komt in dezen staat niet voor, terwijl
in hot lint. waarin de titels van den prins opgegeven zijn. „Ondertrouwt
met" veranderd is in „Zijne Gemalin* en aan het eind is bijgevoegd:
,.getrouwt te S^ James den 25 Maart 173*."
25 Maart 1734. Niet bij Muller (No. 374.5).
357(). „(i* Oranjeboom verheerlykC',
Op de plaat, met bovenstaand meest in het oog vallend inschrifl is,
zooals er in een lint bovenin staat, afgebeeld de „Geslachtboom van de
Huizen van Oranje en van Nassau, beginnende met Willem Senior, Graaf
van Nassau, tot op Z. D. H. Willem Karel Henrik Friso, . . .
Stadhouder, Admiraal en Kapitein-Gen. van alle de zeven Provinciën der
veréénigde Nederlanden."
De kleinste der beide takken van den boom eindigt met Willem m,
koning van Engeland; de grootste, welke een koningskroon op den
top heeft, met W. C. H. Friso en Anna van Engeland, zijn gemalin. De
takken zijn geheel behangen met de wapens der opvolgend vermelde
personen. Tusschen beide takken, in een medaillon, een door de zon be-
straalde Oranjeboom, waartegen een schild hangt met „W.K.H.F." terwijl
de wapens der zeven provinciën, met linten aan den boom gesnoerd, dien
als een tuin omgeven. Om het medaillon staat: ,.^00 lang Vorst
Nassaus Stamboom bloeit, Wert Nderlandts Tuin nooit uitgeroeit'*
Aan weerszijden van den stam zijn vier (dus acht) dichtregels van P.
Straat gegraveerd. Gravure in-é®., „de Leth fecit."
11 Mei 1734. Muller (No. 3746).
8577. „Vunrwerk, by gelegentheid van de Plechtige
en Heerlyke inhalinge van Syne Doorluchtige Hoogheid
Digitized by
Google
1734 'ZINNEPRBNTBN OP W. C. H. PRISO 25
den Heere prince van Oranje en Nassauw, . . . ende Haare
Koningkl^ Hoogheid de kroon princesse van Groot Britt:
binnen Leeuward'; Il Mey 1734, afgestoken.*'
Opschrift boven de afbeeldinpf van dit vuurwerk. Gravure in plano,
naar B. Keyert door J. C. Philips met adres van T. van Dessel.
Op een tweede plaat, hier aanwezig* en door Muller naar den katalogus
der stedelijke kunstverzameling te Leeuwarden vermeld, zijn de vier
zijden van den Tempel van het groote vuurwerk afgebeeld. Elke zijde
bestaat uit een groot zinnebeeldig tafereel in het midden en een zinne-
beeldige figuur, met een kleiner emblema daarboven, aan weerskanten.
Blijkens de volgnommers der voorstellingen behoort er zeker een ver-
klaring bij deze prenten, welke hier echter ontbreekt. Gravure inplano
naar en door dezelfden.
11 Mei 1734.. MuLLKR (No. 37i7).
3578. Zinnoprent op 't huvvelyk van VV. C. H. Priso.
Dezelfde plaat als No. 3458, nu door het veranderen der portretten van
de vorstelijke personen en het wegslij pen der namen van de vestingen
in de kaart, waarop zij, als op een tapijt, staan, toepasselijk gemaakt op
het huwelijk van W. C. H. Friso en zijn intocht in Leeuwarden. Af-
gedrukte, doch, volgens Muller, zeer zeldzame staat dezer gravüVe.
6 Oktober 173*. Muller (S. No. 87*8 A).
3579. „Het droevig ongeluk van Jakob Arentsz Zuy-
derduyn Met zyn Volk, En de Onbegrypelyke Bewaring
en Verlossinge uit Doodsgevaar van Hannis ïeunisz van
Duy venboode,"^ Op een korte Eenvoudige wyze van Hem
zelfs verhaald, tot Katwyk aan Zee, den 6. October 1734.
Opgesteld door Jakob Maartensz. Buys. Den tweeden druk.
Te Leyden by Johannes van Abkoude, . . . 1735."
Titel van een pamflet van IV en 24 blz. in•i^ Op dien titel de af-
beelding van den (geredden) schipbreukeling staande op de omgeslagen
boot, met zijn jas in de hand als noodsein. Rechts op den achtergrond
het ter hulp komende schip met de bemande roeiboot. Gravure langw.
k1. in-8^., z. n. v. gr. Door Muller beschreven naar het exemplaar in de
Bibliotk, Duncaniana.
De titel van den derden druk is hier mede bijgevoegd.
1735. MüLLBR (No. 87«).
3580. Zinneprent op de pogingen van W. C. H. Friso
om stadhouder te worden.
De prins staat in een rgtuig, dat door vier varkens en één dog ge
trokken wordt. De varkens hebben dekkleeden op met het wapan van
Friesland versierd, de dog een, waarop bet engelsche wapen prijkt. Hij
Digitized by
Google
26 IJSVKRMAAK OP DEN AMSTKL - ZEESTOllM 1736—1737
tracht een poort binnen te rijden (de Stadhouderspoort aan het Binnenhof)
die echter g-esloten blijft en waarbij twee nailitairen op wacht staan. Op
den achtergrond de Vijver? met eenige toeschouwers. Het rechtergedeelte
dei pbat stelt een zaal voor, waarboven het generaliteitswapen prijkt en
waarin een conferentie gehouden wordt tusschen zeven zittende personen
(de SUiten der provinciën?) en een staande (de prins). Gravure langw.
in-4"., z. n. V. gr. Uit: H'ed. en Lat. Ketirdigten. 10e vervolg.
26-27 Maart 1736. Niet dij Muller (No 3753).
3581. Eeuwgetijde der Utreclitsche Iloogescliool.
Afbeelding van twee gedenkpenningen bij die gelegenheid geslagen;
de een werd op den 26 Maart in de Seuaatkamer door den rector magni-
ficus aan alle studenten, de ander bij den miialtijd in het Kinderhuis aan
de 95 aanzittenden uitgereikt. Steendruk naar J. Koole door Mourot
en Comp te 's Hertogenbo.sch. Hierbij: (A. R ). Het pkcht'u/e eeuw^eti/de.
van de beroemde hofjeschole. in de stad Utrecht ; getierd, .. . mdccxxxvl
Utrecht, z. j. in-4''*.
1736. Nikt du Mi:lli;k (No. 3754-).
3582. „ Winter Vreugde op den Amstël en V gaan des
Ysbreekers en der Waterschuiten, Dïvertis^emeid de V Hg-
ser sur la Riviere V Amstel,'' etc
Levendig tooneel op den Amstel. gestoffeerd met narrc.sle«leu. tilbury.
ijstenten, schjuitsenrijders, enz. Links breekt een ij-.brekcr, door vele
tientallen paarden getrokken, een gleuf in 't ijs, ten behoeve der water-
schuiten, die, zoowel voor de brouwers, als voor de overige bewoners der
stad Amsterdam, Vechtwater halen moe.sten. In 16U6 voor rekeuing der
brouwers gemaakt, werd hij volgens de verklaring, gegraveerd aan beide
zijden van bovenstaande onderschriften der plaat, bij opcu water onder
een der bogen van de Hoogcslnis geborgen, üitne-nende gravure ze<'r
groot in-plano, geteekend door Tileman van der Horst. Zij was gevoegd
en komt enkele malen meer voor achter T/imtrnm marhinarujn univcrsalf
van Tileman van der Horst en Jacob PuUev. in 't koper gebracht door
J. Schenk en uitgegeven door P. Schenk te Amsterdam. 1730 - 37- 2 deelen
gr. infol.; waarin behalve verscheiden sluizen, in plaat vi van het
aanhangsel die ij?jbreker ,,in 't verschiet van boven op sey en van voren"
in drie afbeeldingen boven elkaar voorgesteld is.
Plaat XX en xxi van dit door Muller in t geheel niet vermelde
werk vertoonen o. a. het heien ot iuwinden van sluisbinten.
1 Januari 1737. Niet dij Muller (No 3755).
3583. ^,Der Grosse See-Suirm A, 1737. d. i. Jan.''
De bovenste (kleinste) helft dezer plaat heeft in een lint, boven de
Digitized by
Google
1737 KOMEET - WOEKEEAAR ARON ABRAMS 27
afbeeldiDg oeaer zeer onstuimigpe zee met sohepeo, dit inschrift. De plaat
is gemaakt alsof de voorstelling" is afgebeeld op een afeonderlijk doek
dat aan den linkerbeneden- en aan den rechterbovenhoek is omgekruld In
den rechterbovenhoek leest men: „ad Relatione A 1787. pag""
De onderste helft vertoont de „Accurutte vorstellung" der Gegend urn
Helle voltslvys {sic) iu Holland, mit der Englischen Esquatre, A. 1737"
Kaart van 't land van Voorne en Goeree.
Duitsche gravare in-fol., z. n. v. gr.
Februari 1737. Muller (No. 3750).
3584. „Verschynsel van eeii (Jotneet of Staartster in
February des Jaars 1737 ''
Links op den voorgrond twee nmnuen, van welke er een door een
kijker naar de komeet ziet; rechts een viertal engeltjes met instrumenten
voor meet* eu sterrekunde; één vuu deze is bezig den staud vun dit
luchtverschijnsel te bepalen. Gravure in-i"., z. n. v. gr.; rechts bovenuan
gemerkt ,,png. 106." Uit: Tluropeesrhe Merruriual
n^l. MuLi.EK (No. 3758).
3585. „Een oude en sehadelyke rot in de val. of de
gevange zittende smous, met zyn wapen Door de gerecli-
tigheit aan hem Uegeeven."
Opschrift, in boekdruk, boven een spotprent op den niniitcrdamschen
woekeraar Aron Abrains. De Gerechligheid .st;utt op de wolken ; rechts
van deze, iets lager, een wnpens<hild, waarin de jood, aan de galg ge-
bonden, gegee.seld wordt; boven het venster in het schild: „Castigatio";
daaronder een vos in een duiventil rechts, en een (geld) wol f, te midden
van zakken gelds, links. Links daarvan weder de kop van een wild
zwyn, rechts een houd met een stuk vleesch. Geheel op den voorgrond
een rat in den val. Onder de plaat een kregelig ver.s en O regels uit-
legging, beide in boekdruk. (Jravure in +".. naar J. v. Dijk door A. v. IJuyseu
met adres van .,Geerlruy de Ruyter" te Amsterdam
1737. Mri.LL'K ,No. 37GO).
3586. „De vindiogryke Konst beeld Lier naar 't leeven af,
Hoe 't kwaad zyn Meester loond en de ondeugd
(krygt haar straf."
Opschrift iu boekdruk boven een ziuiiepreiit op den woekenu.r Aron
Abrams te Amsterdam. Op den voorgroud rechts de Waarheid ; zij
heeft Bedrog, die aan hire voeten ligt. Op den achtergrond (ie-
rechtigheil. die Meineed. Nijd en Ei;reiibaat vertreedt; naa.^t h-^ar
de Tiji, a!^ een engeltje met een zaïidlooper ojj het hoofd en een
schild in de haud, waarop een riieaix, die uit zijn us>( iie verrijst»
en het omschrift: „Vivit post funera virtus." Links aan een geeselpaul,
Digitized by
Google
28 AMSTBRDAMSCHE SCnOIJWBURO - CAQKLOT 1738
waarop het b«^1d der Gerechtig'heid stnat, een persoon met eon Tossevel,
dat vnn zijn lendenen afhangt (Aron Abrams), die met twee roeden ge-
gfeeseld wordt. Geheel links op den achterg'rond ziet men door een denr
in een molen, waarboven: „De kans is verkeerd" en de fabel van den
Vos en den Krnanvog^el in beeld. Ter zelfdcr zijde, op den tweeden grond,
een man wijzend naar een eend, die een ton op den rug heeft = het end
dat den last draag^t; g'eheel op den voorgrond een jongentje dat zeep-
bellen blaast?, links achter hem vliegen muggen in een brandende kaars;
rechts ligt een prent waarop een aap is afgebeeld, die een kat de kastanjes
uit het vuur laat halen. Aan weerszijden van het alziend oog, boven in
de plaat, twee afzonderlijke zinnebeeldige voorstellingen, links met het
onderschrift: .,Niet snoder op aarde als d' ondankbaarheyd." ; rechts:
„Wy zyn uyt den dropm. pyn om de kool." Gravure groot in-4'.,
„R.(echt) D.(oor) Z.(ee) fecit." Onder de plaat een 20regelig vers, in
twee kolommen, in boekdruk, geteekend: „Ex Amicitia/' Midden onder-
aan: .,Qedrukt voor Ceres Lievelingen."
1738. Muller (8. No. 8762).
3587. „Spel verbeeldende de historie van Holland."
Zie: de noot van No. 4f hiervoren bij letter C.
7 Januari 1738. Muller (No. 8763).
8588. „.Jubel Feest des Amsteldamschen Schouburgs
1738".
Inschrifl boven een zinneprent op dit feest. Onder de plaat: „Des
Waerelds dwaasheid, als die komt van hooger'hand, Waardeerd men
.boven goud en burgers groot verstand'*.
Op den voorgrond zijn Luther links, Menno Simons in het midden en
J. Calvijn rechts, ten voeten uit, a%ebeeld. Elk heeft een papier met
4- of G regelig vers in de hand, allen meer of minder protesteerende tegen
de feestelijkheden, waarvoor men, om ze luisterrijk te doen zijn, zich in Am-
sterdam veel moeite had getroost. Achter deze drie geestelijken de muzen
in een boschrijk en heuvelachtig landschap. Links op den achtergrond een
tooneel. In de lucht een engeltje met devies: „Nederlants Vyf en
twin tigste Vredejaar." doelende op den vrede van utrecht, waarvan
men liever het feest gevierd had gezien. Gravure in-plano, z. n. v. gr.
Ook de verkleinde kopie door Muller vermeld, is hierby. De verzen,
die de h.ervormers in de hand hebben, zijn hier op een afzonderlijk blaadje
in-8*. a^edrukt.
2* Januari 1788. Niet bij Muller (No. 8768).
3589. „ Ware en eigenihjke af bedding van den Cachdot^
die den 24 lanuary 1738 nahy S. Peter in Eydersted
Digitized by
Qooglz
1738 ZILVEEBN HÜWBLIJK VAN W. VAN CITTKR8 29
gevonden is, en 48 voeten lang^ 12 voeten hoog en in de
rondte 36 voeten dik was.'*
Gravure laogw. iuS". met bovenstaaud onderschrift en eenigc andere
bijschriften, z. n. v. gr. Als nederlandsche preut hier Tertneld.
i Februari 1738. a. Nikt bij Müllkr (No. Zl^V).
*3590. „Op de vertooning Van de Executie^ gedaan tot
Stutgard den 4 February 1738. in de Perzoon van den
beruchten Smous Joseph Suss Oppenheimer, Geheime Finantie
Raad^ van wylen zyn Vorstehjke Doorlugtigheid, den Hertog
van Wurtemberg : Aan een yzere gilg van 48 voeten hoog,
blyvende in een diergelyken kooy aldus ten toon hun-
gen,'* enz.
Onderschrift (met vers van 32 regel»), in boekdruk, onder een plaatje
waarop aan de rechterzijde Oppenheimer is afgebeeld op een kar gezeten
naar de gerecbtsploata rijdende. Aan weerszijden een hem uitjouwende
menigte. Op den achtergrond de galg, die, vergroot en met een kooi er
aanhangend, op het linkergedeelte der prent nog eens afzonderlijk is af-
gebeeld. Bovenin rechts het portret van Oppenheimer in medaillon boven
een paar gekruiste geweren. Gravure langw. in-8*, door M. Pool, met
adres van A. van Huyssteen en 8. van Esveldt te Amsterdam. (Zie
Aljemetne Schatkamer. Maart 1738.)
22 Juli 1738. 3. Niet bu Mullbb (No. 3701.}.
3591. ^^Sions God zy ons lot'\
Inschrift in de voorzijde eener medaille op het 25jarig huwelijk
van den burgemeester van Middelburg W. van Citters en Maria Kien.
In *t midden een altaar; links de burgemeester, rechts zijne vrouw, te
samen een schaal reukwerk uitstortende op het altaar, links, achter den
burgemeester, een kind met den lictorenbundel (de burgemeesterlijke
waardigheid), en de Gerechtigheid. Achter mevrouw de huwelijksliefde
als een engeltje met een brandende toorts en de vruchtbaarheid als
een kind met een ,.y8voget8 nestje", zooals er staat in de h s. verklaring
in 9 regels, onder deze ontwerp potloodteekening in-12* zonder naam,
door J. Punt, zie volgend nommer.
23 Juli 1788. MuLLBR (No. 8705).
3592. „Sions God zy ons lot**.
Afbeelding van de beide zijden der medaille, waarvan in het vorig
nommer de voorzijde in origineele teekeniug is beschreven. De keerzijde
vertoont de wapens van man en vrouw beiden, omgeven door allerlei
attributen en met het randschrift „Willem van Citters en Maria Kien,
in den echt vereend xxu Julj mdocxui,'*, terwijl onder de wapens
Digitized by
Google
30 ZINNKPRENT OP KÜROPa's POLITIEKEN TOESTAND 173»
stiat „achtmnnl biirg^errar" De medt.ille han^ in sierlijk ornament werk.
Gravure in-t"., nartr en door J. Punt.
Juli 1738. Niet dij Muller (No 3766)
3593. ^^Natikenriye afbeelding der belegering van *t
slerkf*. Fort Orsova^ met de Forten Caroli en Elisabeth^
gelegen aan den Donauw,^' enz.
Afbeelding^ van dit bele<? met bovenstaand onderscbrift in \ijf regels
tekst in tweo kolommen en „Aauwyzing"." der Nos. 1 — 11 in de plaat,
alles in boekdruk. Gravure laugw. in-4?^, z n. v. gr. en met adres van
R. en J. Ottens te Amsterdam.
1739. Muller (No. 376S).
3594 ,,La foire du monde. Extrait de la Gazette
Historique d' Ilollande De 1' 8""^ de Janvier 1739. — Pe
jaarmarkt van de waereld. Extract uit de hollandsche
historische courant Van den 8«^®" January 1739/'
Opschrift boven een uitvoerige uitlej^ging (twee kolommen franschen
en twee kolommen hollandsclien tekst) eener zinneprent op den politiekeu
toestand van Europa, zoowel in geestigheid van voorstelling als in uit-
voering uitmuntende boven het meerendeel der platen uit dezen tijd.
Op den voorgrond rechts een tamelijk groote kraam waarin en omheen
allerlei krijgstuig ligt, dat door ., Oorlog" wordt aan den man gebracht.
Iets hooger een vervallen kraam, waarin ..Hongersnood" het brood tegen
goud opweegt. Op den achtergrond rechts een hol, gevuld met lijken,
waarop de ,,Pest" zit met een gcesel in de eeue en een rookende fakkel
in de andere hand. Naast haar ,.de zwarte dood". Links op den voorgrond
een „Bloem Kraam" door .,de Vrede" opgericht. Hooger, meer naar het
midden, een papier- en boekcukraara, waar ,.Ei)gelschen, Hollanders,
Spaaiische, Fransche, Z woeden en Deenen, . . . wakker beczig waren met
schryven, terwyl andere reets het ge.^chreevene met hunne zegels be
kraohtigthMi."; in de twce<le Kraam, rechts daarnaast, biedt ,.do Heden-
daiig>>che Mode schoone woorden te koop" aan. Middenin, bijna op den
achtergrond, een kwakzalverstheater, waarop koning Theodorus van ('orsika
(Baron von Neuhoff) zijn rol speelt. Rechts van deze stellage een kleine
tent, waar de „Waarheid', bijna geheel verborgen achter een berg, op een
reklamebord is afgebeeld. Link.s op den achtergrond de St. Pieterskerk,
daarvóór een marionettentheater, meer rechts een hoedenkraam, waar
een Grijsaard (de Paus?) h«)eden (kardinaalshoeden) verkoopt, enz. Gravure
langw. gr. in fol.. z. n. v. gr.
Hierbij is in verband mot den hier boven genoemden koning Theodorus.
de volgende plaat gevoegd:
yj)gr tranmende Corsiscke Satyr Oder Wachendes ScAla/^Oeaicht, Dessen
Digitized by
Google
1739 LUTHERSCHB KERKTWIST TB 's GRAVENllAGE 31
forsteUende ^rsch^inniiff Theodornm den JErsten und Letzten in seiner Fer-
sonj Jjauhoroiirdi'j fjecrönten Affler /^Könifj derer ychellirenden Corsicanern
Larhirlich verschtcindend abbildety
Spotprent met bovenstiumd ondersohrifl, op Theodoor, Barou von Neuhoff,
die na veel avonturen iu Frankrijk en Spanje, de bewoners van Corsika
bewoof^ hein tot koning uit te roepen, een vers von dertien 10-reg^elige
koeplctten, „Erklarungf des Kupffers." (1—9). .,VorIauffiger Passeport
desz wieder abgedinckt '^fortschleichenden chimcerischen Königs/ welcher
sich beykommender Caracteren iu sechscrley Sprachen gerühmet." en een
chronogram :
„OeMaCht/ Da ein noVer König/ Baron Von NeVhof/ Von einigen
Cornlanern [sic] aVsgerVffou Ist." (1730).
Blijkens dit jaartal werd de plaat vervaardigd nadat hij voor de eerste
mnjd Corsika verlaten had.
Links op den voorgrond ligt een satyr te slapen, die volgens het vers
droomt van dezen eersten en laatsten koning van Corsika. Een kind, dat
bij hem zit, blaast hom zeepbellen in de hand. Hechts op den achtergrond
de aankomst van V. Neuhoff op Corsika. In 't miilden, tusschen de rebellen,
de koning, wien men het wapen van het eiland aanbiedt. Op den voor-
grond rechts twee kaartspelende aj)en. Enkele spreuken iu de plaat
Gravure langw. in-4*., z. n. v. gr.
1739. MuLLKR (No 3769).
3595. „üe gemartelde D'; Martinus Lutherus, Door
sijn Nakomelingen van d' Augsburgsche Confessie."
Opschrift boven zeven C regelige verklarende versjes in twee kolommen
en rechts daarvan een hollnndsch duitsche proza-verklnring der cijfers
1 — 1(1 in de plaat, met op.sohrift: ..Der gemartelde I)*^. Martinus Lutherus,
Durch die Nachkommen der Aunrsburgh.«;e Confes.sion.", alles in boekdruk,
onder een zinneprent op de twisten in de haagsche lutherHche gemeente
tu.'<.srhon de predikanten Maassen en Pambo. Burgertwist (l). geheel liiiKs
op den voorgrond, schuift het gordijn weg dat deze voorstelling bedekt.
Boven in de phuit ziet men Luther (3) op de wolken. Boven zijn hoofd
twee handen met staal en vuur.steen, waarboven een lint met in.schiift:
..Ante ferit quam flamma iiicet"; links van hem de Dapperheid (5} niet
de ,.Op.(era) Lutheri/' in de linkerhand; rechts de Stand vasti^^heid [V).
Jïet goddelijk li*ht f2], dat Luther o.nstraalt. daalt ook af ^C; op ile
Lutliernche kerkm;i;igd (7), die op den grond ligt, met een lint in de
recliierhand, w:arop: ,,Tiibcrta3 Libeitate Perit". terwijl Ouver>tand (12)
en Inbeelding (13). bo\en wier hoofd stiat: ,,Ideaï Jacob: Bho en , a/V,
\oor Bohnio) et aliorum', haar de klcedoren van het lichaam trekken;
bij haar op den grond .,Biblia ', .,roncordaiitie", ..Aug.'^burg>e ('onft's.sit;'.
Het Stedelijk gezag ,8;: een vrouw met zwaard en schaalder gerechtig-
Digitized by
Google
32 MOORD DER CHINEZEN TB BATAVIA 1740-1741
heid in de liukerhand, komt de Kerkmaagd te hulp. In die schaal een lint,
waarop: ,fNU aine Pace Deo grati(a}m nee munus ad Aram'\ Boven den
linkerschouder van 't Stedelijk gezag, op een voetstuk een wapenschild
door twee leeuwen gehouden, roet onderschrift : „Da Pacem Domine in
diebus Nostris*'. Het wopen in het schild schijnt uitgeslepen. Links
de Nijd (14). haar giftige slangen op Onverstand werpend. Qeheel links
Hovaardij (0), roet pauweveeren getooid, een masker in de rechter en
een zweep in de linkerhand en Geldzucht (11) met een vollen geldzak
in de eene en een lint waarop: „Bieghtgelder" in de andere hand; beide
staan in een soort predikstoel, als zinnebeeld van de drijfveêren des geschils.
Rechts van den predikstoel een zwaan (de luthersche gemeente) (15), door
twee honden (Maassen en Pumbo) (16), aangevallen. Op den tweeden
grond links: afbeelding van de wanordelijkheden te 'sGravenhage ge-
pleegd (17); rechts: het vertrek der „Ausgebissene Pastoren" (18) zooals
het in de proza verklaring heet. Gravure gr. in-fol, z. n. v. gr., maar
zeker van P. van den Berge. Onder het vers: „Na de Copye van
Hessen Cassel."
1740. Nikt bw Muller (No 8770).
3596. Twee ontwerpen voor Zaaldekoratie,
Teekeningen in O. I. inkt en sepia in-4^ van schilderwerk in „1740
voor Sijne doorlughtighste Hoogheijd den Heere prins van oranje en
nassau int graeuw voort Huijs int bos geschilderd" door J. de Wit.
9 Oktober 1740. Muller (No. 8773fl, 8775 en 3776).
3597. „Afbeelding van dat gedeelte van Batayia, al-
waar eigentlyk de Schrikkelgke 81agting der Chinezen,
na de Ontdekking yan hun Verraad, geschied is, den 9.
Octob: 1740."
Opschrift boven een gezicht in vogelvlucht van de stad, waarin de
chineesche wijk in brand staat en de bewoners dier wijk vermoord worden.
Onder de plaat is in zes kolommen een 2i-regelig gedicht gegraveerd.
Gravure in-plano door A. v. d. Laan.
Ook de beide plattegronden, door Muller onder No. 8775 en 8776 vermeld,
zijn hier aanwezig. .De laatste in een oudtijds gekleurd exemplaar.
Hier is nog bijgevoegd:
I „Représentation de la grande Conspiration, arrivée sur Tlsle Java, dedans
&& hors la Ville de Batavie entre les Hollandoia && les Chinois, au mois
d*Octobre 17iO. au préjudice des Derniers."
Opschrift in boekdruk boven de helft? eener volks* of kinderprent,
waarop links het vermoorden van Hollanders door Chineezen, rechts
de terechtstelling dezer laatsten afgebeeld is. Houtgravure langw. in-fol.
door een lijn in tweeen gedeeld, met een geëntrelaceerde B D of D B ia
den linkerbenedenhoek der gravure.
Digitized by
Google
1726-1741 OVERSTROOMINGEN BN DIJKBREUKEN 33
II „A View of the Dutch-Fortifications and Port of Batavia."
Afbeeldiog in-profiel. Gravure langw. in-fo1., z. d. v. gr. „Engraved
for Middleton's Complete System of Geography."
80/31 December 1740. Muller (No. 3781fl).
3598. „Het doorbreeken van den band-djk voor Elden
Anno 1740''.
Onderschrift gegraveerd in den plaatrnnd eener ets, waarop de doorbraak
is voorgesteld. Daaronder in boekdruk, in twee kolommen, met het op-
schrift: „Eeue zeer naeuwkeurige Afbeeldinge van het doorbreken des
banddyks,*' enz., een verhaal van deze gebeurtenis, waaruit blijkt dat de
teekenaar zich bevond in het schuitje rechts op den voorgrond afgebeeld,
terwijl van een tweede schuitje, dat men nan dezelfde zijde iets hooger
ziet, de drie opvarenden te water geraakten, van welke er twee zich
redd'en in nabijstaande knotwilgen, de derde verdronk ondanks alle aan-
gewende middelen; onderaan de „Uytlegging der afbeeldinge." (1—8).
Ets langw. in-4^, z. n. v. gr., met adres van (en wellicht door) Izaak
vander Yinne te Haarlem, 1741.
1726~Januari 1741. Mullbr (No. 8778).
3599. „Kaart van Zuyd Holland met aanwyzing der
overstrooming, door eys en djkbraaken, in den Jaare 1726.
omtrent de Maanden Jan: en Febr: en Dec: en Jan:
1740, en 1741."
Inschrift van een steen gegraveerd in den linkerbovenhoek eener kaart
waarop door geel, blauw en rood aangegeven is, welke streken in de
boven aangegeven jaren overstroomd zijn. Gravure langw. in-4^, naar
J. Goeree door B. Ruyter, in dezen staat zonder adres. Bovenaan rechts
gemerkt: „Pag. 28." Uit den Tegennoordigen Staat (f) maar voor dit doel
gekleurd uitgegeven met een „Korte beschryvinge Van het Overlopen
der Rivieren en het Doorbreken der Dyken, te Hedikhuyzen, by do
Stadt Heusden, en te Kedichem, by Leerdam, enz tot ophelderinge en
verklaringe van het nevensstaande Landkaartje.", gedrukt op een afzon-
derlijk vel in-fol.
1740—1741. Muller (No. 8779).
3600. „Ware Afbeeldinge na het Leven, van het o ver-
stroomen, der Revieren, en het Doorbreeken van den
Dyck, by Elden gelegen, naby de Stat Aarnhem en Heus-
den tot aen de 8tat (^uylenborg met alle de Steeden en
Dorpen de Gantsche Betowe, 't Graafschap Buuren, Culen-
burg, de Tielerwaart, etc Anno 1740."
Inschrift in een lint boven de afbeelding van het ondergeloopen land,
hierboven genoemd. Links op den voorgrond een troep vluchtende land-
V 3
Digitized by
Google
34 DIJKBREUKEN EN OVEBSTROOMINGKN 1740—1741
lieden bij de kerk van .,Dn]mer'; rechts, eveneens op den voorgrond,
ziet men de kerk van Hees met eenige woningen,, een molen, enz.
Gravure br. io-fol. ,.na het Leven Afgebeelt, Getekent, en in het kooper
gebragt, door Jan Smit, 17*1."
Onder de plaat, in boekdruk: „Yerklaaringen van deze print- verbeel-
dingen,*'. Onder dit opschrül tien doorloopende regels tekst en in vijf
kolommen, door fileetranden gescheiden, de verklaring der letters A — S.
en der cijfers 1 — h9 in de plaat. Geheel onderaan 't adres: „t* Amsterdam,
by A. van Huissteen en S. van Esveldt, Boekverkopers, 1741."
Deze plaat is de eerste van een viertal, alle op dezelfde wijze en door
denzelfden graveur uitgevoerd, waarvan ik hier de inschriften der linten
laat volgen: „Tweede Plaat der Overstroomingfen vande Provinciën Gel-
derland en Holland in den Jaare 1740 en 1741. Inzonderfaeyd vande
Alblasserwaard, Het Land van Gorcum en Het Land van Vianen, waar
inde omgeleegene Landen, Revieren, Killen, Steeden, Dorpen, Doorbraaken,
Hulpgaten en aanmerkelykste voorvallen, met de uytterste naauwkeurig-
heyd, naar het Leeven zyn afgebeeld."
Op den voorgrond eenige der Gecommitteerde Raden van Holland
en Westvriesland en magistraatsleden uit Gorkum, gaven uitdeelende
aan de beroofde geredden. Links bovenaan ligt o. a. Rotterdam, lager
naar rechts Dordrecht In boekdruk onder de plaat vijftien regels door-
loopenden tekst, waarin de verklaring der letters A — W; daaronder in
vijf rijen, met fileetranden er tusschen, die der cijfers 1—69.
„Derde Plaat de overstroominge inhoudende het Ryk Nimwegen strek-
kende van de Steede Emmerik tot Thiel beneevens de Meyerye van den
Bos &c: met alle desselfs doorbraken, in 't Jaar 1740 en 1741. seer
naauwkeurig na het leven a%ebeelt."
Op den voorgrond „Heeren Dykgraven, en Heemraden," de arbeiders
gelastende den dijk te herstellen.
In boekdruk, onder de. plaat, zeven doorloopende regels tekst, waarin
de'verklaring der letters A— R; daaronder, in vijf rijen, met fileetranden
er tusschen, die der cijfers 1—83; geheel onderaan, als bij de twee
vorige, *t adres.
f,De yi#de Plaat van de overstroomingen der Landen, inzonderheid
het Land van Altena, en het Land van Heusden, de Heerlykheid van
Geertruydenberg; de gantsche Biesbos, ofte verdronke waard van
Zuidholland; benevens de geheele Bommeler waard, die droog gebleeven
is; met alle desselfs doorbraaken in de Dijken; waar by gevoegd
is een nette afbeelding van de Ketting-Mooi en, die gebruikt is; om het
water uit de Stad te maaien in den Jaren 1740. en 1741."
In 't midden, op den voorgrond, de kettingmolen, in het inschrift ge-
noemd, zeer duidelijk in zijn werking afgebeeld; rechts Vlijmen.
In boekdruk onder de plaat, in drie regels doorloopenden tekst, met
Digitized by
Google
1740—1741 OVBRSTEOOMENOBN, BNZ. 35
hetzelfde opschrift der voorgaande drie, de verklaring der letters A— S;
lager in vijf rijen, met fileetranden er tusschen, de uitlegging der cijfers
1—66; geheel onderaan *t adres. Alleen de tweede plaat mist den naam
van den graveur links onderaan.
1740-17il. Muller (No. 8782 en 8. No. 8782).
3601. „Bedroefde water yloed, Voomamentlyk yan Het
Land van Heusden, yan Althona, de Alblasserwaard, Grim-
perwaard, en Tielerwaard, waar door meer dan 33500
Morgen Lands onder water staan, na 't leren afgetekend."
Opschrift boven een situatiekaart van de ondergeloopen landen. Op den
voorgrond links het dak van een huis, waarop verscheiden menschen.
Rechts een boom. In den rechterbenedenhoek een steen, waarop: ,,JQun-
datien in de laaren 1740 & 1741". Onder de plaat ,, Verklaring*' der
cijfers 1—52. Gravure langw. in*fol., door J. l'Admiral en met adres van
A. V. Hujssteen en 8. v. Esveldt, 17*1. Uit: Aanhangsel van eene his-
torische beichryting tan duure tyden en . . . natertloeden.
Hierbij: (J. Wagenaar), Verhaal Van de myu, op welkf de Fenningen^
tem behoeve der noodlydenden, in de overstroomde landen Van Gelderland
en Holland, in den aanvang des Jaars 1741, Te Amsterdam en elders
ingetameld, bestierd en besteed tyn.'* Amsterdam, I. Tirion, 1742. in-4^.
1741. Muller (No. 8788).
3602. „Den Eedelen Manhaften Onden Schnts, binnen
'b HertogenboBch."
Onderschrift in een zinneprent, geplaatst boven een ,,Nieuwe*jaar8-eer
•dicht Opgedragen aan die van den Edelen. Manhaften ouden schuts, ofte
voed-boog Binnen de Hoofd-stad *s Hertogenbosch op H Jaar M.DCC.XLI.
Magna fuit quondam Capitis reverentia Cani, Inque suo pretio ruga
senilis erat.*^ Gedicht van 64 regels, in twee kolommen, door K.
In het midden der plaat is St Joris met den draak afgebeeld in een
ovaal. Daaronder een profiel gezicht van 's Hertogenbosch, het wapen
der General iteit er boven. Links en rechts een trofee van krijgstuig.
De wapens van stad en provincie aan weerszijden. Gravure in-4^., door
D. Coster 1739. Onderaan het adres van H. Palier te 's Bosch. Muller
beschryft dit exemplaar.
1741. Muller (No. 3786 en 8. No. 8788).
3603. „Waare Afbeelding yan Een leeyendighe Reno-
oeros" enz.
Zie: Na Muller No. 8870.
10 April 1741. Muller (No. 8787fl en 8. No. 8787).
3604. „Af beeldinge yan de Veldtslag tusschen de Legers
yan de Koning yan Prnissen, en de Koninginne yan
Digitized by
Google
36 OOSTBNRIJKSCHB SUKZESSIE-OORLOG 1741—1748
Hongarien, voorgevallen den lO^.® April 1741, tusschen
Neiss en Bri^g by *t Dorp Molwitz in Silesien.*'
Eenregelig onderschrift gegraveerd in den plaatrand, onder de afbeel-
ding van een veldslag, die door de letters in- en de verklaring onder de
plaat op dit feit is toegepast. Daar de plaat echter van J. Luiken is, en
deze in 1712 overleed, moet ztj oorspronkelijk een anderen slag voorge-
steld hebben of is zij, zooals de heer J. Philip van der Keilen vermoedt,
door den graveur vooruit gemaakt, om bij 't voorkomen van een of anderen
veldslag dadelijk te kunnen dienen. Zij is naar zijn oordeel omstreeks
1695 vervaardigd en het pendant van een prent, waarop een zeeslag
voorgesteld is, eveneens geen bepaald feit voorstellende. De verklaring
der letters A— C in twee-, die der cijfers 1—26 in vier ryen onder de
plaat Gravure langw. gr. in-fol., in dezen staat zonder naam, maar met
adres van J. Hayman, te Amsterdam.
1741. Muller (No. 8796).
3605. „La rareté de Prague. De Praagsche rariekiek." i)
Zinneprent op den oostenrijkschen sukzessie-oorlog, met bovenstaand
opschrift boven de plaat; er onder links een fransche uitlegging in
achttien S-regelige- en rechts een hollandsche in even zooveel 4 regelige
versjes; de laatste met het opschrift: „Wyzet Oorlof, Monsieur de
Gouwe Tor, enz'* Daar er in de prent geen cijfers staan, is het niet
altijd even gemakkelijk na te gaan welke personen bedoeld worden in
de uitlegging. Op een tafel in het midden der plaat ligt een kaart van
een gedeelte van Duitschland en Oostenrijk. Fleury, die links van de
tafel staat, wijst met een* stok naar Weenen; Beieren, Saksen (Polen),
en Pruisen achter de tafel, wijzen op de kaart het gedeelte aan dat zij
verlangen en dat aangeduid wordt door de inschriften, in de labellen
boven hun hoofden: „Opper-Oostenryk en Bohemen." — „Opper Silesië
en Moravie." — „NederSilesië, &c." — de Sultan, die voor de tafel staat,
verlangt „Het Bannaat van Teraiswar", doch roept bij het zien van
Nadir Shah, die hem met de vuist dreigt, „maar Zie hier den Duivel,
die aankomt", doelend volgens Stephens op den slag bij Erivan, tusschen
de Perzen en de Turken, welke voor de laatsten nadeel ig was. Rechts
Maria Theresia met haar kind op den arm, zeggende: ,,Die my moesten
bystaan, vereenigen zich tegen my.", naast haar Frans Stephanus van
Toskane (haar gemaal), bijna geheel ontkleed en zuchtende: ..Hy ontbloot
my, en noch moet ik hem verplicht zyn." Links een zeer groot en dik
man (Frankrijk) die „Neutraliteit, en myne Mediatie." belooft. Een Vlaming
1) Ofschoon de platen op den oostenrijkschen sukzessie-oorlog betrekking
hebbende in andere volgorde dan bij Muller zijn geplaatst, heb ik de
verwijzingen voor zijn nommers maar achterwege gelaten.
Digitized by
Google
1741—1748 OOSTENBUKSCHE SUKZESSIE-OOBLOO 87
staat stokstijf naar dien grooten man te kijken, terwijl een Hollander
vlucht naar den Engelscbman in den linkerhoek op den voorgrond. Alle
personen worden verondersteld iets te zeggen en deze gezegden staan,
als bij de reeds aangegevene, boven bunne hoofden gegraveerd. Gravure
langw. infbl., z. n. v. gr., met adres van Jan 't Lam te Amsterdam,
„naer de Copy van London, Publish'd According to Act of Parliament,
bj T. Cooper. at the Globe in Fater-NosterRow.*' waar het engelsch
origineel verscheen dat tot opschrift heeft: „The C— rd— n— Is Master
•piece, or Europe in a Flurry." Daar dit origineel (zie Stephens, CaL
Brit. Mus. No. 2503), in Oktober 1741 het licht zag, is hiermede allen
twyfel omtrent de plaatsing opgeheven en het vermoeden wederlegd als
zou zij op 1744 moeten gesteld worden. De hollandsche kopie wordt
door Stephens onder No. 2504 vermeld.
1742. MüLLBR (No. 3792).
3606. „De Werelt is een speel Toneel, elck Speelt
syn rol, en krijgt syn Deel. 1742".
Gegraveerd opschrift boven een plaat, waaronder, niet op een afzon-
derlijk (zooals Muller opgeeft), maar op hetzelfde vel gedrukt vers staat,
getiteld: „De franco teut opgeregt in het campement van Beyeren."
Onder een zeil, met lelies bedekt en opgehangen aan eenige boomen,
zitten een achttal vorsten kaart te spelen om de kroon en scepter van
het Duitsche rijk, die op een kussen op tafel liggen. Het is moeilijk
uit het zeer gebrekkig uitleggend rijm op te maken welke vorsten met
de verschillende personen bedoeld zijn. Zeker is, dat de vorst, links op
den voorgrond, Frederik ii van Pruisen moet voorstellen; de Herkules-
knods waarmede hij gewapend is, doelt op zijn gereedheid tot den strijd,
terwijl de bij hem liggende zakken geld bepaald zinspelen op de wei-
voorziene pruisische schatkist.
In verband met den tijd, waarop de prent verscheen, geloof ik dat de
tweede persoon links aan tafel zittende, Karel Albert van Beieren is,
omdat hij den keizerlijken adelaar op het hoofd heeft, als beeld van zijn
dingen naar de keizerlijke waardigheid. De eerste persoon links zal zeker
de koning van Frankrijk moeten voorstellen achter wien de kardinaal
Fleury staat Op. den achtergrond nog een tal van gekroonde hoofden.
De vorst rechts voor aan de tafel gezeten is George ii. Op den voorgrond
ligt een adelaar, het Duitsche rijk, aan wien een vijftal ratten een veer
uitgetrokken hebben, waarmede ze wegloopen. Een haan (Frankrijk) en
een dog (Engeland), vallen elkander verwoed aan, over het doode lichaam
van den arend heen. Rechts op den voorgrond ligt de Hollandsche
leeuw. In den linkerklauw heeft hij de vrijheidshoed op een speer,
omwonden met een oranjetak; in den rechter een zwaard. Deze klauw
rust op- maar schrijft niet in de „Biblia H. 8hriftura'' {sic). Hij beschermt
Bybel en speerbundel, waarachter men een „Fransche Harlequin" en
Digitized by
Google
38 008TENRIJK8CHB SÜKZKSSIB-OORLOG 1741—1748
„Duytsche Scharremoes'* ziet, van wie het vers onder de plaat zegt dat
zij „ook veel te segg-e'' hebben (zie 't volgend nommer). Gravure in-plano,
z. n. V. gr., met het verzonnen adres „Gedrukt na het Franse Origineel
van J: de Bellevielle."
17 Januari 1742. Mullbr (No. S788}.
3607. „De volkomen victorie door de Oostenrykers
op de Byerschen behaald bj Schardingen den 17 lanuary
1742 door den generaal veldmaarsch: grave van Khe ven-
huiler", enz.
Onderschrift en uitlegging der letters A — Z in zes kolommen, gegra-
veerd onder de afbeelding van dezen veldslag. Rechts op den voorgrond
Baron v. Bemclau e. a. Gravure br. infol., door J. v. J(agen?) Uit?
1742. Muller (No. 8821).
3608. „Zinnebeelden Voor de deugd en getrouwheid
van 't huis van Oostenryk.*'
Opschrift boven een vers in den reeds vermelden bundel gedichten van
V. Haren, folio-uitgave bl. 324 e. v. waarin de hier beschreven prent
verklaard wordt. Die verklaring is al eveu onzamenhangend als de voor-
stelling zelf Op den voorgrond in 't midden staat Maria Theresia bij een
pilaar (de godsdienst) waarboven het zinnebeeld der gerechtigheid. In de
rechterhand heeft zij een speer. Rechts van haar de eenhoorn (Engeland)
en de Leeuw in den tuin (Holland), de haar goedgezinde natiën? Links
van haar een slang, twee vorsten te voet en één te paard (haar tegen-
standers). Rechts boven deze voorstelling een vesting waar vóór Kheven-
huiler en Berenclau? den vijand verslaan. Links bovenaan Lodewijk xv
in een triomf kar door twee hanen getrokken ; naast de kar een geestelijke
(Fleury?). Zeer slechte gravure langw. kl. in-4"., z. n. v. gr., bovenaan
rechts gemerkt: „Pag. 107", behoorende iu de 8".-uitgave der gedichten
van van Haren. Blijkens in deze plaat nog zichtbare nommers heeft zij
vroeger voor een andere gebeurtenis gediend of is dit een latere staat,
zonder de daarin oorspronkelijk behoorende nommers.
1742. Muller (No. 3808fl en S. No. 3803).
3609. „Bericht Van den solemneele bal, Die de Po-
tentaten van Europa op de Groote Duitsche Zaal gehouden
hebben." „Ouverture du bal soleranel, Que les Puissances
de r Europe, ont tenus a la grande Salie Germanique."
Onderschriften onder de afbeelding van een bal, waarin zinnebeeldig
de verhouding der verschillende gekroonde hoofden bij het begin van den
oostenrijkschen sukzessieoorlog wordt aangegeven en tamelijk nauwkeurig
. beschreven in de hollandsche en fransche uitlegging der cijfers 1—29, in
JJboekdruk, onder de plaat Kardinaal de Fleury, rechts op de plaat afgebeeld,
Digiti
izedby Google
1741—1748 OOSTBNRIJKSCHB 8UKZBSSIE-00RL00 39
wordt daar als ontwerper aangewezen; de Belle-Isle (geheel op den
voorgrond rechts) noodigde de gasten uit; de keurvorst van Beieren, als
te kiezen keiler, betaalde de muziek (de kleine vorsten en standen), die
links op de plaat op een geïmproviseerde estrade staan. De keurvorsten
van Mentz, Trier en Keulen, op den achtergrond, die naast de estrade der
muzikanten, zingende en met hunne mijters op afgebeeld zijn, hadden de
direktie over de muziek. •
De koning van Pruisen opent het bal (eerste Silezische oorlog 1740 — 1742)
in 't midden der zaal met Maria Theresia. De keurvorst van Beieren en
die van de Paltz zitten-, de koningen van Frankrijk en Polen staan links
op den voorgrond bij de muziek en wachten om na Pruisen met Maria
Theresia te dansen (den oostenrijkschen sukzcssieoorlog, 1741 — 1748, te
beginnen). Rechts danst de schijnkoning van Corsika Th. von Neuhoff
in een harlekijnspak. Achter Fleury de koningen van Engeland, Spanje,
Portugal en Denemarken, welke beide laatsten niet mededansen willen.
Op den achtergrond, in een tweede vertrek, zijn Venetië, Sardinië,
Modena, e. a. aan het banken, terwijl de koningin van Spanje daar
..Solo de Folie de Spanje" danst. De paus staat aan den hoek der tweede
kamer te vergeefs te predken tegen dit bal. Tusschen den paus en
Maria Theresia ziet men Anna gewezen keizerin, Elisabeth regeerend
keizerin van Rusland (1741—1762) en de koning van Zweden, die de
laatste ten dans noodigt. Gravure langw. in-fol., z. n. v. gr. maar door
S. Fokke, met adres van A. v. Huissteen te Amsterdam.
Januari 1742. Muller (No. 8780).
3610. „Gedenk-penning in Dnytsland geslaagen."
Afbeelding van de beide zijden van een zeer grooten gedenkpenning,
met bovenstaand onderschrift onder de voorzijde. Deze stelt een schip
voor, met den kardinaal de Fleury aan 't roer. Vóór hem de koning
van Frankrijk, met de keizerskroon in de hand, die hij aan acht personen
(de keurvorsten) vertoont. Herkules staat op den voorsteven en breekt een
der twee rotsen weg, die het schip beletten door te varen. De roeiers achter
den koning zijn „Sterkte", die leliën bij zich heeft en „Overwinning**, die
het wapen van Belle-Isle *{ op den rug draagt. De keerzijde der medaille
vertoont een Phenix, wiens nest in brand vliegt, door de zon (Frankrijk),
die hare stralen op den vogel werpt. Onder het nest, in de plaat: „Nee
pluribus impar.", onder de plaat: „Voor veele sterk genoeg." Bij de zon
het woord „Fiat", als bewijs dat Frankrijk over de keizerskeus beslissen
kon, welke gedachte ook ligt in het chronosticon boven de zon: „C'esta
Mol D'en Creer Vn noVVeaVX", hier moet, volgens de gegraveerde
uitlegging onder de plaat, het woord PhenlX nog bijgevoegd worden,
zoodat dan niet het jaartal 1731 voor 1741 gelezen wordt (zie Muller)
maar 1742.
Digitized by
Google
40 OOSTKNBIJKSCHE SÜKZE8SIE-00RL0G 174.1—1748
Boven de uitleggiogf staat „Volgens het berigt vande Leidse Courant
van den 17 lanuary 1742. Zoude in Duitsland deez bovenstaande gedenk-
penning te voorschyn komen'*. Goede gravure langw. infol., z. n. v. gr.,
met adres van A. v. Huissteen en 8. v. Esveldt te Amsterdam. In den
rechterbenedenhoek: „P'^ 8 st:". (prijs 8 stuivers).
24 Januari 1743. Muller (No. 3793).
3611. „Klugtige schermutseling Voorgevallen tussen
een Duytschen Scharmoes, met syn Karekiek, en een
Fransche Ilarlequien, met zyn ïoverlantaren op de Ker-
remis Tot Lints".
Zinnepreot op den oostenrijkschen sukzessieoorlog en het terugtrekken
der beiersche en fransche troepen uit Lintz. Links op den voorgrond de
duitsche Scarmouche (Oostenrijk); rechts de fransche Harlekijn, wien
door een vrouw, Maria Theresia, een bril op den neus wordt gezet.
Achter de vrouw een herberg, waar een vaandel met het borstbeeld van
Mnria Theresia uithangt. De tooverlantaarn ligt, met kaarten, dobbel steenen,
goocheltas, enz. op den grond. Een dwerg als liereman (Beieren) noodigt
Harlekijn (Frankrijk) uit samen weg te guan, waartoe zij dan ook besluiten,
volgens het vers, met bovenstaand opschrift, in twee kolommen, in
boekdrul^ onder de plaat.
Het grootste gedeelte der plaat wordt ingenomen door een kast (de
rarekiek) waarin een kooi staat, welke door een aap, op de kast gezeten,
in draaiende beweging wordt gebracht. In den linkerpoot houdt de aap
een vaandel, met „dwingelant van ons lant" erin, doelende op den man
(Frankrijk?) die in de kooi zit en door mannen en vrouwen met allerlei
gereedschap wordt bedreigd. Gravure gr. in-4"., z. n. v. gr., doch zeker
bij denzelfden uitgever als die van het vorig nommer verschenen. Het
vers in verbasterd duitsch en fransch is onderteekend I. M. O. (zie vol-
gend nommer).
24 Januari 1742. Müllkr (No. 3704).
3612. „Het campement der vrouwen, Benevens de
Executie gedaan aan de stoutmoedige Fransche Harlequin,
Tot Linte/*
Zinneprent op het insluiten van het fransch beiersche leger onder de
Ségur in Lintz en den aftocht uit die plaats.
Harlekijn (Frankrijk) aan handen en voeten vastgehouden door Schar-
moes en Piero (Oostenrijk en Hongarije), wordt op last van (niet door
zooals Muller zegt) Maria Theresia door een vrouw met snorren ,.Kevelina*'
(Khevenhüller?) met een roede afgestraft. Mnria Theresia staat links, met
schild en speer in de hand, bij een tent waar „das hooft quarttier der
tamen" uithangt. Kaarten en allerlei goocheltuig vallen Harlekijn uit
den zak. Rechts op den voorgrond zit de liereman (Beieren) om vrijlating
Digitized by
Google
1741—1748 008TBNRIJKSCHK SÜKZBSSIB- OORLOG 41
biddende. Achter dezen een vrouw met trom en een ander metdetoover*
lantaarn en viool van Harlekijn aan een stok. Op den achtergrond eenige
tenten. Bij de voorste een vaandel, waarop: „Fieuatt ter Tamens" (Vivat
de dame^}. Verder nog eenig-e vrouwen. Onder de plaat een vers, in twee
kolommen, in boekdruk, door I. M. C. (zie vorig nommer). Gravure gr.
langw. in-i"., z. n. v. gr.
1742. Muller (No. 3798*).
3613. „F--. H PaciGcaüon or the Q - - - N of H Y
Stript."
,.Ftrenc)H Pucification or the Q(uee)N of H(ungar)Y Stript." Opschrift
der oorspronkelijke enn^elsche plaat, waarnaar de volgende hollaudsche kopie
is vervaardigd. Zie voor de beteekenis en de verklaring 't volgend nommer.
Gravure langw. in 4"., naar Vanlot door N. Parr. Stephens, Cat. Brit.
Mus. No. 2513.
1742. Muller (No S19Sa).
3614. „T H Versoeninge ofte de Q
N van H Y naekt uytgeschud."
Opst'hrifl boven een zinneprent op het inbezitnemen van Neder Silezië
door Pruisen en op de Oostctirijksche Nederlanden, waarop Frankrijk
het oog had. Kopie der prent in het vorig uoinraer vermeld, waarvan
het opschrifl hier geen zin heeft, zoowel omdat de eerste der initialen
foutief o\ergeDomen als omdat het slechts gedeeltelijk vertaald is.
In 't midden der plaat staat Maria Thercsia geheel naakt in de pose
van de Venua van Medicis Rechts gaat de keurvorst van Beieren weg
met ,,d' Keyserlyke Kroon* en een kleeding.stuk, waarop ..Bohème" staat;
de koning van Polen eigent zich een kleed toe. waarop: ,,Moravie" en de
koning van Pruisen een ander, waarop „Silesie'" staat.
Links twee personen, Napels en Spanje, van welke de een „Milaan",
de andere ,.Parma" wepfneemt. Een kardinaal (de Fleury) trekt de hand
der vorstin weg, waarmede zij hare geslachtsdeelen bedekt houdt. Volgens
het 4 regelig onderschrift, in twee rijen onder de plaat, ei.'^cht hij de
lage landen ;ge.Hlachts<leolen) die door een .NB' verklaard worden te
zijn de Oostenrijksche Nederlanden. liet gohcele o^der.^(•hrift eiridiir-t hier:
.,VoIi;eni approbatie Van het Parlement Febr. 8. 1741/C." Aan dit
exemplaar ontbreken de dertien 4-regelige strofen door Muller vermeld.
Gravure langw. iu t*., z. D. v. gr.
1742. Mullkr (No. 3799'.
3*515. „Een vroaw van eedel bloet, werd hier berooft
yan lant, en goet.*'
Opschrift boven een gedicht in twee kolommen, gedeeltelijk in gebroken
duitscb, onder een zinneprent op de vereenigde pogingen van Frankrijk,
Digitized by
Google
42 OOSTBNRUKSCHE SUKZESSIE-OORLOO 17il— 1748
Beieren, Pruisen en de keurvorst van Saksen als koning van Polen,
om Oostenrijk van een gedeelte van zijn grondgebied te berooven. In
't midden op den achtergrond staat de keizerlijke troonzetel ledig. Meer
naar voren rechts ligt Maria Theresia half ontkleed op den grond. Rechts
van haar, nog meer op den voorgrond, staat een wieg met den jongen
zoon van Maria Theresia. De vier genoemden zijn bezig haar juweelen
en kleederen te rooven (gedeelten van haar rijk weg te nemen), maar
rechts stormt Khevenhüller met zijn manschappen binnen en drijft de
roovers weg, daarin geholpen door den dog (Engeland), die den boer
(den keizer) te lijf wil. Ofschoon na den dood van keizer Karel vi niet
Pruisen, maar Spanje het vierde rijk was, dat met de andere Maria
Theresia trachtte te benadeelen, laat het verklarend vers niet toe voor
den „Mof* Spanje in de plaats te stellen, daar hij den boer (Beieren] in
'tduitsch antwoordt Met den Waal, den eersten der vier, wordt bepaald
Frankrijk en meer in 't bizonder de Belle-Isle bedoeld en de Polak kan niet
anders zijn dan de koning van Polen. Ofschoon uu Pruisen geheel staat
buiten de kombinatie, in 't begin van dezen oorlog tot stand gebracht,
is 't begrijpelijk dat Pruisen, dat iu 1742 Neder-Silezië nam, door teekenaar
en dichter in de plaats van Spanje is opgenomen. Qravure gr. langw.
in-4^, z. n. v. gr. of adres, zeker echter uit hetzelfde kanaal als No. 3606,
3611 en 3612, zooals o. a. blijkt uit het tweeregelig kursief versje :
„Als gy nieuwschierig zyt, en meerder wil begrypen.
De konst-prent; van 'tKartespel, geeft U nog meerder blyken".
(Zie No. 3606).
1742. Muller (No. 8800).
3616. „De Koninginne van Hongaryen ontkleedt."
Onderschrift onder een zinneprent op Oostenrijk en zijne vijanden.
Maria Theresia zit bijna geheel naakt op een sofa en zegt, naar aan-
leiding der handelingen van een bij haar zittend persoon (de koning
van Pruisen), die „'tlaage landschap (Neder Silezië) (wil) hebben'*: „Wilt
gy my niets laten." Meer links zit een Hollander op een- stoel met
een papier in de hand, waarop „Ik heb de neutraliteit getekent." Een
dik Engelschman (Walpole) achter den stoel zegt: „Verwenst is 'thuis
van Oostenryk". Spanje gaat rechts de deurruit met scepter en corset,
zeggende : „Doet nu zo u wilt." De keurvorst van Beieren staat links bij
den schoorsteen en zet zich de keizerskroon op 't hoofd ; met de linkerhand
houdt hij een kous omhoog, met het bijschrift: ,,lk ben voor de kous."
Gravure langw. in-4*., z. n. v. gr., doch zeker van denzelfden maker van wien
No. 3605 is. Links staat nog onder de prent ,.1742"; rechts „Indiana". Het is
de reproduktie der prent door Stephens, Cat. Brit. Mus. No, 2613 beschreven.
Zegt deze nauwkeurige prentbeschrijver dat de man, die op den stoel
zit links van de sofa Qeorge u is, ik geloof dat dit eer een Hollander
Digitized by
Google
1741—1748 00STENBUK9CHE SUKZSSSIB-OOBLOO 43
Terbeelden moet, ten minste in deze kopie, daar men hier alle moeite
deed neutraal te bliJTen, waarop 't bijschrift bij deze figuur bepaald doelt.
174S. Muller (No. 3801).
3617. „Gonsaltaüe Van de yoomaamste doctors van
Europa, Over het Geval van eeue yoornaame koningin.*'
Opschrift boven een verklarend vers in drie kolommen, in boekdruk,
onder een zinneprent als voren. Maria Theresia zit in het midden der
plaat op een gemakkoffertje. Rechts op den voorgrond zit, volgens het
vers, een (hollandsche) boer op een stoel toeziende hoe men met de
koningin handelen zal. Zijn mes ligt vóór hem op den g^^ond, hy heeft
in de rechterhand een pen en in de linker een papier, waarop men leest:
„Een hartsterking tot dat de Crisis komt.** Achter den boer zit de paus,
wien twee der drie kronen van *t hoofd vallen en die met een molentje speelt,
zinspeling op den engelschen pretendent; tusschen beiden een hond. Kardi-
naal de Fleury voelt Maria Theresia den polken geeft als zijn raad: „Door
Clisteren de pols verminderen**. Een „Krayer" (= haan =Franschman) en
„Byter" (Beier) zijn rechts achter den kardinaal aan 't tollen. De Beier
zegt „Tol voort Papa.'* Achter de koningin twee mannen, een Pruis en
een Pool, onder een soort tent, tegfen elkander zeggende: „Wy hebben
de zieke bedorven door laten." Links van haar een vijftal vorstelijke en
andere personen achter een tafel, allen, volgens de inschriften, van oordeel
dat aderlaten, klisteeren, enz. (haar van alles berooven) het best is.
Er ligt dan ook een groote klisteerspuit op den voorgrond, volgens het
vers gevuld met „Geest van Eigenbaat en Zout van Ongedult*'. De
prent schijnt de hoop in beeld te willen brengen dat Holland onzijdig
blijven mocht, omdat het anders weder de kastanjes uit het vuur zou
moeten halen zonder eenig profijt voor zich zei ven. Qravure langw.
infol., z. n. v. gr., met adres van H. v. Bos te Amsterdam.
Kopie der engelsche plaat door Stepheos {Cat. Brit. Mus. No. 2614}
beschreven, doch met eenige veiranderingen. De prent heeft daar den
titel: „The consultation of physicians, on the case of the queen of Hun-
gary.** De hollandsche boer wordt door Stephens als den raadpensionaris
,.Hensiu8*' beschreven. De hond tusschen hem en den paus, verscheurt in
de oorspronkelijke prent een papier, waarop staat: „Please to pay to
Myuhear or order y® sum of 1000. Fenelon.'*
Hierbij dezelfde plaat Vóór de inschriften, die hier met de pen zijn
ingevuld. Deze staat wordt door Muller niet vermeld.
1742. Mulleb (No. 37»7).
3618. „Nieuws tjrding van Vrankryk."
Opschrift boven een vers. in twee kolommen, in boekdruk, onder een
zinneprent op den aanvang van den oostenrijkschen sukzessie-oorlog.
Digitized by
Google
44 OOSTBNiLIJKSCHB SUKZBSSIE-OOIILOO 174.1—1748
Afwijkende vaa de verklaring' door Muller aan deze prent gegeven,
geloof ik dat zij doelt op de afnemende macht van Fleury en den toe-
nemeuden invloed van Belle lale, Mad. de Muilly, etc.
Onder een boom, in het midden der plaat, de Fleurj als monnik
Rondom en naast hem staan tien mannen en een vrouw. De meesten
dansen. Allen hebben bokalen, kannen of glazen in de hand, terwijl één
een vaatje op den nek heefl. Dat de vrouw, die een goudbeurs aan den
vóór haar staande n man geefl, Mad. de Maintenon niet is, (die trouwens
toen 107 jaar zou geweest zijn) blijkt uit de woorden haar in het vers in
den mond gelegd. Zij zegt daar:
„Dies dagt ik, laat ik daar meê gaan.
Na P. ... en (Pruisen) ga ik nu spanseefen,
H Zal daar dien Koning ook kureeren,
'kZal Maintenon dan wel gelyken.
Die boven and're kwam te pryken;' enz.
In de plaat de cijfers 1— II, die echter in 't vers niet verklaard worden.
£ts langw. in4•^, z. n. v. gr. „Gedrukt naar het Origineel van Engeland."
17*3. Muller (No. 3802).
3619. „De Staatkundige Braaking voor het gemak
van Brittannien."
„Hy heeft ^oed ingeslokt maar hy zal het uitspon wen ;
God zal het uit Zyne buyck uitdryven, Job. 20. vf 15."
Onderschrift onder een plaat waarop Sir Robert Walpole boven „De
Gulp van geheime ongeregtigheid" een natuurlijke behoefte volbrengt,
terwijl hij tevens „d^ L. Winchester" en „Ch : p(e]}-Ham." uitbraakt.
Rechts van hem een knielend man met een strook papier in de hand
waarop: „Wat ik vange kan." en onder zijn voet „Beloftens". Nog meer
rechts een staand persoon met strook: ,Jk bedot van ouds.*'; onder
dezen: „Tituls en ruineringen.*' Vóór Walpole twee mannen, eveneens
met strookeu in de hand, waarop bij den een : „Eerst L. of Y.", „T. H.
Sinkend Fonds", bij den ander: „Oaracter van d' ezchequer'* ; onder de
voeten van den eersten : „Uitterlyk zie schaamte." (vertaling van ,.Ez(ci)se
Scheme"!!) Op den grond: „Omkeringen.", „Geheim hang yzer.", dit
laatste bij de afbeelding van een hangijzer, dat op den grond ligt Geheel
links staat een man, die pijn in 't lijf schijnt te hebben; achter hem, op
den grond: „Te drommel; uouw voor volk en nieuwe regimenten." Op
den achtergrond, links, leden van het parlement in eeu doorgang, waar-
boven „Nu onze beurt ook." Gravure langw. in-fol. ,.Na 'torigineele uit
het Engels; 't Amsterdam by A. Olo&en.'* Links onder de prent: „01.
Paulicin(o) sculp. volgens acte van 't parlameut."
Ook deze prent is gekopieerd naar een engfelsch origineel (Stephens,
Digitized by
Google
1741—1748 009TENRIJKSCHE SÜKZFSSIB- OORLOG 45
Cat. Brit. Mus. No. 2531) en wordt in voornoemden katalogus als
No. 25S3 Termeld. Evenals bij vele dier kopien is ook hier, door *t ver^
keerd overnemen van letters, de oorspronkelijke beteekenis verloren gegaan.
Zoo braakt Walpole volgens Stephens uit: „Dr. L"{ee), „West— r" en
„Chipenham". Is de bedoeling van den hollandschen graveur wellicht
geweest deze zuiver engelsche prent in verband te brengen met onze
geschiedenis, bij nader beschouwing heeft zij daarmede in 't geheel niets
te maken.
174-2. Muller (No. 3820a en h .
8620. „Zinnebeeldelyk lof tafreel, op Holland, Waar
in rreede, en oorlog door wysheyd overwogen."
Onderschrift (met uitleggend vers van O J C B., in drie kolommen)
onder een zinneprent op Hollands neutraliteit tijdens den oosten rij kschen
sukzessieoorlog. Midden in een vertrek is een balans opgehangen. Op de
rechterschaal zit de Vrede, op de linker staat Oorlog. Merkurius, die
tusschen de Vrijheid en de Hollandsehe maagd met den leeuw, bij de
schaal van Vrede staat, heeft zijn staf op die schaal gelegd; geholpen
door Overvloed, die er van haar geld op legt en door Voorzichtigheid,
krijgt de vredeschaal den doorslag; ofschoon Geveinsdheid, die Over-
vloed streelt, haar voet op de schaal van Oorlog zet en "Woede en
Onverstand op die schaal willen stappen; Pallas steekt deze laatste
met de speer in 't hart. Op den voorgrond links kruipt de Nijd tusschen
de ledige fransche geldkisten «door, terwijl de uil van Minerva een veer
in den bek heeft van den franschen haan, die zieltogend in óén der kisten
valt. De Tijd zit rechts met ,.Reden" op een pak koopwaren, aan den
ingang der deuropening; daarboven staat Argus. Da Faam vliegt met
de vredebanier de deur uit om der wereld de wijsheid van Holland te
verkondigen, blijkbaar in zijn onzijdigheid. Gravure br. infol., z. n. v. gr.
Een betere uitlegging dan de onder de plaat afgedrukte, vindt men in
de Yerz. v. gedichten Van, voor en tegen Jr. W. v. Haren, folio-uitgave
bl. 338. In Muller's exemplaar dezer gedichten was de plaat eenvoudig
verkeerd ingebonden.
b. Dezelfde plaat, zeer verkleind, links bovenaan gemerkt: „Pag: 97",
deze behoort in de uitgave in-8®. van bovengenoemde gedichten.
1742. Muller (No. 3805).
3621. „Nieuws tyding van Francfoord/'.
Onderschrift met vers in twee kolommen, in boekdruk, onder een
zinneprent op den strijd om het keizerschap door Frans Stephanus hertog
van Lotharingen, den gemaal van Maria Theresia. Karel Albert (keizer
Elarel vii) wordt er ©p voorgesteld in de slaapkamer eener juffrouw
(Duitschland); toen hij. volgens het vers, juist vlooien wilde gaan zoeken,
kwamen er drie soldaten binnen en de hertog van Lotharingen. Links
Digitized by
Google
46 00STBNRIJK8CHE 8UKZKSSIB-00EL0G 1741—1748
op den achtergrond der plaat ligt de juffrouw te bed, terwijl een oude
vrouw ernaast staat. Karel vn is links met één der soldateo aan het
schermutselen, terwijl rechts de hertog van Lotharingen kroon en scepter
medeneemt. Rechts ziet men door een deur een vrouw (Maria Theresia)
onder een sluier een kind? dragende. Daar reeds op blz. 1S8/34 van de
folio-uitgave der Verzameling Van gedichten, Van, voor en tegen Jr. Willem
van Saren, te Utrecht in 1742 verschenen, in een vers „Aan den
uitgeever Van het Francfoorder nieuws, en de beurs der poeeten.*' (zie
No. 3623 hierna), aan Trebuof (letterkeer voor Foubert) verweten wordt
dat hij „die schoons plaat, Daar de K . . zer in *t hoerhuis staat" heeft
uitgegeven, kan de plaat niet doelen op het keizer worden van Frans
Stephanus (1745) al is dit uit het vers onder de plaat, zoowel *als uit de
voorstelling op te maken. Slechte ets langw. in-4^., z. n. v. gr. of adres,
doch evenals No. 3623 bij Foubert verschenen.
1743. Muller (8. No. 3807 A).
3622. „The Benefits of Neutrality".
Zie: Na Muller No. 3846.
1740. MuLLBR (No. 3822).
3623. „Beurs der Poéte.'*
Onderschrift in den plaatrand eeuer slecht gegraveerde prent, volgens
het vers, in twee kolommen, onder de plaat, door een voorstander van
Frankrijk en Beieren vervaardigd. Op den achtergrond links een „Boek
winkel"; op de valluiken het woord „ver (r)ader"; tegen den muur „in
octavo", in het portaal een man onder wiens voeten de letters „O. E*'
o(n)e(cht)?. Daarnaast een „Bibliopolium.* en rechts een „Koffij Huijs,*'.
Op den voorgrond links straft een Spanjaard den vervaardiger der
„Pragse Rarekiek". Daarnaast een man, vóór wien de „Echo,** op den
grond ligt, in gesprek met een dame, die de „Leonidas'' van van Haren
in de hand heeft. Qeheel rechts een hardloopend man; op een papier dat
hij vasthoudt leest men: „oproer in Neederlant.*' Achter hem eenbrillen-
koopman met een mars voorhetlijf, waarop: „brille voor de Poété,'*. In het
bij No. 8621 reeds vermelde vers, wordt vinnig tegen den uitgever van deze
prent (Foubert) uitgevaren en o. a. gezegd dat hij zijn „Printjes" in het
afgebeelde koffiehuis voor een dukaat kwam venten. Het vers onder de
plaat heeft tot titel : „De poëte beurs,". Qravure Ifingw. in-4*., z. n. v. gr.
Februari 1742. Mullbb (No. 37»1 en 8. No. 3791).
3624. , Renoyation dn serment a la reine de Hongrie.
Yemieawing van den eed aan de koninginne van Uon-
garyen.*'
Opschrift boven een plaat, waarop aan de linkerzijde von Khevenhüller
is a%ebeeld, staande, met eenige andere officieren, voor een tent In de
Digitized by
Google
1741-1748 00STBNEIJK8CHB SUKZB8SIB-00RL00 . 47
linkerhand heeft hij het portret van Maria Thereaia, en dat van haren
zoon Joseph, dat hij vertoont aan de rechts voor hunne tenten staande
militairen. In de rechterhand heeft hij den brief van deze vorstin, die hij
aan het krijgsvolk voorgelezen had, en waarvan de fransche en hollandsche
vertaling', in boekdruk naast elkander, onder de plaat is afgedrukt. Qravure
langw. in-fol, z. n. v. gr. (door J. Folkema), met adres van Jan *t Lam,
bezuiden het Stadhuis te Amsterdam.
1742. MüLLBR (No. 8819).
3625. „Zinnebeeldige aanmerkingen, op de onvoor-
zigtigheit der eigenbaat."
Opschrift boven een vers, in twee kolommen, in boekdruk, van H.
Souvryn onder een spotprent op den keurvorst van Beieren. Links zit
deze in een rolstoel bij een schouw, waaronder een groot vuur brandt.
Zijn voeten zijn gezwachteld, hij heeft een kamerjapon aan en een muts
op 't hoofd. Op de tafel en in de hand van den bij hem staanden persoon
brieven (berichten van nederlagen) uit Lintz, München, enz. In *t midden,
op den voorgrond, een man geknield bij een ledige geldkist; daarachter
een tafel, waaraan twee personen. Rechts gezicht op een belegerde vesting.
Gravure langw. in.4*., z. n. v. gr., met adres van A. Olofsen te Amster-
dam onder den tekst.
Hierbij de plaat zonder het vers. Bechts bovenaan gemerkt: „Pag. 65",
behoorende in Oedichten Van, voor en tegen Jr. W. v. Haren^ waar dit-
zelfde gedicht op bl. 65 der 8*^ en 124 der folio-uitgave voorkomt. Het
overblijfsel van een vroeger inschrifl in den ondersten plaatrand doet
vermoeden dat de prent oorspronkelijk voor een ander feit gemaakt is.
1742. . MuLLBB (8. No. 8804 A).
3626. „Portrait présent de 1' Europe."
Vroegere staat der in het volgend nommer meer uitvoerig beschreven
plaat. De prent heeft hier al de inschriften in het fransch en is rechts
bovenaan niet gemerkt ..87" zooals de volgende. Stephens (Csf. Brit.
Mus. No. 2562), beschrijft dezen staat en Muller vermeldt dit exemplaar.
1742. MüLLEB (No. 3804).
3627. „Afbeelding van den tegenwoordigen staat van
Europa."
Opschrift boven een zinneprent op dezen tijd. In het midden der
plaat, eenigzins ia den vorm van de kaart van Europa geteekend, zit de
keurvorst van Beieren als keizer ten troon. De kroon staat hem scheef
op 't hoofd, „Zy doet (hem) zeer", de scepter ontvalt aan z^ne handen.
Op de trappen van den troon zitten verschillende personen, onder
welke de drie bisschoppelijke keurvorsten van Mainz, Trier en Keulen.
Verschillende deviezen, als: „de Duivel haal de hongaren", „bedankt
Digitized by
Google
48 OOSTBNEIJKSCHB SÜKZESSIE-OOBLOG 1741-1748
gansch Vrankrijk" enz., bewijzen dat niet de koning van Frankrijk
(zooals Muller zegt), maar de nieuwe keizer bedoeld is. Hechts vóór dien
troon Khevenhüller aan het hoofd der troepen, uitroepende: ,,Overwinnen
of sterven geen kwartier". Meer rechts Maria Theresia. zeggende : „tegen
dank van hem en uw meester zal ik een ander doen verkiezen'*; een
Engelschman (George ii?), biedt haar een hoorn des overvloeds met
geld aan, en spreekt bemoedigend: ..Zie daar waar mee gy ü helpen
kunt". In den rechterhoek, ongeveer op de plaats waar Turkije op de
kaart van Europa ligt, een vestingtoren, waarop de Sultan staat en een
tweede persoon die zijn verrekijker richt op het links afgebeelde doolhof
(Frankrijk) waarin een kardinaal (de Fleury) en een vorst (Lodewijk xv),
die zich een masker voor 't gelaat houdt (zinspeling op zijn dubbelzinnig
optreden tegenover Oostenrijk), met een dievenlantaarn aan 't dwalen zijn.
De sultan zegt: ,.Zy zijn daar duivels in 'tnaauw"; do tweede ant-
woordt, volgens het hollandsch inschrift: ,.ik wed dat zy 'er zonder de
pikeur niet uit komen"; dit is zonder zin en een slechte vertaling van
het fransche inschrift in den vroegeren staat dezer plaat: „Je defie qu'ils
S'en tirent Sans Se piquer." Wat overigens het linkergedeelte der plaat
voorstellen moet, is niet zeer duidelijk.
Op den voorgrond in het midden staan twee oflScieren, die elk een bril
op den neus hebben, welke beide brillen door een boog aan elkaar ver-
bonden zijn. Op de valbrug van een vesting, links van deze beiden, staat
een gekroond man, die hun met zijn stok die brillen op den neus zet of
ze er afneemt, dit is niet duidelijk te zien. Achter de poort waaruit deze
laatste schijnt gekomen, is de doolhof hierboven vermeld. Ik heb voor dit
laatste gedeelte geen bevredigende verklaring kunnen vinden. Stephens
(zie vorig nommer) wil in den gekroonden man op de valbrug de koning
van Pruisen zien en vraagt of de vesting misschien Praag is en de beide
officiers wellicht de Belle Isle en Broglio zijn. Ik geloof echter dat aan
den vorm der kaart móet vastgehouden worden en dat met den gekroonden
man dan eer de koning van Spanje bedoeld is. Hoogerop een soort eiland
met een stad op den achtergrond. Daarboven een ham, zeggende: „Voor
deze reis zullen zy vuur en vlam spoegen". Links bovenaan de en-
gelsche maagd met eenhoorn en dog, door een band, met bijschrift:
„Voor altoos ver eenigd'*, vastgemaakt aan een man tegenover haar
op het reeds genoemde eiland loopende.
Stephens vermoedt dat het gedeelte land op den achtergrond, tegenover
Engeland, Hannover zijn zou; onmogelijk is dit niet; de persoon die
aan de Engelsche maagd verbonden is, zou dan George ii moeten
zijn. Gravure langw. in-fol., naar en door G. Bickham junr. „Published
by William Meyer at Boerhaave's Head in the Strand." (Londen).
„According to Act of Parliament, Mny 1742." Rechts bovenaan ge-
merkt „87."
Digitized by
Google
17il— 1748 008TBNRUKSCHB SÜKZES8IE-00RI.0G 49
174S. MuLLBR (No. 8817).
3628. Ziimeprent op den treniigen toestand van
Oostenrgk.
Op de wanden eener kamer, waarin een tafel op een karpet, ter-
wijl één man bij de tafel staat en één erbij zit, zijn verschillende
zinnebeeldige voorstellingen aangebracht. Rechts boven den schoorsteen
is een vrouw (Maria Theresia?) afgebeeld, die geld ontvangt van een
Hollander of Engelschman. Tusschen de voorstellingen op den achterwand
zijn de beelden geplaat^ van een kardinaal (de Fleury?). den paus, met
een krokodil achter zich, en een bisschop (van Keulen ?) met een cameleon
vóór zich. De bovenste voorstelling links is een zeer verkleinde afbeelding
van de prent onder het volgend nommer beschreven. Een zeer duistere
uitlegging der plaat vindt men op blz. 46/46 der folio-uitgave van de
Verzameling van Gedichten, Van, voor en tegen Jr. W. v. Hartn, waarin
deze zeer slechte gravure langw. in 4*., z. u. v. gr., behoort. Rechtsboven
in den plaatrand gemerkt: „Pag. 15.*' (paginatuur der octavo-uitgave).
1740 Mii.LBR (No. 3818).
3629. „Mars aangenoopt, Tegens de Nydt, Veinsery,
Bedrog, en Eigenbaat, Om de verdrukte weder te her-
stellen."
Opschrift boven het vers in Verzameling van Oedichten, Van^ voor en
tegen Jr. W. v. Haren, folio-uitgave, hl. 122 e. v., waarby de zinneprent
op de hulpbehoevendheid van Maria Theresia behoort, die hier, zonder
dit vers onder de plaat, aanwezig is. De vorstin ligt geknield voor de
Qoddelyke gerechtigheid. Achter haar een sarcofaag, waarop kroon en
scepter liggen. Op den achtergrond een in brand staande vesting, een
stad en eenige soldaten schietend op de helsche gedrochten in de lucht
en op een viertal vossen (Nijd, Veinzerij enz.). Zeer slechte gravure
in-4^, z. n. v. gr. Rechts boven in de plaat gemerkt: „Pag. 49." (pa-
ginatuur der octavo-uitgave van bovengenoemde gedichten). *)
7 Maart 1742. Niet bij Mullbr (No. 3822).
3630. ^^Oprechte Donderdagse Haetiemse couranC^
In dit nommer (No. 10) van de haarlemsche courant, verschenen 8 Maart
1742, is in zeer kleine houtsnede de afbeelding a^edrukt van de door
Pieter Ysenbroek en Dirk Klinkenberg, mathematici te Haarlem, waar-
genomen komeet In dit exemplaar zyn eenige H. S. aanteekeningen
van den rechtsgeleerde en litterator F. J. van Overschie omtrent deze
staartster geplaatst. 1 blad in-fol.
1) Dit nommer behoort evenals het voorgaande tusüchen No. 8005
en 8606 hier voren.
V 4
Digitized by
Google
50 VREDK TB BRBSLAU, ENZ. 1742
20 Mei 1742. Muller (No. 3824«).
3631. „Plan van 't campement Door de Guardes te
Paert en te Voet, Op den 29. Mey 1742. in 't Haag-
sche Bosch bezyde de Maliebaan .betrokken."
Afbeelding van 't kamp met bovenstaand onderschrift en uitlegging
der letters (A — M, a— w en A — Q) en cijfers (1—18), in drie kolommen
en 't adres van A. Moetjens te 's Gravenhage, in boekdruk onder de
gravure, langw. gr. infol., z. n. v. gr. ,,Na 't Leven Geteekent door D.
Marot junior Eonst Schilder."
5 Juni 1742. Muller (No. 3705).
3632. „Den Geklisteerde Fransman by Thegn, door
de Ongaaren Apotheker op Order van den Duitschen
Medicus".
Onderschrift in een spotprent op de nederlaag der Franschen tegen de
Hongaren. In het midden eener kamer ligt een Franschman met ruiter-
laarzen aan, maar met ontbloot achterste, op een rustbank. Een Hon-
gaar zet hem een lavement; bij hem staat een doos met ., Wener
Poeder" en een flesch met „Ong braakdrank". Zoowel achter hem, die
geklisteerd wordt, staat een man (een geestelijke) als achter den Hongaar.
Slechte gravure langw. in-4''., z. n. v. gr.; ter zijde van den linkerbene*
denhoek het cijfer „12". In den linkerbenedenhoek der voorstelling
„K R London"?
11 Juni 1742. Niet bij Muller (No. 3828).
3633. „ ïlet Zinnebeeldige vreedepaleys beschouwt^ wegens
het Sluiten der Vreede Tusschen de .2. Koninglijke MiniS'
ten van Ongarien, en Pruisaen tot Breslau Den . 11.
luni. A5 1742."
Binde van den eersten silezischen oorlog. In het midden eener zaal
zitten twee mannen aan een tafel. Alle paneelen zijn met zinnebeeldige
voorstellingen en toepasselijke inschriften versierd. In den linkerbovenhoek
b. V. een winkelhaak, met bijschrift: „In alles Regtmatig" ; daarnaast een
verduisterde zon, waarbij: „Verheven in glans'; nog meer rechts een
duif met tak in den bek, met .,ik breng vreede" er boven. Gravure langw.
infol.. z. n. v. gr. of adres, met bovenstaand onderschrift. Naar de manier
van graveeren te oordeelen behoort zij in van Haren 's gedichten of in
de Nederduitsche en Latijnsche Keurdichten. Volgens Muller S. No. 3852 A
is zij met gewijzigd onderschrift en adres van A. OIofsen te Amsterdam,
in 1745 bij den vrede van Dresden weder gebruikt. Ook dit is echter
geen eerste staat, daar de sporen van weggeslepen letters nog overal
zichtbaar ziju en in den linkerbenedenhoek „G. . ..iny." nog zeer duidelijk
te lezen is.
Digitized by
Google
174.2—1745 SLAG BIJ DKTTINGEN - „HET VLIEGENDE VAAETÜIG" 51
22 September 1742. Muller (No. 8829).
3634. „Het Compagnie Schip de Oude Zype, gestrand
op de Hollandse kust, benoorden het dorp Zantvoort op
den 22?ten September 1742."
Onderschrift in H. 8. onder de voorstelling van het gestrande schip
rechts op de plaat en het strand met toeschouwers. Gravure langw. in-fol.,
z. n. V. gr. Muller zag nooit een exemplaar met gedrukt onderschrift en
de beido afdrukken, door Dozy gezien, hadden er ook geen.
1742. Ml T.T.ER (No. 8809),
3635. „Europas Molen-Dans van de 5 Zinnen."
Zie: No. 8441 hier voren.
27 Juni 1743. Mullbr (No. 8830).
3636. „Plaan (sic) van de Victorieuse Batalje by Det-
tingen behaald door de Geallieerde Koninglijke Hongari-
sche, op de Koninglyke Fransche Armeen. Op den 27
Juny, 1743."
Onderschrift, met „Relaas" en .,Verklaaring der Letteren (A — M) en
Cyffers' (1 — 7) in boekdruk, onder een plan van opstelling der verschillende
legerafdeelingen, waarop „Aschaffeuburg" onderaan links en „Seeligenstadt"
bovenaan rechts, de uiterste punten zijn. Gravure langw. gr. infol.,
z. n. V. gr., met adres van R. en J. Ottens te Amsterdam onder den tekst.
1743. NiBT BIJ Muller (No. 3831).
3637. ^jAfhedding van het aloude vermaarde Slot tot
Muyden^ met zyn rondom Leggende Fortificatie-werken^
Aan de Hoek der Zee-dijk en Veoht^ West zyde^ te zien,**
Gegraveerd opschrift boven de afbeelding van het kasteel, omstreeks
dezen tijd door den ingenieur van Hoorn van vestingwerken voorzien.
Onder deze gravure langw. in-fol., z. n. v. gr., is in drie rijen de verklaring
gegraveerd der cyfers 1—6 in de plaat voorkomende en dtfér onder het
adres: ,,t' Amsterdam, by A. Olofsen, Boekverkoper in de Gravestraat in
't gekroonde Wit Muziek Boek 1743." De prent behoort in een hier mede
aanwezig werkje in-8*., van ,.H. Souvryn.". getiteld Hollands voorzorg^
afqeheeld In Drie stukken: . . . Ter Qeleegentkeid van ket fortificeeren Der
stadt Muyden, Gelegen aan de rivier de Veckt^ Het laatste daarin voor-
komende gedicht is „Eccho op de voorzorg; En Zinspeelinge op de In-
gevoegde plaat."
1748. Muller (No. 8885).
3638. „Het Vliegende Vaartuyg of de Nieuwe Post -en
Rys-Machine Uytgevonde door D. Schyf en Gemaakt tot Zaan-
dam Getekent en in 't Koper Gebragt door Hendk de Leth*'.
Opschrift boven drie afbeeldingen van dit schip o.l.: „. . .op Zyde eo
Digitized by
Google
52 IPBREN, FONTENOY, DOORNIK 1743—17*5
Yan Aghter . . . ", „ . . . Voor en ter Zyde ..." en „ . . . Op Zyde" en
„Van Boven . . .*' gezien. In den spiegel der bovenste afbeelding van bet
schip staat „17 Volg My 43". Het rad, door Muller vermeld, bracht
niet het schip in beweging, maar was „Het Rad van het Roer".
Gravure in-fol., z. n. v. gr.
1743. ö. Niet bü Muller (No. 3836).
3639. ^^Groetenis Aan den weledelen gestrengen heere
Mr. Pieter van Schuylenburch^ Heere van Moermont^ rege-
rend schepen der stad Haarlem^ enz, enz. Als zyn loeled.
gestr. verkooren uxis tot raad der zelve siad."
Opschrift boven een vers van „Pf Merkman.", in twee kolommen, in
boekdruk, met adres van M. t. Leeuwen te Haarlem, 1743. 1 blad in-plano.
1744. b. NiBT BU Muller (No. 8836).
3640. ^^Almanach Voor het schrikkeljaar 1744. f Am^
sterdam^ By B. Mourik, en Jac. Haffman, Met Privilegie.^*
Miniatuuralmanak in•64^, versierd met 14 plaatjes, waarvan alleen het
eerste een ziuneprentje is op de Vrede en Liefde in Holland^s tuin
wonende, en het 13e „De Oostenryksche Koningin" voorstelt als „Kyks
Vorstin" begroet, waarom ik ze hier vermeld. Gravures in•138^ door
J. C. Philips.
1745. c. NiBT BU Muller (No. 3836).
3641. „IiC Camp et la prise d' Ypres^ .... commandée
par .... Louis XV^ Ie 25 Juin 1744, après o:ize jours
de tranchèe ouverte et malgré la résistance de quatre
miüe hommes de gamizon.'*
Bo vengedeelte van een ,,Almanach pour ranneoM.DCC.XLV." met adres:
„A Paris, chez Charpantier, rue 8^ Jacques, au Coq". Vermeld door V.
Champier, Les anciens almanachs illustrés. Paris 1885.
11 Mei 1746. Muller (No. 3839).
3642. „Afbeeldinge der attaque Van het geallieerde
leger te Fontainoy by Doornik, op den 11. May 1745." enz.
— „Plan de Tattaque De Fontenoy pres de Tournay, par
TArmée Alliée, Ie 11. May 1745," etc.
Opschrift boven een klein plan van den slag, met verklaring der letters
A — P, in boekdruk, ter zijde en onder deze gravure kl. in-4^, naar A.
van Broeckhuysen, met adres van E. en J. Ottens te Amsterdam. Alles
te zamen 1 blud in-plano.
1746. Muller (8. No. 3840 B).
3643. „Grondteekening en korte beschryying der stad
Doornik."
Opschrift in boekdruk boven een gravure langw. iD-4''., z. n. v. gr. In
Digitized by
Google
1745 KKIZER FRANS U - RÜNDKBPBST 53
den rechterboveohoek staat: ..Grond teekeningf der Stad Doornik, Te Am*
sterdam by Isaak Tirion.*' In den linkerbenedenhoek, omlijst, de „Ver-
klaring der Letteren." (A— Z) en der c^fers 1 — 8. terwyl die van 9 — 15
in den rechterbenedenhoek is gegraveerd. Onder de kaart, in drie
kolommen, in boekdruk, een beschrijving der stad. Alles te xamen op
één vel in*p1ano.
13 September— 4 Oktober 1746. Müllkr (No. 3842).
3644. ,,Franciscas Stephanus, kyzer ten spyt zyner
yyanden, Verkoren den 13 September, en Gek]:t)ond den
4 October 1745."
Opschrift in boekdruk boven een zinneprent op deze gebeurtenis. Onder
de plaat, evenzeer in boekdruk, een vers van 38 regels in twee kolommen.
Op de plaat is Maria Theresia voorgesteld, bestraald door godlijk licht
en gezeten op een landtong. Zij houdt in de linkerhand het borstbeeld
in medaillon van Frans Stephanus van Lotharingen, hertog van Toscane,
dat door een engeltje mede ondersteund wordt en waarop een tweede
engeltje een keizerskroon plaatst, in de rechter een piek met oiyflak.
Achter haar verschillende wapenschilden. In het water, dat om de land-
tong heen spoelt, negen palen, de keurvorstendommen voorstellend. Op
elke paal staat een kroon of vorstenmuts en op 'zeven van de negen
een wapen.
Op den voorgrond een doorgebroken dijk, samengesteld uit zakken
„Louisen en Reölen**, (volgens 't vers in boekdruk: ,.Ken Djk vao list
en goud, (om) Qermanje te doen sneven**}; een haan en een draak (Frank-
rijk en Spanje) houden daarover een ketting gespannen waarvan vier
wapens (die van Pruisen, Beieren, Spanje en Savoie) afhangen. Onder de
plaat zijn een dubbel chronosticon : ,.VIVat V Ware kelser franOIsCVs
en WaarDe Maria theresia (1746)
Leef belDe Lang tot steVn Van 'trilk, VW uDer (*«?) kroost, WorDe
V heeL geLIIk" (1745)
en een 6-regelig vers gegraveerd. Gravure in-fbl., z. n. v. gr. „Gedrukt
na het Hoogduytsche Origineel,*' enz.
1746. Muller (No. 3844).
3645. „Gods slaandehand over Nederland, door de
pest-siekte onder het rund vee. naa het leeven getekent,
en gegra veert door Jan Smit.**
Onderschrift onder een plaat, waarop rechts een (land)? heer met zyn
vrouw de klachten aanhooren der boeren, wier vee links op den voorgrond ziek
of dood ligt Over het geheele landschap op den achtergrond zijn boeren
bezig hun gestorven vee te begraven. Gravure langw. in-fol. Onder de
plaat een relaas over de ziekte, in twee kolommen, in boekdruk, met
adres van „Steeve van Esveldt" te Amsterdam en van „Jacob Maagh,
Digitized by
Google
54 RUNDERPEST - LANDING VAN DEN PRETENDENT 174.5
iu de Hout-tir* te Alkmaar. Dit laatste adres wordt door Muller niet
vermeld.
Hierbij een gedicht van Douwe Pytters, vnn zesentwintig 4 regelige
koepletten. in twee kolommen, in boekdruk, getiteld: „Weeklagt Over
het Wegsterven van het rundvee In *t algemeen : Den Digteren van verre
in Digtmaet gevolgd." 1 bl. gr. in-fol. met adres van Frederik Schotsman
te Harlingen, 174S.
1745. a. Niet bij Muller (No. 3844-).
3646. ^^Gods slaande hand . over Nederland ....
naa het leeven geteekent en gegraveert door Jacobus Evssen^
Scherpe kopie van de voorgaande plaat, maar wat ordonnantie aangaat
noch slechter. De volkomen gelijke tekst is hier met romeinsche, in de
vorige met duitsche letter gezet Gravure laugw. in-fol. met adres van
Louis Foubert, boven de Beurs te Amsterdam.
1746* Muller (No. 8849).
moet zijn: a. Na Muller (No. 8844).
3647. „De gehoonde godsdienst en vryheidt" „Door
de Landing van den Pretendent, en zynen aanhang, in
Schotland."
Op- en onderschrift van een zinueprent op bovenstaand feit. Bijna iu
het midden op den voorgrond staat de pretendent tusschen het „Wet
boek*', „Bankbrieven", „Bi blia.", „Annuityten.", ,. Zuid-Zee.", „O.
I. Comp.*'(agnie-aktien), enz. Met het pistool in zijn rechterhand,
dreigt hij den Godsdienst; met de sabel welke hij in de linkerhand
heeft, tracht hij de Vrijheid te doorsteken, terwijl de fransche gezant
haar de Vrijheidsteekenen wil ontrukken. Achter den pretendent de
„Inquisitie.", de paus den Bijbel verbrandende, galgen, enz. Op den
achtergrond een schip, een brandende stad, enz. Onder de plaat een
40-regelig verklarend vers van C. V. L., in boekdruk. Het vermoeden
van Muller dat deze plmit betrekking heeft op den eersten pretendent,
wordt door het vers weersproken. Muller beschrijft dit exemplaar.
Gravure langw. in-4"., z. n. v. gr., met adres van I. Graal te Amsterdam,
alwaar mede te bekomen was: .,een omstandig verhaal, van de Oorspronk en
waare Toestand der Rebellie in Schotland, .... Vercierd met de boven-
staande Plaat, en een by gevoegde Verklaaring."
1746. Muller (No. 3851fl).
moet zijn: b. Na Muller (No. 3844).
3648. „Perkins triumf of den Schotzen Inval aan alle
Liefhebbers van Godsdienst en Vryheid.**
Inschrift op een label boven in een plaat, waar op den achtergrond
Digitized by
Google
17*6 LANDING VAN DBN PRETENDENT 55
van een plein, volgens Stephens gevormd door York Minster, St. James's
Palace en het Admiraliteitsgebouw, een galg, een kruis, een brandstapel
enz. a%ebeeld zijn. Op den voorgrond een statierijtuig, getrokken door
zes paarden: „Onderwerping", „Willekeurige m agt", „Erflyk Keght",
„Rebellie", „Tydely ke gehoorsaamheid" en eindelijk „Bygeloof ", waarop
de paus rijdt; de koning van Frankrijk zit op den bok, en de duivel en
twee monniken staan achter op het rijtuig. De „Inquisitie" gaat vooruit.
De koets overrijdt een geestelijke met „de Heilige Schrift", een tweeden
persoon, bij wien de „Land regten" op den grond liggen, en al de
papieren, die ook in No. S6é7 zijn genoemd; 't is hierbij wel opmerkelijk
dat de Zuidzee-akties daar ook weder onder zijn. Achter de koets volgt
een troep volk, die de vaandels van Slavernij, Eoningsmoord en Bus-
kruitverraad omhoog houden. Links bovenin een verduisterde zon, zinne-
beeld van den koning van Frankrijk, en, aan dezelfde zijde, op den voor-
grond, een verkleinde voorstelling van den bak, een soort houten fort met
schietgaten, op No. 2805 hier voren: „Arlequin sur THippogryphe*' rechts
afgebeeld, die door een kikker getrokken wordt en waarin déér de dauphin
zit. Rechts de slak, die daar links voorkomt. Onder de plaat een 12-regelig
vers van Brittannicus, in twee kolommen, waartusschen in medaillon,
door een zotskap gekroond, het portret van .,Carolu8. lacobi. molitoris.
cujusd. 61ii. filius. Franc. reg. ludib. angl. jocus. natus SI Dec. mdccxx".
(Karel de zoon van Jakobus, de zoon van zekeren molenaar, 't speelgoed
van den koning van Frankrijk, de spot der Engelschen.) Onderaan twee
uilen bij een wapenschild, waarin een molentje prijkt Qravure langw.
in-fol., z. n. v. gr. of adres, en dus, evenals bij Dozy, zonder vermelding
van „n. h. eng. origineel van C. Mosley."
De prent {Cat. Brit. Mus. No. 2637) is een eenigzins gewijzigde kopie
van de bij Stephens onder No. 2636 beschreven Engelsche gravure: „The
Invasion or Perkins Triumph — a Protestant Print. Inscrib'd to all
true Lovers of their Religion & Liberty." op hare beurt weder een na-
volging van een spotprent op den eersten pretendent (a. w. No. 1495)
,.The Jacobites Hopea, or Perkins Rideing in Triumph." Een kopie met
duitsche inschriften, door Muller onder No. 3851^ vermeld, vindt men
bij Stephens onder No. 2638. De naam Perkin, waarmede zoowel de
eerste pretendent aangeduid wordt als de tweede doelt op zekeren Perkin
Warbeck, te Londen geboren en zoon van een doornikschen jood, die
zich liet doorgaan voor den tweeden zoon van Eduard ii van York in
1483 in den Tower te Londen vermoord; die als werktuig gebruikt werd
door de zuster van Eduard de hertoginneweduwe van Bourgogne, welke
hem openlijk erkende in 1400, die een landing in Ierland beproefde in
in 1402, en in Kent iu 1405, zich naar Schotland begaf en huwde met
een nabestaande van Jakobus iv, doch na, veel wederwaardigheden, in
1499 te Tyburn werd opgehangen.
Digitized by
Google
56 DB PRETENDENT - HOLLANDS ONZIJDIGHEID 1746
17*5. MüLLBR (No. 8852).
moet zyn : c. Na Mullbb (No. 3844).
3649, „Britlands Processi of het Gevaar der (sic) Pre-
tendent: Aan alle Liefhebbers der Gods-dienst en Vryheyt."
Inschrifl boven m een spotprent op den pretendent. Midden op den
voorgrond is de zoon van Jacobus n afgebeeld, zich het hoofd krabbend
en zittende op een kussen met wind gevuld, terwijl hij een mars vol
molentjes op den schoot heeft. Rechts achter hem staat de jonge pretendent,
wiens kleed met molens is bezaaid, terwijl hij een molen in plaats van een
veer op den hoed heeft, die met een blaas met wind gevuld eenige engelsche
doggen tracht te verjagen; bij hem staan drie hanen, doelend op Frank-
rijk als zijn helper. Links naast den ouden pretendent zit een jonger
broeder van Karel Eduard {niet deze zelf zooals Muller zegt), die,
in het vers onder de plaat, er op gewezen wordt, dat hij zich aan
het lot zijns broeders spiegelen moet In den rechterbenedenhoek ligt
de HoUandsche leeuw met zwaard, pijlbundel en vrijheidshoed, „Recht"
en „Vryhejd'* beschermende. Links de engelsche leeuw bij wien
.,6yber', „Bank", enz. liggen; achter dezen de engelsche eenhoorn.
Daarboven de Godsdienst bij een opengeslagen bijbel, waaronder het
portret van George ir. Zij wijst een monnik af, die geen beenen
maar duivelspooten heefl, en met rozenkrans, Mariabeeldje, enz. haar
tracht te naderen. Meer naar het midden staat de paus met een molentje;
een Spanjaard en een Franschman staan aan weerszijden van hem en
brengen door touwtjes de molenwieken in beweging; alzoo de drie per-
sonen aanwijzende welke den pretendent steunden bij zijn inval. Op
den achtergrond Whitehall waarheen zich een processie begeeft, die de
„Jnquisitie ten vuer Gedoemd." gpaat verbranden. Links bovenin de val
van Phaéton, waarbij : „Straf voor Vermetelde*' ; rechts een cherubskopje,
waarbij: „al wind". Onder de plaat een vers van 16 regels in twee
kolommen gegraveerd, verklaring gevende der cijfers 1 — 7. Gravure
br. infol., z. n. v. gr., „na de Copij van Londen."
Stephens {Cat. Brit. Mus. No. 2677) beschrijft deze prent als een
hollandsche, zonder een engelsch origineel te vermelden.
17*5. d. Niet bij Muller (No. 3844).
3650. „r/ie Benefits of Neutrality'\
Onderschrift onder een plaat, waarop een Franschman en een Spanjaard
zijn afgebeeld, die een koe bij de horens vasthouden, terwijl een Engelsch-
man haar aan den staart zoekt mede te trekken en een Hollander haar
melkt. Links, een weinig meer op den achtergrond, vechten twee honden
om een been, waarmede een derde wegloopt. Zinneprent op Holland*s
onzijdigheid zoowel in den Oostenrijkse hen sukzessieoorlog als bij de
pogingen van Frankrijk en Spanje om den pretendent op den engelschen
Digitized by
Google
1745— 174« VÜUKWBRK TER EBRE VAN KEIZER FRANS U 57
troon te verheffen. In twee é-regelige engelsche versjes, aan weerszyden
van het onderschrift gegraveerd, vindt men eenige verklaring van deze
gravure langw. in-4*., x. n. v. gr., „Publish'd Dec.^ 26. 1746. accor-
ding to Act of Parliament by G. Q. Pr. 6.^".
In den door Muller S. No. 3807 A en door Stephens {Cat. Brit. Mus.
No. 2665) beschreven staat heeft het adres in plaats van de initialen
„O. Q.*' den naam „C Qoodwin*'; onder No. 2666 vermeldt de laatste
nog een kopie dezer plaat waar de Spanjaard in een spaansche dame (de
koningin) veranderd is.
Oktober 1746— Januari 1746. a. Muller (No. S84S).
moet zijn : d. Na Muller (No. 8844).
3651. „Description des principales rejomssances, faites
h la Ilaye, a 1' occasion da couronnement de sa majesté
imperiale Fran9ois I. &c. &c. &c. Avec de belles planches,
gravées par on des meillears Maitres*'.
„Beschryving der voornaamste yreagde-bedryven in
's Gravenhage, ter gelegenheid van de krooning van zyne
keizerlyke majesteit Franciscus I. enz. enz. enz. Met Fraaje
konst-plaaten, gesneeden door een beroemd Meester."
„A la Haye, Aux depens d'Antoine de Groot, et fils,
M. D CC. XLVII."
Titel van een plaatwerk, waarin op zeven platen (niet acht zooals Muller
opge<^) verschillende vuurwerken, illuminaties, enz. z^n afgebeeld.
De plaat door Muller als No. 1 vermeld, is afzonderlijk uitgegeven en
wordt in 't Supplement nog eens beschreven (zie volgend nommer). De
volgorde en voorstelling der platen, zooals die blijkens de verklaring
wezen moet, is hieronder ii^ngegeven.
Op den titel is de kroning afgebeeld op een zeer gp^>ot vignet, omgeven
door gefigureerd lijstwerk, met het Oostenrijksche wapen onderin; links
ervan staan de zinnebeeldige figuren van Geloof, Hoop en Liefde; rechts
Wijsheid, Gerechtigheid en Voorzichtigheid.
Boven de fransche opdracht (4 blz. in-fo1.)i eveneens in rijk ornament,
de afbeelding van een marktplein in Frankfort, waar ten aanschouwe
van het volk in een soort loods een geheel rund? aan 't spit gebraden
wordt; een ruiter op den voorgrond strooit geld, er is een (wiJD)fontein
opgericht, enz.
1. ,,Afb6eldinge van de Illuminatie en het Vuurwerk Door . . . Baron
van Reischach, . . . den 19 January 1746, in den Vyver in *s Hage
gegeven. Van de Oost-zyde op de Korte Vy verberg te zien."
2. „Afbeeldinge der voomchreeve Illuminatie van de drie andere
Zyden g^ien."
3. „Verbeeldinge van het gevaart voor de illuminatie en het vuur*
. werk . . . Volgens de origineele Teekeuinge."
Digitized by
Google
58 VUURWERK IN DEN HAAG - VLUCHT V. D. PRETENDENT 1746
Wind en weder hadden gemaakt dat het ontwerp hoogst gebrekkig
werd uitgevoerd. Dat het eflfekt veel schitterender zou zijn geweest,
zooals de verklaring zegt, indien men dit plan beter had kunnen volgen,
wordt den beschouwer met een enkelen blik duidelijk.
4. „Afbeeldinge van het dessert der vier voornaamste tafels van het
festyn, . . .'*
Bladzijde 1 tot en met bl. 10 van den tekst bevatten de beschrijving
van het vuurwerk en den maaltijd.
5. „Afbeeldinge van de illuminatie, Ter geleegenheid der Krooninge
van den groot-hertog van Toscanen, enz. enz. enz. tot Rooms-Keizer,
geduurende drie dagen, te weeten den 4, 5 en 6 October 1745, door
Anthoni de Groot, Courantier van 's Gravenhage, ten zynen Huize gedaan.
Van de Oost-zyde te zien."
6. „Dezelve illuminatie: Van de Westzyde te zien."
7. „Afbeeldinge van het vuurwerk, door Anthoni de Groot, . . . den
XV October M.DCC.XLV. op d* allereerst invallende naamdag van Haare
Majt. . . als roomse keizerinne, ... op de Groote Bierkaade gedaan afsteeken."
De blz. 11 tot 18 geven een uitvoerige beschrijving van dit waarlijk
vorstelijk aangelegd huldeblijk van een courantier. Op de (ongenommerde)
19e bladzijde vindt men de vertaling van de fransche opdracht aan het
hoofd van dit werk. De zeven folio-gravures hebben bovenstaande opschriften,
terwijl onder iedere plaat hetzelfde in franschen tekst staat. Allen zijn
vervaardigd door J. C. Philips, naar M. Schluymer. ..Süptibus A. de Groot".
19 Januari 174^. b. Muller (No. 3843 en S. No. 3853 A).
3652. „Afbeelding van het vuarwerk en illuminatie,
ter gelukkig volbragte verkiezinge en krooninge van
Franciscus Stephanus, hertogh van Lotharingen en Bar,
tot roomsch koningh en keizer ; het welk zjne excellentie
de baron van Beischach, roomsch keizerlyke en koningh-
lyke hongaarsche minister, heeft doen afsteeken in den
vyver tot 'sGravenhage, op Woensdag den XIXden Ja-
nuarii, M.DCC.XLV^*
Gravure langw. in-4^, met bovenstaand onderschrift in negentien regels
in boekdruk, „A. Frete. ad viv. del--".
Het stelt den Vijver voor, met het ontstoken vuurwerk. Links op den
achtergrond het Mauritshuis.
174<J. a. NiBT Bu MüLLBR (8. No. 3853 A).
3653. „D<9 doelende ridder^ of Jacob de III.^ pretendent
van Engeland^ Dooiende te Land en ter Zee.'*
Opschrift boven een vers in twee kolommen ouder en aan de keerzijde
eener houtsnede, die in geen het minste verband tot den pretendent staat
en naar ik meen in een volksboek of komedie voorkomt Op den voorgrond
Digitized by
Google
n4A NEDERLAAG VAN D£N PRETENDENT 59
zit een man in een laag rolwagentje; meer naar het midden wordt
diezelfde man in een mand op een berrie door twee mannen gedragen
ten aanschouwe van verscheiden personen, die op den achtergrond staan,
en gevolgd door een drietal vrouwen. Gravure z. n. v. gr., met adres
van de Weduwe J. v. Egmont te Amsterdam.
1746. b. Niet bu Mullbb (S. No. 3858 A).
8654. „D<; huilende en schreyende huüébcüc in de ivieg^
Vertoont in den Oudsten Zoon van den Gewaanden koning
Jacobus, ridder van SK Joris, pretendent van Engeland.
Ordangs voorgevallen.^*
Opschrift boven een vers in twee kolommen, in boekdruk, onder en
aan de keerzijde van een grove houtsnede, navolging der titelplaat van
het pamflet „Wieghe ofte Af beeldinghe hoe de Paepsche Princen alle
Couingen in slaep wiegen.*' (Tiele No. 1140; zie No. 1306 hier voren).
Rechts staat een wieg, waarin vier kinderen liggen, die door zeven zoo
wereldlijke als geestelijke vorsten, welke links staan, gewiegd worden;
aan de andere zijde der wieg staat een veldheer met kommandostaf in
de hand. Een drietal fluitspelende en ziugende personen op den voorgrond
zien het wiegeti aan. Op den achtergrond de Hollandsche leeuw met
den pijlbundel en het zwaard. Houtgravure langw. in-4*., z. n. v. gr.,
met het adres van de Wed. J. v. Egmond te Amsterdam, onder den tekst
Ook het volgend viertal gedichten in boekdruk, doch 2<Mt(^ af beelding,
is hier nog bijgevoegd:
1®. ,.Hy huylt, hy huylt, De fransman zit onder de Schoorsteen, Hy
pruylt; Achter de Mast, achter de Mast: De Engelsman heeft hem
geslagen op zyn Bast." Onderteekend P. B., met adres: „VAmsteldam,
Gedrukt by R. Reyniersz.*'. 1 blad in-fol.
2^ ,,De Dreyvende sloup van Duyukerken, Met de Pretendent van
Engeland; Hy roept: Om land, om land, om land." Door denzelfden en
met hetzelfde adres. 1 blad in-fol.
3**. „Een engelsche gart. Geweekt in nonuepis. Voor de Billen van
de pretendent van Engeland." „Gedrukt met Zwartzel en Lyn-Oly."
1 blad in-fol.
4^ ,.De Nieuwe uitgevende engelse bril, Gezet op een frunse neus."
„Gedrukt in de Morge- Wekker." 1 blad in-fol.
1746. e. NiBT BU Muller (8. No. 3853 A).
3655. „De hollende pretendent, met de franszen wagen,
Vol Goud en Goude Louisen, uit Schotland na Vrankryk,
zonder Pas.**
Opschrift boven een vers van 60 regels, in twee kolommen, in boekdruk,
onder een houtgravure, een boerewagea met kazen? voorstellende, door
Digitized by
Google
60 NBDBRLAAG TAN DEN PRETENDENT 1746
twee paarden gfetrokken en van links naar rechts rijdende. De voorstelling
is zeker yoor een ander doel gemaakt Houtgravure langw. in-8*., z. n.
y, gr., met adres van de Weduwe J. v. Egmont te Amsterdam.
17*6. MüLLEB (No. S848).
moet zijn: d. Na Muller (S. No. 3858 A).
3656, „De vlugtende ionge pretendent."
Opschrift boven een zinneprent op de vlucht van den pretendent Karel
Eduard uit Schotland, die, bijna in 't midden, op den voorgrond is af-
gebeeld, het bovenlijf geharnast, maar met vrouwenrokken (?) aan en het
paternoster op zijde. Hij heeft zijn schild, waarin een molen is a%ebeeld
en zijn speer weggeworpen, terwijl de haas daarboven aanwijzen moet dat
hij *t„Haezepad" kiest voor Herkules, die het gedeeltelijk verwoeste
gebouw van Engeland verdedigt en onder wiens voeten men leest:
„Princeps justus, servator populi." Rechts op den achtergrond een postchais.
Op den voorgrond staat een haan op de punt van een vooruitstekend
rotsblok, roepende „Fugitivo nulla Corona*'. Bovenaan in de plaat, op
een Hut: „Mali principii malus exit- ns.*' Achter den pretendent: „Melius
fugere quam mori." Onder de plaat een 12*regelig gegraveerd vers, in
twee kolommen. Qravure langw. in 4*., z. n. v. gr.
1746. Muller (S. No. 3848^).
moet zijn: b. Na Muller (S. No. 3853 A).
3657, „De vlugtende ionge pretendent."
Dezelfde plaat van het vorig nommer, waarvan de onderste plaatrand
is ingekort, zoodat het 12-regelig gegraveerde vers is vervallen. In plaats
daarvan zijn nu onder de plaat, in boekdruk, de vier latijnsche spreuken,
die ook in de plaat voorkomen, a%edrukt, ieder met een 4-regelig hol-
landsch versje eronder.
1746. Muller (No. 8846).
moet zijn: c. Na Muller (S. No. 3853 A).
3658, „Paye qui Tombe Die eerst valt betaelt de
Speelman, die laest, de Kosten/'
Qegraveerd onderschrift in twee regels onder dezelfde plaat, hier voren
onder No. 2815 beschreven, die in 1688diendealsspotprentopden val van
Jakobus II en op den eersten pretendent, nu pasklaar gemaakt op de
nederlaag van Karel Edward Stuart in den slag van CuUoden in Schot-
land 16 April 1746. In plaats van een vers staan, telkens in twee ryen,
de hollandsche, engelsche en fransche verklaringen der Nos. 1 — 23 in de
plaat, in boekdruk onder de prent. Qravure in-plano, door of naar R. de
Hooghe, met adres van de Wed. J. v. Egmont te Amsterdam.
Stephens [Cat. Brit. Mus. No. 2791} vermoedt dat de prent in Engeland
?ou uitgegeven zijn, dit wordt echter door 't adres voldoende weersproken.
Digitized by
Google
1734—1746 „KLEYNE . . . ATLAS, OP TOONBBL DES OOELOGS'* 61
1784—1746. MuLLBB (No. 3750*).
moet zijn: Na Muller (No. 3856).
3659. „Eleyne en beknopte atlas, of tooneel des oor-
logs in Europa, Begrypende meer als twee Hondert en
Dertig accurate Kaarten en Plans of Afbeeldingen der
Yoornaamste Sterke Vestingen in Duitschland, Yrankryk,
Spanjen, Portugaal, Groot-Brittanjen, Polen, Zweeden,
Deenemarken, Moscovien, Marokko, de XVII. Nederland-
sche Provinciën, Italien en Savoyen. Benevens De Af-
beeldsels der Koningen van Vrankryk, de Hartogen van
Braband, de Graven van Vlaanderen, en de Graven van
Holland. Mitsgaders de Affceekeningen van de voornaamste
Veld- en Zee-slagen, verscheide Lusthuizen, Vuurwerken,
enz. Zynde voor aan het werk, tot nut van den Leezer,
gevoegt een korte Methode tot begrip der Geogi*aphie
t' Amsterdam, By David Weege, Boekverkooper op de
Haarlemmerdyk, by de Oranjestraat, 1753.**
Titel van een zeer belangrijke verzameling kaarten en platen, voor een
gedeelte reeds vroeger gebruikt. Plaat 113—201 en vooral 227—234
hebben betrekking op de Nederlanden. Daar nergens nog de geheele
inhoud is weergegeven volge hier het „Register Van alle de kaarten,
plans der voornaamste vestingen, veldslagen, lusthuizen en vuurwerken;
Zo als dezelve in order in dit Werk te vinden zyn." voor zoover dit met
onze geschiedenis in verband staat.
„Hogstet met de Afbeeldinge der Veldslag (Verkleinde kopie van
No. 3118 hier voren). — Plan van Kamerik. (Zie No. 26S5 hier voren). —
Plan van Vigos. — Haven van Vigos. (Verkleinde kopie van No. 8076
hier voren). — Plan van Barcelone. (Andere staat van No. 3131 hier
voren). — Plan van Lissebon met ... de aankomst van Karel de III.
(Zie No. 3105 hier voren). — Generale Kaart van de XVII. Provintien.
— Kaart van Luzenbourg — Plan van Luzenbourg — Kaart van Lim-
bourg. — Plan van Limbourg. (Verkleinde kopie van No. 3102 hier
voren). — Kaart van Valkenborg en Dalem. — Kaart van het Prinsdom
van Luyk. — Kaart van het Graafschap Namen. — Plan van Lujk. —
Plan van Maastricht. — Plan van Huy. — Plan van Soutleeuw —
Plan van Dinant. — Plan van Charleroy. — Plan van Namen. — Kaart
van Bergen in Henegouwen. — Plan van de Stad Mons. — Plan van
Bouchain. — Plan van Aath. — Plan van Quesnoy. — Plan van de
Veldskg by Mons en Maubeuge. — Kaart van Artois. — Kaart van
Aire en St Venant — Kaart van Bethune. — Generale Kaart van
Braband. — Afbeeldingen der Hertogen van Braband. — Kaart van de
Heerlykheid Mechelen. — * Kaart vao *t Marquisaat van Antwerpen. —
Plan van Antwerpen. — Generale Kaart van Vlaanderen. — Afbeeldln-
Digitized by
Go®gle
62 „KLEYNB . . . ATLAS, OP TOONEBL DES OOBLOGS" 1784—1746
gen van de Graven van Vlaanderen. — Kaart van West- Vlaanderen. —
Kaart van Oost- Vlaanderen. — Kaart van *tKeyzerlyk Vinanderen. —
Plan van Ryssel. — Plan van Doornik. — Plan van Douay. (Verkleinde
kopie van No. 8898 hier voren). — Plan van Meenen. — Plan van
Duynkerken. — Plan van Nieupoort. — Plan van Oostende. — Plan van
De Haven van Mardyk. — Plan van Winoxbergen. — Plan van 't Fort
de Knokke. — Plan van Gent. — Plan van het doorbreken der Linie in
Braband. — Plan van de Veldslag by Ramellies. — Plan van De Veldslag
by Oudenaarden. — Plan van De Veldslag by Denain. — Plan Van de Veld-
slag by Dettingen. — Plan Van de Veldslag te Fontenay. — Plan Van de
Veldslag by Luik. [11 Oktober 1746.] — * Kaart van de vier Ambachten.
— * Kaart van HMarquisaat van Bergen op Zoom. — * Kaart van De
Baronnie van Breda. — Kaart van De Meyerye van 's Hertogenbosch. —
Generale Kaart van 't Hertogdom van Gelder. — Kaart van 'tOverquar-
tier van Gelderland. — Plan van Venlo en Stevenswaard. — Plan van
Gelder, Roermond, enz. — Plan van Rynberk. — Kaart van de Veluwe.
— Afbeeldinge van het Loo. — * Kaart van de Landen tusschen Maas.
Waal en Rhyh [sic). — Kaart van het Graafischap Zutphen. — * Kaart
van Zuyd Holland, met de Aanwyzing der Overstroming. — Afbeeldinge
der Graven van Holland. — Kaart van de Dordregtse, Alblasser en
Crimpener Waarden, en de Glundert, enz. — * Kaart van Delfsland en
de Landen van Overmaas. — Afbeelding van 'tLusthuis Zorgvliet —
♦ Kaart van Rhyn- en Amstel land. — Afbeelding van de Stadt
Amsterdam. — Kaart van de Bylemermeer. — * Kaart van Noord-
Holland. — Kaart van Waterland en de Diemermeer. — Kaart van
de Beemster. — Kaart van de Purmer en Wormer. — Kaart van
de Heer Huigenwaart. — Kaart van de Zype. — * Generale Kaart
van Zeeland. — * Kaart tan Walcheren. — * Generale Kaart van
Uitrecht. -- * Generale Kaart van Vriesland. — * Kaart van Wester-Goo.
— Kaart tan Ooster-Goo. — Kaart van de Zevenwouden. — Generale
Kaart van Over Yssel. — Generale Kaart van Groningen en de Omme-
landen. — Generale Kaart van Drenthe.
Afbeelding van het Vuurwerk der Heeren Staaten Generaal. (Zie
No. 3417 hier voren, waar in de noot een gekleurd exemplaar van dezen
staat der prent wordt vermeld). — Afbeelding van het Vuurwerk der
Heeren Staaten van Holland. (Zie No. 3425 hier voren, waar ook een
gekleurd exemplaar van dezen staat der prent vermeld wordt). — Afbeel-
ding van het Vuurwerk van den Russische Resident den Heer Christoffel
Brands. (Zie No. 3589 hier voren). — 2«eeslag tusschen de Fransche,
Engelsche en Hollandsche Vloot by de Gaap Barfleur, in de Middelandsche
Zee. — Verovering van Gibralter. — Kaart van Assendelt («>) met de
Aanwyzing waar de Dyke op den 26 December 1717. zyn doorgebroken.
— Afbeeldinge van de Zewormen, welke de Zeedyks Palen in de
Digitized by
Google
1740—1747 WATERSNOOD 63
Zuider Zee, Ao. 1733. en 1734. hebben vernieldt. — Gezigt van
't Noorderligt. '
De met een * aangewezene ontbreken in deze verzameling.
1746. a. NiBT BIJ Muller (No. 3856).
3660. ^^Baroeg Levi van Kassei in het rasphuis.^^
Onderschrift onder het portret te halverlijve van dezen bedrieger, om-
geven door ornamentwerk, waarin zes voorstellingen in verband met zijne
bedriegerijen zijn aangebracht. Volgens de „Verklaringe der historiën,
die op de Rand van de Plaat zyn beduidinge hebben." moeten zij voor-
stellen: 1 hoe hij een paard leent en aan een ander verkoopt; 2 hoe hij
een boer van Dieraen voor /BOO bedroog; 3 de boer, dien hij 1400 ton
turf wist afhandig te maken; 4 de turfschuit. waaruit deze 1400 ton
moest gelost worden; 5 hoe hij een juweelen-koopman bedriegt door
een wissel op den heer van Norden af te geven; 6 zijn geeseling en
brandmerking. Midden onder het portret en het onderschrift is een
wapenschild in een cartouche gegraveerd. Het helmteeken is een mans*
hoofd; de tenanten een bok en een sater, terwijl in de vier kwartieren
de drie kruizen van 't amsterdamsche wapen, een boei, een galg en twee
gekruiste zwaarden gezien worden. De gravure kl. in-8'. naar en door
Q. Sibersma. behoort in het Vervoh; van den hedrieijer selfs bedrogen, enz.
Harderwijk, J. Wigmans, 1746. kl. in-8®.
1747. h. Niet bu Muller (No. 3856).
3661. ^^Nederlands watersnood van den Jaare 1740
en 1741."
Gegraveerd onderschrift in de omlijsting der afbeelding van een
doorbrekenden dijk en daardoor onderloopend land; alleen de kerk-
torens en daken van sommige plaatsen zijn zichtbaar. Op den voorgrond
een scheepje; links daarvan menschen en vee op een heuveltje, in *t
midden een zeilende schuit. Op de bovenhoeken der lijst de stroomgoden
van ,,Tiber" en „Donauw", ter zijde die van .,8eine" en „Main", onderaan
die van ,.Rhyn" en ..Maas". In 't midden boven de lijst de Faam.
Gravure in-4". naar en door J. C. Philips en met het adres van „Komelis
de Wit" te Amsterdam, gegraveerd in een lint onder in de plaat. De
prent, die ook gebruikt is als titelplaat voor het Histoi-isch Verhaal tan
den Water{s)nood in 1740 en 1741 en als zoodanig door Muller onder
No. 3780a werd beschreven, is hier afgedrukt op een vel papier in-plano,
met een Bleetrand om de voorstelling; bovenaan staat nu met kapitale
letters foutief: „Nederlands Waternood" voor Watersnood; onderaan „van
den jaare MDCCXL, MDCCXLI. en MDCCXLVH" ; verder een 20-regelig
vers van Lucas Pater, en het adres: ,.Te Amsterdam, bj Komelis de
Wit, Boekverkooper, 1747.", alles in boekdruk.
Digitized by
Google
64 WATERSNOOD - VEEHBPPING VAN DEN PRINS VAN ORANJE 1747
1747. e. Niet bij Mullbb (No. 8856).
3662. j^Nederlands water-nood van den Jaare 1740
en 1741, en verschelde Bezoekingen.^^
Latere staat der in het vorig nommer beschreTen prent. Het gegraveerd
onderschrifl is nu met de laatste drie woorden vermeerderd; „en*' staat
achter 't jaartal 1741 in 't schildje onder de voorstelling en de beide andere
woorden zijn gegraveerd in het lint, waarin het adres van de Wit stond.
De Faam heeft nu met de linkerhand een medaillon vast, waarin een
afbeelding op den paalworm doelende, terwijl er nog vier andere in de
plaat zijn bijgegraveerd, n.1. links No. „2" en „4" op storm en harden
winter, en rechts No. ,,3" en „5" op veepest en ongedierte. Op de plaats
onder het lijstwerk, waar in den vorigen staat de naam van den graveur
stond, is nu het adres: „T. Crajenschot Excudit" gegraveerd, terwijl
links daarvan nu „J. C. Philips inv.", rechts „et fecit" staat.
Muller vermeldt onder No. 8780^, doch onnauwkeurig beschreven, dezen
staat. In den rechterbovenhoek is hier nog gegraveerd: „Pag. 865." In
welk boek ze met deze paginatuur behoort, heb ik niet kunnen vinden.
25 April 1747. Muller {No. 8858).
3663. „Dire de la Sirene." „Gezegde van de Meermin/*
Eerste woorden van de fransche en van de hollandsche uitlegging, in
boekdruk, onder een zinneprent op de verheffing van W. C. H. Friso
tot Stadhouder en Kapitein-generaal, na de inneming en bezettmg van
het land van Cadzand door de Franschen.
Lang gfenoeg in slaap gewiegd door Frankrijk, hier afbeeld als
een meermin met de fransche lelie op het voorhoofd en (zinnebeeld van
zijn bedriegerij) met een masker in de linkerhand, is de Hollandsche
leeuw ontwaakt en heeft zich, met den pijlbundel in den linkerpoot en
met allerlei krijgstuig bij zich, onder een oranjeboom geplaatst, waarvan
óéne vrucht (Willem rv), het zwaard keert tegen den franschen haan, die
door den paus?, rechts op een mesthoop gezeten, aangespoord wordt tot
roof en moord. Ben tweede (kleinere) leeuw, wiens devies volgens de
uitlegging „Luctor et Emergo.*' is, en die dus de provincie Zeeland
voorstellen moet, brengt een oranjeappel aan wal, doelende op Zeeland*s
initiatief tot de verheffing van den prins. In de lucht een uil met
vredestak in den bek, maar het zwaard in den éénen, en een brief in den
anderen klauw, als zinnebeeld hoe Frankrijk over vrede sprekende,
trouweloos verraad pleegde. Midden onder de groote plaat is een kleinere,
oogenschijnlijk cabalistische, figuur. Volgens de uitlegging is het echter
een „Helsche Distilleerketel om de(n) Politike(n) Steen te maken."
Zooals ook reeds door Dozy is opgemerkt, is dezelfde plaat in Muller's
Supplement onder No. 5229 A op het jaar 1708 nog eens beschreven.
Dat de daar gegeven uitlegging geheel foutief is, blijkt duidel^k uit
de verklaring onder de plaat
Digitized by
Google
1747
VKRHEFPING VAN W. K. H. PRISO 65
Volgens den heer J. Ph. van der Keilen (zie S. No. 3858) zijn deze
gravures langw. smal in-4'. en inl2*, z. n. v. gr., door een zilversmid
vervaardigd. Naar tijdsorde behoort de prent te staan na Muller No. 8860.
25 April 1747. Mullbr (No. 3860a).
3664. „Allereerste beweeging tot 's Prinsen VerheflSng
onder de Burgerwagt te Veere, des Nagts tosschen den
24 en 25. April 1747.''
Onderschrift onder een gezicht in 't wachtlokaal van genoemde burger-
wacht. Boven deze afbeelding het borstbeeld in medaille:» van W. C. H.
Friso. Gravure in 8*. door J. C. Philips. Uit: Neder l. jaarboeken. I.
S5 April 1747. Niet bij Muller (No. 3860).
3665. ^^Allereerste hetveging tot 's Prinsen Verheffing
onder de Burgerwagt te Veere des Nagts tusschen den 24.
25 April 1747."
Geheel dezelfde maar zeer verkleinde afbeelding van 't vorig nommer.
Bechts daarvan twee draagteekens? boven elkaftr, in het bovenste, in
medaillon, vier borstbeelden van W. C. H. Friso, zijn gemalin en beide
van kinderen; in 't onderste, in twee medaillons naast elkaar, borstbeelden
den prins en zijn gemalin in 'teene en in 't andere van prinses Carolina,
hier nog .,Spe8 patriae"genoemd, ofschoon *t jaartal 1748 onder 't borstbeeld
staat en de zoon van Willem iv toen toch al was geboren of verwacht
werd. Gravure breed in-12* , getrokken in-4*., x. n. v. gr., met adres van
T. Crajenschot.
1747. Muller (No. 3861a).
3666. „Vivat Oranje".
Inschrüt in het vaandel eener Faam, zwevende boven een woelig
tafereel, naar de gebouwen te oordeelen, in den Haag, op de verheffing van
W. C. H. Friiio. Aan het raam, waardoor men dit ziet, hangen 5 medailles.
In bet midden het borstbeeld van den prins; links het vreugdevuur voor
het paleis op den Dam en een andere voorstelling; rechts het vuurwerk
te Utrecht op de Neude en een gezicht op Amsterdam ? Op den voorgrond
de Vr^heid en de Hollandsche maagd, tusschen beiden het wapen van
den prins. Gravure in 8*. door 8. Fokke. 1747. Titelprent uit: Neder-
landsche Jaarboeken'^
Hierbij: Zegenwensch en anUvoord wegens het stadhouderschap, over dê
eerste Ontfanjinge tan een Missive der Hekendmaakinfje tan de . . . Staten
van Zeeland, enz. 1 blad inplano, met adres van A. OIofsen, te Am-
sterdam, 1747.
1747. Mulleb (8. No. 5048 ka).
moet zijn: Na Mlllkr (No. 3862).
3667. „De Pensionaris ran Halewyn, bg de keel
Digitized by
Google
66 VBEHEFPING VAN W. K. H. PRISO 1747
g^reepen, en, met het mes in de vnist, bedreigd.'*
Tweeregelig onderschrift onder een plaatje, het Binnenhof voorstellende.
Op den voorgrond de pensionaris van Dordrecht door één uit het grauw
bij de keel gegrepen en met het mes gedreigd, indien hij niet beloofde
meê te zullen werken aan de verheffing van W. C. H. Friso. Gravure
in-12^, 'naar J. Buijs, door R. Vinkeles. Bovenaan in *t midden gemerkt
, JII." Uit: De vrykeid. aan de nederlandsche jeugd, Amst., J. Allart 1784,
' waar op bl. 116 dit voorval beschreven wordt. Zie ook No. S8S en
816 hier voren.
Hierbij ook een proefdruk vóór alle letter van de hierboven beschreven
plaat
2 Mei 1747. MuLLBR (No. S86SJ).
3668. „Vreugde Bedrgven tot Amsterdam weegens de
VerheflSng van zgn Hooghegt tot Stadthouder 2 Mag 1747".
Onderschrift in H. S. onder de afbeelding van den Dam met stadhuis
en waag. Op den voorgrond het Damrak met schepen. Boven in de
plaat een guirlande van lauwerbladen en oranjeappelen, met twee me-
daillons aan de uiteinden, die de eedsaflegging van den prins en het
zitting nemen in de Staten-vergadering? voorstellen. Dit laatste wordt
door Muller niet vermeld. Staat vóór de letter der plaat: „Afbeelding van
den Dam met Stadhuis en Waag . . bij de afkondiging van Willem iv als
Stadhouder". Gravure br. in-fol., naar H. de Winter, door Q. J. Marstaller.
3 Mei 1747. Niet bij Mullbr (No. 3863).
8669. „ Vreugde hazuyn. Uytgeblasen over het verkiesen
van zyn Doorlugtige Hoogheyt en Vorst^ den Heer Prince
van Oranje en Nassau^ als Stadhouder enCapiteyn Ge^
neraal over de Geünieerde Provintien^ op 'Woensdag den
8. van Bloeimaand^ tot overgroote Vreugde van alle.''
Onderschrift (en vers) onder en aan de keerzijde van een houtgravure
in-12*. een . ruiter voorstellende naar rechts rijdende, over den tronk
van een oranjeboom waaraan één enkele loot groeit. In den rechter-
bovenhoek het wapen van den prins. Gravure in-12*., z. n. v. gr.
12 Mei 1747. Muller (No. 3866).
8670. „Voor Haarlems borgery. Die Frizo. vry. en bly.
stadhouder van ons land. ontfing met hart en hand."
— „Opt doorpasseren van syn hoogh. de prince v Orange
als verkoren Stadhouder door den raad gegeeven aan de
wagthebbende burgers den. 12 May. 1747."
Inschriften in de keerzyden van twee hier a%ebeelde penningen, om-
geven door randwerk. In de voorzgde van de eerste medaille het borstbeeld
van prins Willem nr. In die van de tweede een (oranje)boom, waaronder
Digitized by
Google
«^
1747 VEEHEPFING VAN W. K. H. PRISO 67
rechts de vrijheidsmaagd met het amsterdamsche wapen, links een altaar.
In beiden den naam van Marshoom als stempelsnijder. Onderin een
ooievaar met steen in den poot, waaronder: ,,Vigilanter". Gravnre in-12®.,
getrokken in-4>*., naar A. de Haan door C. F. Fritsche met adres van
T. Crajenschot. Uit: Catechismus van Staat. 3e afd.
12 Mei 17*7. Niet bij Muller (No. 3867).
3671 . „*( Spaarens lof-offer^ Toegezwaaid aan zyn hoog-
heid den heere Wilhelm ^ Karel^ Hendrik^ Friso prince
van Oranje En Nassau^ 8fc, 8fc. 8fc, Op den 1 Mey 1747.
Binnen Haarlem^ en Op den 3 dito^ in 's Grave^ihaage^
verkooren tot stadhouder^ kapitein generaal en admiraal
over de Krygsmacht van de Provintie van Holland en
West^Vriedand^ te Water en te Land^8fc.8fc. Den \2 Mey
1747. zynde den dag van de aankomste van den Prins^
binnen Haarlem.*'
Opschrift boven een „Klink-dicht.' van Abr. van Beaumont, in boekdruk,
met adres van de erfgen. van Iz. van Hulkenroy, in de Koningshulk, in
de Lange Begynestraat en van Mozes van Hulkenroy op de Markt te
Haarlem. In rood gedrukt. 1 b1. in-plano.
8—15 Mei 1747. Muller (No. 3868).
3672. „Haga Comitis illnstrata; of het yerheerlykt en
verligt *s (jravenhage: bestaende in eene naeawkeorige
verzameling Van honderd-en-zestien onderscheidene en in
het Koper gebragte afbeeldingen, Der aldaer te zien en
Geilluraineerd geweest zynde decoratien en zinnebeelden,
benevens de verdere vreugde-bedryven en illuminatien, ter
geleegenheid der allerheughelykste verkiezinge, proclamatie
en installatie van zyne doorlugtige hoogheit Willem Carel
Hendrik Friso, . . . Tot Stadhouder, . . . voorgevallen den
III. en XV. May M.DCO.XLVII. opgehelderd door een
. . . beschryving, In 's Gravenhage, By Anthoni de Groot,
en zoonen, M.DCC.LL"
Titel, opdracht waarboven nog een zinnebeeldig vig^net staat en 24blz.
tekst, behoorende bij 116 afbeeldingen op 16 bladen in-plano, waarop de
zinnebeelden en versieringen a^ebeeld zijn, die in de stad waren aange-
• bracht. Daar er geen register aan dit werk is toegevoegd, waaruit men
kan zien bij wie die versieringen aangebracht waren en de platen dikwyls
zonder tekst worden aangetroffen, volge hier eene korte opgave.
Op den derden Mei zag men dekoratiën bij:
E. F. Schimmelpennink van Meerkerk in 't Voorhout Plaat A.
Graaf van Hoogendorp, Nieuw Voorhout „ B.
P. Pielat, Tweede Wagenstraat, hoek v/d nieuwe MoUtraat „ G.
Digitized by
Google
68 VERHEFFING VAN W. K. H. FRI80
1747
den Kunstschilder A. Frese, op de Princegragt Plaat D.
Anthoni de Groot. Courantier, in de Zuilingstraat „ E.
De beschrijving dezer dekoratièn vindt men op blz 7 en 8 van den tetst.
terwijl op de achtste bladzijde nog een medaille is afgebeeld ter herinnering
aan deze gebeurtenis, door den stempelsnijder Nicolaes van Zwinderen
vervaardigd. De voorzijde stelt het borstbeeld van den prins voor, naar
rechts, met het omschrifl: „Wilh. Car. Henr. Fri.so. Princ. Nass. et Ar."
Aan de keerzijde is de Hollandsche leeuw afgebeeld, met den eenen
klauw rustende op een altaar, waarop bijbel, vrijheidshoed en oranje-
tak lig-gen; op het voetstuk leest men: .,Hony soit quimal y pense".
Het randschrift is ,.G1adius. Domini. et. Gedeonis.** In de afsnede:
,,Ho11andis proclam: gubem. 3 Maii. 1745." {sic}.
Op den 16 Mei waren er versieringen aangebracht:
Voor het stadhuis No. 1—0
Bij G. de Normandie, heer van Wissekerke ,, 7
den Apotheker J. Boutestein ., 8 en 9
D. Schel, Borduurwerker op de Plaats „ 10
P. Gosse Jr., Agent v. d. prins van NassauWeilburg ,. 11
den Boekhandelaar J. Neaulme „ 12
J. J. Kuffeler, in het Voorhout „ 18—17
Onno Zwier van Haren in het Voorhout „ 18— 2é
Mevr. de Wed. Taxeira in de Lange Houtstraat ., 25
H. V. Ouryck Solliciteur Militair, Heerengracht „ 26
Th. Boey Secret v. d. Hove van Holland, Bezuidenhout „ 27—29
C. Boey, Princessegracht „ 30
R. U. l>aron van Sporke, Princessegracht „ 31—83
J. P. Grave v. Hogendorp „ 34—38
D. Holswilder, Wielenmaker, Heerengracht „ 39—45
T. A. Gerlacius, Fluweel en Burgwal „ 44— 4>6
8. Schroder, Apotheker, Korte Pooten „ 47
E. F. Schimmel penning, Zuidzijde van 't Voorhout „ 48
Mr. L. van Thun, Korte Vijverberg „ 49—51
den Grave van Golofkin, Plein „ 52
J. de Back, Plein „ 53
F. C. Meuschen, Korte Pooten „ 64
Crautb, Juwelier op het Spui „ 55
Mej. de Wed, Xavery, Beeldbouwer op het Zieken „ 56
H. Pola, Kunstschilder op het Spui „ 57
W. V. d. Heyden, Koetzen . . . Rchilder. Gr. Bierkade ., 58
W. Kersseboom, Kleine Bierkade „ 59
J. V. Nispen. Veerkade „ 60—62
J. T. de la Fargue (Graveur), Veerkade „ 63—70
P. Pielat, Wagenstraat „ 71
Digitized by
Google
1747 VKRHKPPING VAN W. K. H. FEISO 69
Bij J. A. Meerlo, Solliciteur Militair No. 72
„ P. Ravens, Nieuwe Molstraat „ 73
„ P. Servaas, Boekdrukker, St Jacobstraat „ 7*
„ N. Meyburg, StAathonie's Burgwal „ 76
„ A. Bergsma, Burgem. v. Saeek, 3® Wagenstraat „ 76
„ A. V. Wezele, 3e Wagenstraat „ 77
„ Deneken de Nieuwland, 3e Wagenstraat „ 78
„ J. Reigersma, 3e Wagenstraat „ 7»
„ J. Dier, Kamerbehanger, Spuistraat „ 80 — 88
,, A. de Zwart Steenis, hoek Princegracht „ 83
„ C. de Ia Bassecour, Boekhorststraat „ 84
„ J. Grave, Boekhorststraat „ 85
„ Th. Schweuke, Med. D^., ZuidsingelsGragt „ 86
„ P. Scheideruit, Princegragt „ 87
„ J. Roldoek, Straetmaker, Princegragt „ 88
„ C. de Wint, Timmerman, Loge Westeinde „ 89
„ A. Huyske, Clercq ter griffie. Lage Westeinde „ 90 — 92
„ J. de Kempenaer, Hooge Westeinde „ 98—96
„ R. Blok, Hooge Westeinde „ 97
„ T. Tamme, Med. D"^., Jan Hendrikstraat „ 98
„ het groote Boterhuis voor een der vensters van het
daar gevestigd Collegium Pharmaceuticum „ 99
„ P. de Gelleke, Confiturier, KI. Groenmarkt „ 100
„ G. Reinders, Apothecarius, KI. Groenmarkt „ 101
„ A. Groneman, Organist en Klokkenist, Molenstraat „ 102
„ P. Vroeg, Kamerbewaarder, Denneweg „ 103—4
„ J. de Puyt, Grotescaschilder, Princestraat „ 105
„ A. de Groot, Courantier „ 106—111
De beschrijving dezer 111 afbeeldingen neemt blz. 9 — 24 van den
tekst in, terwijl op de laatste bladzijde een medaille isa%ebeeld te dezer
gelegenheid door I. G. Holtzhey te Amsterdam vervaardigd. Zij stelt
aan de voorzijde het borstbeeld voor van den prins, naar rechts, met
het oraschrifl: „Wilh. Car. Hend. Friso. D. G. Aravs. et Nass. pr. tot.
Belg. lib. gvb. &c. M.D.CCXLVIL"; onder het borstbeeld: „Hoc incolvmi
mens omnibvs vna." De keerzijde vertoont in den buitensten cirkel de
beelden van den dierenriem, in een tweeden: „Vnvs traho septem tra-
horqve ab illis.", daarbinnen de zon omgeven door 7 planeten (de 7
provinciën.)
Al deze gravures, meerendeels verschillend van grootte ei z. n. v. gr.
zijn. zooals ik reeds boven mededeelde, gezamenlijk gedrukt op 16 vellen
gr. infol. De uitgevers verontschuldigen zich in een ,, Na-reeden" over
't laat verschijnen van dit ,,E}er8te Stuk" ; als vervolg verscheen eerst
in 1766 de zeer zeldzame Nette afbeelding . . , der Berepoor ten^ opgereeht
Digitized by
Google
70 VKBHBFFING VAN W. K. H. PE180 - RINOCBEOS 17*7
by de blijde terugkomst van Vyle S. H. Willem^ uyt Zeeland^ en deez.
Intrede in 's Moge op 6 Junij 1747.
Mei 1747. Mullbr (No. 8870).
3673. „A-fbeelding der Vreugde, gepiep in alle de
Steeden van de Seven geünieerde provintien, by de aan-
stelling van Zyne Doorlachte Hoogheid den Heere Willem
Carel Idlenrik Priso, Prince van Oranje en Nassau &c.
S^. &c. tot Stadhouder, Capitein en Admiraal Generaal
van de Seven geünieerde provintien, in bloeimaand van
den Jaren 1747."
Tweeregelig opschrift boven een zinneprent op de verheffing van
W. C. H. Priso. Door een eerepoort van oranjetakken, waaraan de wapens
der zeven provinciën hangen, rijdt de prins den Hollandschen tuin binnen,
op een romeinsche zegekar, getrokken door den Hollandschen leeuw, die
met oranjekransen versierd is en den pijlbundel in den linkerklauw heeft.
Terzijde van den wagen gaan Vrijheid, Gerechtigheid en Voorzichtigheid.
Boven de kar de Faam, uitbazuinende: ,.Zo God voor ons is, wie zal
tegen ons zyn.*' Een duif met oranjetak iu den bek, en Merkurius
met vredepalm en staf van koophandel, dalen uit den hemel neder.
Rechts op een wolk de Waarheid met sterren gekroond, bijbel en
oranjetak vóór zich, zeggende: „Komt gy gezegende Vorst beschermt
waarheid en Vryheid." Achter den tuin en den wagen een met de
hoeden wuivende menigte. Op den voorgrond de Nijd, in den afrond
zinkende, de oude Draak vergif spuwende en een slang; rechts een
tamboer, trompetter enz ; op den achtergrond schepen. Onder de plaat, in
twee kolommen, de uitlegging der nommers 1 — 8; daaronder een 4-regelig
versje; alles in boekdruk. Ofschoon deze gravure langw. in-fol. van J.
Smit, met adres van S. v. Esveldt, niet mooi is, verdiende zij toch een
breedere omschrijving dan Muller ervan gaf.
1747. Muller (No. 3786).
moet zijn: Na Muller (No. 3870).
3674. „Waare Afbeelding van Een leevendighe Re-
noceros of Naashooren {sic) die int laar 1741. als hel
{sic) drie Jaar oud is geweest door den Capteyn üouwe-
mout {sic) van der Meer uyt Bengalen in Qolland isover-
gebragt en is in Asia gevangen int Gebiet van den Groote
Mogul in Landschapp Assem.*'
Onderschrift onder de zeer goede afbeelding van een neushoorn, met
den kop naar rechts gewend. Onder den kop ziet men het gevecht
van een dezer dieren met een olifant; twee negers schieten pijlen
op hen af. Tusschen de voor- eu achterpooten door ziet men een haven
met een schip. In 't midden onder deze voorstelling het portret van
Digitized by
Google
1747 YTJURWKRK TB LEIDEN, ENZ. 71
„Douwemout van der Meer. Qebooren d. 12. April. 1705.", te halver lijve,
van voreu, in een gebogen ovaal, versierd met een trofee van vlaggen, enz.
Rechts vaii dit portret, bovenaan, het hollandsch onderschrift hier boven
afgeschreven; daaronder hetzelfde in 'tengelsch. Links van het portret,
bovenaan, hetzelfde onderschrifl in 't latijn, daaronder het fransche.
Onder dit laatste staat nog een vervolg van bovenstaand hollandsch
onderschrifl, waardoor deze staat der plaat later behoort geplaatst te
worden dun Muller aangeeft, het luidt: „Dat bovem genoende {sic) Dier
is geweest in de maant May 1747. 8^ Jaar oud, en 5. Voet en 7.
dujm lioogen. 12. Voet lang, en 12. Voet dick." Duitsche gravure
in-plano, z. n. v. gr. Muller vermeldt een exemplaar met een 9regelig
duitsch vers van Maria Bndtin, dat hier niet voorkomt.
29 Juni 1747. Mullbr (No. 3871).
3675. „Afbeelding van 't vuurwerk Afgestooken ter
Eere van zyne Hoogheid door de Heeren Studenten der
Stad Leyden. den 29 Juni 1747."
Eenregelig onderschrift onder de afbeelding van dit vuurwerk, dat
nader beschreven ia in het hier ontbrekende boekje: Beschryving der
decoratién, enz. Leiden, B. Luzac. 1747. in-8^ Gravure langw. in-fol.,
z. n. V. gr.
Komt ook voor in: Nederlands wónder-toneel Geopend in de Jaren n4tl,
en 1748. Leiden 1749. in-8».
26 J^ni 1744-2 Juli 1747. Niet bu Mullbr (No. 8871).
8676. ^^Bataüle de Lawffelt gagnée sur les aüiés Ie 2.
JuiUet 1747."
Inschrift gegraveerd in een cartouche ouder de afbeelding van het
slagveld. Links op den voorgrond bevelhebbers te paard bij 't lijk van
een gesneuvelden krijgsmakker.. Deze plaat behoort tot een serie afbeel-
dingen van belegeringen en gevechten, waarvan de volgende met de
zuidelijke Nederlanden in verband staande en aan dezen veldslag voor-
a%aande gebeurtenissen, hier aanwezig zijn:
„Siege d'Ypres rendu Ie 25. Juin 1744."
„L'armée du roi. Passé l'Eacaut Ie 8. May. 1745.'*
„Siege de Tournay et de la Citadelle rendus les 22 mai et 19 Juin 1746."
„Siege de Gand et du Chateau. rendus les 11. et 15. Juillet 1745.*'
„Siege de Dendermonde rendu Ie 12. Aoust. 1745."
„Siége d'Ostende rendu Ie 23 Aoust 1745".
„Siege de Niewport. Rendu Ie 5. Septembre 1745."
„Siége de Bruxelles rendu Ie 20. Fevrier 1746."
.,Bataille de Rocoux Gagnée sur les alliés Ie 11. 8^® 1746."
„Siege de l'Écluse Rendu Ie 21. Avril 1747."
„Siege j du Sas de Gaud, rendu Ie 30 Avril 17*7."
Digiti
izedby Google
72 VUURWERK TB UTRECHT
174.7
Daar de verheffing "van W. C. H. Priso in nauw verband stond met de
voortdurende overwinningen van het fransche leger in de Zuidelijke
Nederlanden, zijn bovenstaande voorstellingen bier, naar ik meen, alle op
haar plaats.
Tot dezelfde serie behooren nog de volgende platen betrekking hebbende
op: Villefranche 20 April 1744; Weiïsembourg 5 Juli 1744; Suffelaheim
23 Augustus 1744; Fribourg 7 en 25 November 174'!'; Cony 1744 en
Méle (Mehl) 9 Juli 1745.
Alle voorstellingen zijn omgeven door een meer of minder gefigureerd
lijstwerk, met een cartouche onderaan, waarin het inschrift. Het zijn
gravures infol., z. n. v. gr., met uitzondering van de plaat op het beleg
van Gent, waar links onder in de lijst staat „A Benoist inv. del. et
sculp." en die van Villefranche, welke links onder in de lijst heeft „A.
Benoist inv"; rechts „C. Du. Bosc. fecit.", terwijl op enkele andere
minder of meer duidelijke sporen van uitgewischte namen zijn overgebleven.
2 Juli 1747. Muller (No. 3897).
moet zijn: Na Muller (No. 3871).
3777. „Hoofd treflen van de Geallieerde en Fransche
Armee by Lavelden geschied in 't Jaar 1747/*
Inschrift boven in een plaat, waarop de opstelling der legers is afge-
beeld. Gravure langw. in4". door „M. H." zooals het monogram in den
linkerbenedenhoek aanwijst; bovenaan rechts gemerkt ,,Ni 3." Uit Ife-
derlands wónder-toneel^ Geopend in de Jaren 1747- en 174'8." De verklaring
der letters (A-T) in de plaat, vindt men op blz. 188 van dat werk.
27 Juli 1747. Muller (No. 3873).
3678. „Illuminatie van het vuurwerk door de heeren
studenten afgestooken ter eere van zyne hoogheit. te
Utrecht. 1747. 27. Julg.''
Vroegere stout der prent waarvan de varianten in de beide volgende
noramers zijn beschreven. In 't midden is hier alleen het geraamte met
de chassinetten afgebeeld van 't vuurwerk door de studenten op de
Neude te Utrecht opgericht, terwijl op de beide volgende staten het
vuurwerk aangestoken is en verscheiden personen daarbij zijn afgebeeld.
Boven het geheele vuurwerk hier een lint, v/aarop: „Dei cura princeps.
principis B elgium. Belgii princeps.", dnt op de beide andere niet voor-
komt. De vijf afbeeldingen boven deze hoofdvoorstelling geven van links
naar rechts te zien:
„1" „Auxilium venit'. De Voorzienigheid, die de Hollandsche maagd,
bijna bezwijkend in haren tuin. eeu oranjenppel toewei*pt.
„2" .,Decrescet". De Zon in het teeken van den Leeuw in den dierenriem.
„3" .jCaderent soluta". De wapens der zeven provinciën met een
oranjelint saamgesnoerd.
Digitized by
Google
1747
TÜURWERK TB UTRECHT 73
„4" „Ne credite Teucri". Het paard van Troje met „Pax" in den
buik geschreven.
„B" „Tu QuHelmus eris". Mars reikt den prins, die te paard zit, een
zwaard toe.
Links van de hoofdvoorstelling:
„6" „Nou dolus at virtus". Herkules een Haan (Frankrijk) verslaande.
en rechts daarvan:
„7" „lactata emergit". Een schip met prinsevlaggen en wimpels op
do onstuimige golven.
De zeven kleinere voorstellingen, onder de hoofdafbeelding, eveneens
gemerkt van 1 — 7, vertoonen :
„1" „Hac auspice". De Godsdienst stort op een brandend altaar een
hoorn uit. Onder de voorstelling: ,,Sacra suosque duci commendat Belga
penates."
„2*' „Hac duce". Het zinnebeeld der Gerechtigheid. Onderaan: „Dan-
temque videbis iura Catonem".
„3" „Hoc comité". Apollo als Eskulaap. Onderaan: „Patriae namque
auctor Apollo subvenit."
„é-" „Felix". Pallas beschaduwd door een Oranjeboom. Onderaan : „Tuta
est hoc tegmine."
„5" „Priuceps". Het wapen van Willem iv. Onderaan: „Hinc rerum
nascitur ordo".
„6" „Et nos felices". Het wapen der utrechtsche hoogeschool. On-
deraan: „Princeps haec otia fecit".
„7" „Et omnia". De Leeuw met den pijlbundel. Onderaan : „Ex ungve
leonem".
Onder deze plaat in boekdruk een hoUandsche verklaring van al de
latiJDSche inschriflen, die voorkomen in de randfiguren, dat vergroote
afbeeldingen zijn van de chassinetten, die, twee boven elkaar, in de zeven
zijden van den koepel van het vuurwerk, geplaatst waren. De spreuk
op het lint, hier boven genoemd, is ook in het dak van het vuurwerk
te lezen en staat vertaald boven de overige verklaringen. Men leest
onder de plaat:
„Op de Koepel van het Vuurwerk: Door Gods voorzienigheit prins,
Nederland des prinsen, de prins Nederlands." Daaronder: „De groote
raemen." (1—7) verklaard in twee kolommen, en „De kleene raemen."
(1—7) in zeven rijen. Nog lager: „Verklaring van de letters en cyffers
in de figuur des tempels." (A — I). Gravure breed in-fol., z. n. v. gr.,
met adres van H. Besseling, Utrecht, 1747.
27 Juli 1747. Muller (No. 3874).
3679, „Illuminatie", enz.
Opschrift boven dezelfde plaat van het vorig nommer waarop in *t middea
Digiti
izedby Google
74 VUÜRWBRK TB UTBBCHT - ZINNEPRBNT 1747
is afbeeld het vuurwerk op de Neude opgericht, met de daaromheea
staande studenten, muzikanten, enz. De g^vure br. infol, z. n. y. gr.,
behoort in dezen staat in : Naeuwkeurige heschryving Van alles nat de heeren
studenten der utrechtsche Kooge schole verrigt hebben^ Ter gelegenheit tanden
by de Bigde komst en inhuldiginge van . . . Wilhem Karel Renrik Friso^ enz.
Te Utrecht, bij H. en J. Besseling, 1747. ini'. Op den titel is een plaatje,
langw. in-8*. a%"edrukt, de hoogeschool voorstellende aan de zijde van
't Munsterkerkhof gezien en vrij wat meer in overeenstemming met haar
grooten buurman, den grijzen Dom, dan de tegenwoordige nieuwe gevel.
Op een derde plaatje zijn de beide vaandels a%ebeeld, door de studenten
in den optocht medegevoerd. Deze gravure in-é**. heeft, evenals het plaa^ e
op den titel, den naam van St. Példi, hongaarsch student in de philosophie,
als teekenaar en graveur; deze heeft zeker ook de groote plaat vervaardigd.
Op blz. 15—18 is de „Orde van optogt." aangegeven.
27 Juli 1747. Niet bij Muller (No. 3874).
3680. ^JUuminatie'\ enz.
Dezelfde plaat als No. 3678 hier voren. Hier leest men boven de ver-
klaring der chassinetten :
„Uitlegging van het Opschrift op de Koepel van den Vuurworkstempel.
God zorgt voor den prins, de prins voor Nederland, Nederland voor den
prins.** Daaronder: „Uitlegging van de groote zinnebeelden." boven twee-
en „Uitlegging van de kleene zinnebeelden." boven zeven kolommen tekst.
In dezen staat met het adres van H. en J. Besseling te Utrecht, 1747.
27 Juli 1747. Muller (No. 3876).
3681. „lUaminatie van het Vuurwerk door de Heeren
Studenten, Afgestooken ter £ere van zyne Boogheit te
Utrecht. 1747. 27. July."
Verkleinde voorstelling. In het midden alleen het gebouw, daaronder
de zeven voorstellingen uit den bovensten omgang, ter weerszijden de
zeven zinnebeelden van den ondersten en de afbeelding van den leeuw
vóór het gebouw geplaatst. Gravure langw. in-4*., z. n. v. gr., bovenaan
rechts gemerkt „N. 2." Uit: Nederlands Wónder-toneel, Geopend in de
Jaren 1747. en 1748. Leiden, 1749. in-8".
1747. Niet bu Muller (No. 3876).
3682 yj Wordt Friso nu gesteld^ om 't Roer van staat
(te stieren ^
Als Admiraal ter Zee^ en Hoofd der Batavieren' \
Gegraveerd inschrift onder in een zinneprentje op de verheffing van
W. O. H. Friso, waarop men, onder een toog door, eenige schepen in zee
ziet; het voorste en grootste heeft de Staten vlag op den boeg. Een paar
trompetters blazen, zoowel op dit schip, waarop Willem ir als als stuur-
Digitized by
Google
1747 ZINNEPEBNTBN OP DE VBRHiFPlNG VAN DBN PRINS 75
man aan het roer staat, als in het daar yóór a%eheelde roeibootje, viktorie
over 's priasen aaustelliog' tot stadhouder. Gravure m-8^ „N. v. d. M.(eer]j.£"
1747. MüLLBE (No. 8879).
3683. „Sinnebeeldiege Prend Verbeelding op de tegen
woordiege Toestant des 'i'yts by het Verkiese van syn
doorlugtiege Hooghyt Prinse van Oranje tot Stadhouder
Admiraal Cap. Generaal van de Sevenprovintie &. &. &.'*
Opschrift boven een zinneprent op den toestand van Nederland bij het
verkiezen van W. K. H. Friso tot stadhouder.
In den tuin zit de Hollandsche maagd den vrijheidsstandaard vasthou-
dende, waar een lint omheen gewonden is met het inschrift: „Den elen-
digen sult gy Bigten", enz. Zij klaagt haar nood aan Pal las (Willem iv)
en vraagt bescherming tegen den franschen haan, die links, op een
kanon staande, den tuin tracht te vernielen. Achter den haan fransche
troepen, op den achtergrond een belegerde stad (Sluis). Links boven in de
wolken de Booze. trachtende het licht op den kandelaar uit te blusschen,
Op den voorgrond, vóór de maagd, een altaar, waarop een bijbel met
kroon erop, door goddelijk licht bestraald, terwijl de Oude Draak,
door bliksems getroffen, er al zijn venijn tegen uitbraakt. Rechts van
het altaar en vóór Pallas, die zijn zwaard der Hollandsche maagd aanbiedt,
een paard met verbroken ketens aan de pooten en op den zadel : „Vryhyt
maakt blyhyt", de losgelaten Vrijheid voorstellende, vluchtend naar de
hoornen des altaars. Achter Pallas schepen; ter zijde een paard door
een moor bij den toom geleid; daar boven, op een vaandel: „Myn Paart
is beryt ten dagen der Stryt maar den overwinninge is van den Heere."
Op twee kleinere vaandels: „Vivat Oranje", „Vivat de Heeren Staaten".
Boven de maagd twee engeltjes met een krans. Onder de plaat de
uitlegging der cijfers 1—8. in den plaatrand gegraveerd. Gravure langw.
in-fol., naar en door J. Smit.
Naar tijdsorde behoort deze plaat vóór Muller No. 8877 geplaatst te
worden.
1747. Muller (No. 3878).
3684. „Aanmoediging voor alle vrome Patriotten, om
goed en bloed ter bescherming van Godsdienst en Vryheid
op te OflFeren.*'
Opschrift boven een zinneprent als voren. In den Hollandschen tuin
zit de Maagd met bijbelboek en vrijheids-speer. Vóór haar een altaar,
waarop een brandend hart. Boven haar in de wolken, omstuwd door
engeltjes met palmen en oranjetakken, de prins, op wien het goddelijk
oog neerziet en aan wien de Tijd de met rozen versierde leidzels in de
hand geeft, waarmede de Leeuw is opgetuigd, die aan den ingang van den
tuin staat bij een opgericht vaandel, waarop: „Naast GK)dt verwagt ik
Digitized by
Google
76 ZINNEPRENTEN OP DE VERHEFFING VAN DEN PRINS 1747
hulp en bystand van de Prins." Rechts van den tuin een graftombe
waaruit een oranjeboom verrijst, versierd met de weinig gelijkende
afbeeldingen der prinsen vau Oranje. Op den voorgrond links de Nijd
met een pijl in de borst, bij zakken geld, enz. Talrijke legerbenden
zijn ter zijde en achter den tuin afgebeeld. Onder deze prent een „Be-
togende uitlegging der plaat.", in twee kolommen, in boekdruk. Gravure
langw. gr. in-fol., naar en door J. Smit, met adres van Steven v. Esveldt
te Amsterdam.
174.7. * Muller (No. 3880).
3685. „De fiere Leeuw ontwaakt en brult,
De Pranschraau is met schrik vervult,
En zal nu bevend rngwaarts ylen,
Nu PRISO Pronkt met zeven Pylen."
Inschrift onder in een zinneprent bij de verheffing van W. C. H. Friso.
Onder een troonhemel, op den achtergrond met het wapen van den
prins versierd, staat op de bovenste der zeven treden Willem iv bij een
altaar, waartegen een Herkulesknods is geplaatst. In de rechterhand
heeft hij den pijlbundel, met de linkerhand neemt hij het zwaard aan,
dat de Hollandsche maagd hem aanbiedt. Achter de maagd de wapens
der zeven provinciën. Vóór de treden van den troon staat de Hollandsche
leeuw; zijn brullen jaagt ruiters en voetknechten, rechts op de plaat, op de
vlucht, waarbij zij (de fransche) vlag, zwaard en speer in den steek laten.
Onder de plaat een 16-regelig vers, in twee kolommen, in boekdruk, van
„Johan: Theod: Alberti, gesegt van Gatho Med: Chir: Doctor, 's Hage
den IX. Mey M.D.CC.XLVII." met opschrift: „Ter verheffinge van
syne hoogheyd . . . aan alle goede openingesetene van ons lieve
vaderland." Gravure langw. in-4"., z. n. v. gr., met adres van D. Lange-
weg te 's Gravenhage.
1747. Muller (S. No. 8883 A).
3686. „Hollands vryheidt."
Inschrift in de zijde van den zetel, waarop de Hollandsche maagd zit;
achter haar do Leeuw. In de rechterhand heeft zij de vrijheidshoed en
speer; de linker rust op de zijleuning van den stoel, waarop een sfinx
ligt en waaraan een Herkulesknods en een medaille, met randschrift:
„Concordia res parvae crescvnt." bevestigd zijn. Aan hare voeten een
juk, twee brieven met „Inqvisitie.", de Haat, de Oorlog, enz. Naast haar
een boer met spade en twee zeelieden met verrekijker en graadmeter in
de hand. Achter dezen schepen, boven hen de Faam. Gravure in-8'.,
naar A. Houbraken door Laignel. Zinneprent op de verheffing van W.
C. H. Friso. Titel plaatje van: Hollands vryhddt terdedif/t en door W. C.
Jï. Friso hersteld.
Digitized by
Google
1747 ZINNEPRENTEN OP DE VERHEFFING VAN DEN PRINS 77
Mei 1747. Mullkr (No. 3SS4m).
3687. „Ter verheflBnge van zyne doorluchtige hoogheid,
den heere Willem Carel Henrik Friso, .... tot stadhou-
der en kapitein- generaal en admiraal der Vereenigde
Nederlanden. In Bloeimaand des Jaars MDCCXLVII."
Opschrift boven een vers van G. F., in twee kolommen, in boekdruk,
onder eene zinneprent op de verheffing van W. C. H. Friso. Binnen een
omtuining" (den HoUandschen tuin) ligt de leeuw met zwaard en vrijheids-
speer onder het loof van de nieuwe loot uit den afgehouwen (Oranje)stam.
Een booze geest blaast van de linkerzijde .,doodelyken damp en stof van
Lelybladen ' naar den leeuw toe, zoodat deze hem zouden doen stikken,
maar bestraald door hemelsch licht herkrijgt hij zijn kracht. Voorstelling
in geornamenteerde lijst. Onder in het lijstwerk de wapens der zeven
provinciën. Bovenaan, in vijf medaillons, de borstbeelden der vijf vroegere
bewindvoerende prinsen van Oranje, terwijl de borstbeelden van Willem iv
en van zijne gemalin, in twee grootere medaillons, ter weerszijden van de
lijst afhangen. Gravure langw. in-é®., naar en door J. C. Philips, met
adres van K. de Wit te Amsterdam onder den tekst.
174.7. MuLLBE (No. 3885ö).
3688. Zinneprent op de verheflBng van W. C. H. Friso.
Pallas, ten troon gezeten met vrijheidshoed en speer in de linkerhand,
steunt met de rechter het op haar knie rustend borstbeeld, in ovaal, van
Willem IV, dat door hemelsch licht bestraald wordt. Op de treden van
den troon zit de Tijd, op wiens schouders het boek der geschiedenis rust,
waarin Historia schrijft, geholpen door de Waarheid, die achter Pallas
staat. Links op den voorgrond de Hollandsche maagd met den pijlbundel
in de linker-, de wapens der zeven provinciën aan een lint in de rechter-
hand ; de Leeuw rust naast haar. Rechts op den voorgrond twee engeltjes
twee harten samenbindende. Rechts bovenin: Merkurius, Overvloed en
Godsdienst, links de Faam met het wapen van den prins. Gravure in-4^,
naar en door S. Fokke 1755, welk jaartal boven den naam van den
graveur in den linkerbenedenhoek der prent staat Titelplaat uit?
174.7. MuLLBR (No. 3886fl).
3689. „Ter Verheffinge van zyne Doorluchtige Hoog-
heid Willem Karel Henrik Friso, Priuse van Oranje en
Nassau enz. enz enz. tot Stadhouder, Kapitein en Admiraal
Generaal over de Vereenigde Provinciën MDCCXLVn."
Inschrift onder in een monumentalen steen, waarop een buste van Willem
IV, naar links ziende. Boven het inschrift de zinnebeeldige figuren der zeven
provinciën hare degens kruisende over een altaar, waartegen het wapen van
den prins is a%ebeeld. Daarboven: „Concordia asserta." Links de Godsdienst,
Digitized by
Google
78 ZINNEPEBNTKN OP DB VERHEFFING VAN DEN PRINS 1747
rechts de Hollandsche maagd met de wapens der zeven provinciën achter
zich Op het bovenste gedeelte van den steen .,BeIgium resurgens"; de
Maagd met schild en speer en de ontwakende leeuw. Een engeltje
hangt rechts tegen dit bovenstuk de afbeelding op van een der medailles
gfeslagen ter gelegenheid der verheffing van den prins, waarvan deze
voorzijde zijn borstbeeld vertoont, links iets lager doet een ander engeltje
dit met dezelfde penning, nu gezien aan de keerzijde, waarop de wapens
van den prins en der zeven provinciën zijn afgebeeld. Links ter zijde
van het monument een lier, rechts een Medusaschild. Gravure gr. in-4°.,
naar en door J. Folkema Titelprent van: Eerzuil hy de terheffinge enz.
door Fhilomusus.
1747. ö. Niet bu Muller (No. 3886).
3690. ,^Carte Genealogique de la Maison de Nassau^
dans laquelle Von fait remarquer^ son origine, et lesdife-
rentes Branches, qu^eUe d (sic) formée, ses armes, ses titres,
et ses diverses aUiances".
Opschrift boven een uitvoerigen stamboom van het geslacht van Oranje
op twee bladen in plano. Gravure z. n. v. gr. In den rechterbovenhoek
gemerkt: „Tomé 2 No 2." In den rechterbenedenhoek : „2". Daar W.
K. H. Friso de laatst hierop voorkomende afstammeling is, heb ik deze
tabel bij zijne verheffing geplaatst.
1747. b. Niet bij Muller (No. 3886).
3691. ,,Matematische Afbeelding van het Erfstadhou-
derschap Over de 7 vereenigde Nederlande in de Persoon
van syn Doorlugtige Hoogheit^^ „ WMem Carel Henryk Friso
Prins van Oranje en Nassau, 8fc. 8fc, 8fc. Door J. Groe-
netuegen,**
Op* en onderschrift van een cirkel roet 22 vakjes. De middellijn is in
zeven gelijke deelen verdeeld. De omstandigheid, dat de naam van
den prins juist die 22 vakjes van den omtrek vult en de namen der
provinciën, die van den middellijn, terwijl 7 en 22 bij den cirkel tot
elkaar in meetkunstige evenredigheid staan, heeft den vervaardiger het
denkbeeld voor deze gravure gegeven. Een 8-regelig versje, binnen den
cirkel, geeft hiervan bericht. De gravure in-plano, z. n. v. gr., draagt
het adres van Joh. Hasebroek (te Amsterdam?)
1747. Muller (No. 3887).
3692. „Nimiram ardet animns nobis.'*
Zie: No. 8713 hierna.
1747. a. Niet bij Muller (No. 3887).
3693. ^^Resurgit.''
Inachrift midden in een zinneprent op de verheffing van den prins,
Digiti
izedby Google
174.7 ZINNBPBBNTBN OP DB VBEHBPFING VAN DEN PEINS 79
een phenix voorstellende uit zijne assche verrijzende. Daar onder de
Hollundsche leeuw in deu tuin, met zwaard en pijlbundel in de klau-
wen. Links van dezen de Hollandsohe maagd met speer en boek;
rechts de Vrijheid met zwaard en schild. Tegen den tuin de wapens der
vorstelijke personen met „Honi soit*' etc. Boven den phenix de portretten
van den prins en de prinses aan lofwerk opgehangen, door de zon beschenen
en onder het devies: „Je maintiend rai." Gravure in-8®., naar A. deHaen
door N. V. Frankendaal, met adres van T. Crajenschot.
1747. b. Niet bü Mullbr (No. 3887).
3694. ^^Patriae spes unicd'\
Zinneprentje op de verheffing van W. C. H. Priso. Vrijheid, Gerechtig-
heid en Godsdienst houden het borstbeeld van den prins met bovenstaand
onderschrift, omhoog. Op den achtergrond de zee. Links de Hollandscho
leeuw brakende. Gravure in-12'.. naar eu door J. C. Philips. Vignet uit?
1747. c. Niet bij Muller (No. 3887).
3695. ,,WKHF\
Bovenvermelde letters staan in een mastboom, versierd met groenge-
maakte hoepels, vlag en kroon. Rechts van den boom een drieUll opgetogen
personen; links een vaas met oranjeboom erin. De zeer kleine voorstelling
is No. ,,V" uit twaalf plaatjes die de maanden des jaars voorstellen ; en
daar Willem Karel Hendrik Friso in Mei (174'7) stadhouder werd, doelt
dit prentje natuurlijk op de toen aanvaarde waardigheid. Eenigzins sluiten
zich daarby aan: 't zesde plaatje, waarop een spelevarend gezelschap is
afgebeeld, aankomende aan een herberg: ..T. W.(apen) v.{an) Oranje", en
het tiende waarop een schip met het inschrifl: „De Willem*'. Enkele
der overige plaatjes, alle gravures in- 16"., naar en door P. C. La Fargue
en rechts onderaan gemerkt I— XII, zijn voor de zeden en gewoonten
niet onbelangrijk. Zij behooren in: De huishoudelyke hollandschejufftrlyke
almanach, voor den Jaare MDCCLXXI. Amst, G. Bom. z. j.
Hierbij een stel der zelfde prentjes, veel latere afdruk, maar niet los-
gesneden en in den etaat waarin zij gedrukt zijn.
1747. d. Niet bij Muller (No. 8887).
3696. ^^Nederiandsche jaerhoéken^ Eerste DeeV^
Titelprent voor dit werk. Op den achtergrond het vuurwerk te utrecht?
Op den voorgrond links Geschiedenis schrijvende; rechts eenige engeltjes;
één van deze heeft een plaat in de hand, waarop het bombardement
van Bergen op Zoom? is gegraveerd, iets hooger rechts een afbeelding
van de sterfte onder 't rundvee enz. Gravure in-8*. naar en door J. C.
Philips 1747.
Digitized by
Google
80 ZEESLAG BIJ KAAP LBZARD - „LIBERALE GIPT" 174.7
1747. Muller (No. 3888).
3697. Medailles op W. K. H. Friso.
Zie : Na Muller No. 404-2 hierna.
14 Mei 1747. Muller (No. 3889).
3698. „Afbeelding en beschryving van de Roemrugtige
Overwinning bevogten door den Engelse Vice- Admiraal
Anson op de Franse Oorlogsvloot onder den Commandant
en Chef de la Jonquiere, op de hoogte van 43 graden 46
minuten noorderbreeten, en 3 graden 50 minuten bewesten
Kaap Lezard, op Zondag den 14de Mey, A^ MDCCXLVII."
Opschrift boven de afbeelding van een zeeslag. Den 29 Mei 1692
schijnt men bij Kaap la Hogue met een even sterke vloot, op dezelfde
wijze te hebben gevochten, ten minste de bovenste helft der toen
verschenen plaat van R. de Hooghe (No. 2880 hier voren), heeft men
zonder eenige verandering voor dit zeegevecht gebruikt. A-Ueen is het
aantal cijfers in de plaat van 21 op 30 gebracht. Onder de plaat een
verhaal van den slag en uitlegging der cijfers 1 — 80. Gravure langw.
gr. in-fol. door R. de Hooghe, (wiens naam in den linkerbenedenhoek
van den voorgenoemden vroegeren staat der prent staat), met adres van
J. Hayman te Amsterdam onder den tekst en evenals dezen in boekdruk.
12 September 1747. Muller (No. 891B).
3699. „Eere-prent ter gedachtenisse voor de inwoon-
ders van gantsch Nederlandt, over het geven hunner li-
berale giften van den 50. penning, ten diensten van den
landen, in het jaar 1747."
Opschrift boven een zinneprent op de liberale gifte, die gevraagd werd
ten dienste van het land, om 't financieel evenwicht te herstellen, dat
door den oorlog verbroken was. Deze plaat moest ten spoorslag dienen
voor ruime bijdragen. Op een draperie, boven in de plaat^ staat: „'t is
billyk dat men geeft, van 't geen ons wiert Gegeven; om niet
in Slavemy, maer als vry Volk te leven." Op twee medaillons,
tegen die draperie opgehangen, is links de „Liberale giften ten tyden
van Prins Willem den 1|." en rechts ,, Liberale giften ten tyden der
Romeinen." afgebeeld. In het midden der plaat zit de Vrijheid, wier
hand op den Bijbel: ,,Biblia Sacra" (de Waarheid) rust. Rechts van
haar de Prins, bereid de Godsdienst en Vrijheid te verdedigen; bg hem
de HoUandsche leeuw, op wiens kop zijn hand rust. Verder rechts
wervers voor leger en vloot, één met een vaandel bg zich, waarin: „Wie
lust heeft om te Dienen onder zijn Hoogheid den Heere Prince van
Oranje.", een ander een schip omhooghoudend; op den voorgrond de
landbouw door attributen van dat bedrgfzinnebeeldig voorgesteld, terwijl
Digiti
izedby Google •
1747 „LIBEBALB GIPT" 81
een man k1ag>end bij 't lijk van vrouw en kind aanduiden moet hoe
noodlijdend het volk waa door den oorlog. Bij deze groep leest men in een
Bchild: „dit Schild is ons van Qodt gegeven." Links een menigte
menschen, die kleinoodiën, geld, schuldbrieven, enz. brengen aan twee
ontvangers, die, te midden van kisten, enz. gezeten, alles in ontvangst
nemen. Meest vooraan bij deze groep o. a.: een man met den hoed
zwaaiende en zittend op een kruiwagen vol zakken gelds, waarop: „100",-
„275", „800", „600"; bij zijn voet ligt een papier, waarop : ., tot Onderstand
van 't Vaderland." en het cijfer „6" daarboven, verwijzende naar de geld-
kisten rechts, die ook met .,0" zijn gemerkt. Op den voorgrond aan deze zijde
een hond, als het beeld van „waakzaamheid en trouw", met bgschrift: „ik
help dit Land, en Volk bewaken." In de lucht een viertal engeltjes,
Koophandel, Voorspoed, Gerechtigheid en Vrede voorstellende. Onder de
plaat verhaal en uitlegging der cijfers 1—10, in twee kolommen, in
boekdruk. Gravure br. in-fol., z. n. v. gr. doch zeker door J. Smit, met
adres van S. v. Esveldt te Amsterdam.
12 September 1747. Mlllbr (No. 3916).
3700. „Ue yuuren yaaren hemelwaards, het hart
neygt naar den vorst."
Inschrifl in een lint onder een zinneprent op de 'verheffinj? van
Willem lY en het doen der liberale g^fte. Een groot hart staat in het
midden der plaat op het altaar der „Dankbaarheid." In het hart, door
godlijk licht beschenen, de Vrijheid, boven welke: „Zy herleeft in het
harte."; onder hare voeten: „8. P. Q. B." Boven op het hart het wapen
van W. C. H. Friso. Links de afbeelding van een vuurwerk, waaronder:
„Ik Schitter in 't midden der baaren*'. Rechts de prins in de kleeding
van een romeinsch veldheer; boven zijn hoofd: „Jes. 68. vs 12". üit de
wolken wordt hem een zwaard toegereikt, waarbij: ,.P8. 182. v^ 18."
Achter hem doodt Pallas de Tweedracht; Bedrog neemt de vlucht,
terwgl de booze geesten in de lucht door den bliksem worden getroffen.
Eenvoud, onder wie „Spr. 11. vf 24." staat en Plicht, een doek ontrollend
waarop een pelikaan is afgebeeld hare jongen voedende, leggen hare
gaven (liberale gifi) aan 's prinsen voeten. Onder de plaat: „Verklaring
van de bovenstaande printverbeelding. Op de Verheffing van zyne Door-
lugtige Hoogheid", enz., in twee kolommen ; daaronder, in drie kolommen,
voorbeelden van vroegere liberale giften, dit alles in boekdruk. Gravure
langw. in-4*., naar en door J. C. Philips, met adres van Kom. de Wit
te Amsterdam, onder den tekst In de Versaameling van verscheids
politique tractaaten (Zie Muller No. 4059 hierna) is een andere staat
dezer prent met adres „T. Crajenschot Ezcudit." Deze is in den rechter-
bovenhoek gemerkt „Pag. 238."
Digitized by
Google
82 „LIBERALE OIFT" - BERGEN- OP-ZOOM 1747
1747. NiBT BU Muller (No. 3916).
3701. ^^Felix. congressio. qua. yax. se. Themidi. jungat.^^
Onderschrift onder in een zinneprent op de verheffing* van den prins
van Oranje.
In het midden zitten Vrede en Gerechtigheid op één zetel die op een
voetstuk staat, waarbij verschillende kleiuoodiën geplaatst zijn. doelende
op de ,, liberale gifte*', vrijwillige bijdragen bij den geldelijken nood
des lands. Boven hare hoofden ..Monent. monetae. date." Onder deze
voorstelling het wapen van Zeeland met het devies: ,.Luctor. et. emergo "
Erboven een engel, die aan een krijgsman een bundel pijlen geefl:
,,Ab. angelo. fasces.** Aan weerszijden drie (dus zes) zinnebeeldige
voorstellingen op de verheffing van Willem rv; n.1. links: een altaar
waarbij een vrouw, met: „Grata restitutie"; een schip waarboven de
Faam, met: „E. maribus. fama." en een plant door de zon beschenen,
waarbij een anker ligt, met: .,E. coelis. rigatur. surculus. spei."; rechts:
een vrouw geknield bij een altaar, met: „Accipe. pater, preces.'*; een
arend, met: ,,ex. aquilis. aquilae.' en het wapen van de Generaliteit
gedekt door een vrijheidshoed en omgeven door een slang als medaillon,
met: „Libertas. sine. licentia." Gravure in•8^, naarA. de Haen. geteekend
door N. V. Frankendaal en gegraveerd door J. Schenk, met adres van T.
Crajenschot (te Amsterdam), üit?
14 Juli tot 16 September 1747. Muller (No. S895a).
3702. „Börgenopzoom// Na het Leven afgebeeld, met
alle derzelver Portificatien, omleggende Steden, Dorpen en
Sterktens, als ook de Be-//leegering der Franschen, zo als
die door hun is ondernomen op den 16. van de maand
July 1747, en waar//mede nog gecontinueerd werd op den
18. (sic) September van dit zelve Jaar, breder aangetoond
in de aan-//wyzinge met de volgende Nommers."
Opschrift boven een gezicht in vogelvlucht van de stad en de omliggende
landstreek. Op den voorgrond rechts een drietal ruiters, een wagen met
gekwetsten en verscheiden dooden; links een zoetelaarstent. Onder de
plaat, in twee kolommen, in boekdruk, de uitlegging der cijfers 1—17
(Ie kolom) en 18 — 37 (2e kolom). Gravure langw. in-fol., z. n. v. gr.,
maar zeker door J. Smit, met adres van S. v. Esveldt te Amsterdam.
In dezen staat is het foutieve cijfer 18 handschriftelijk veranderd
in 16.
14 Juni tot 16 September 1747. Mullbr (No. 3895^).
3703. „Bergenopzoom// Na het Leven .... Beleegge//ring
. . . 1747, ea voortgezet tot den// 16. September van dit
zelve Jaar, als wanneer eindelyk die Stad, na een twee
Digitized by
Google
1747 BKLKG VAN BKRGEN-OP-ZOOM 83
luaandelykze Beleegering in de handen// der Franschen
gevallen is, breder aangetoond . . . Kommers/*
Dezelfde plaat van het vorig: "ommer met hetzelfde adres, alleen is het
o|),schrift een weinig uitgebreid en stuat nu in de eerste kolom de ver-
klaring der nommers 1 — 18 en in de tweede die van 19 — 37.
U Juui tot 16 September 174.7. Muller (No. 38ï)7V
3704. „Belegering van liergen op Zoom in 't Jr 1747."
Onderaan de stad met verdedigings- en bclegerings werken, rechts hooger
op. de forten: lioks bovenaan het ..Canipenient binjien «Ie Linie." Gra-
vure kl. iu 4".. in den rechterbenedenhoek gemerkt ,,MH.". in den bovensten
piaiilrand ..Nll 1." Uit: Nvdet'hiii/s icondtr-toned. enz.
14. Juli tol 16 September 174.7. Mi'LLKn (No. 3S97).
3705. (Jezicliten betrekkelijk het beleg en de verwoes-
ting van Hergen-op-Zoom.
Van de st-rie van tien prenten zijn hier aanwezig:
No. 2. liet orillion (\)elio()rn en de lunetten Zeeland e i Utreeht.
., 3 Bedekte weg. tegenover de linkerface van het bastion Coehoorn
„ 4. ..Het gernuieenl fontijntje '.
,. 6. De Hoog.straat, gezien van de wal bij de Bospoort.
8. Ruiue van de groote kerk van binnen, ziende van het koor
naar den toren.
„ 9. Hetzelfde, gezien van den toren naar het koor.
„ 10. Uuiue van dezelfde kerk van achteren.
U Juli tot 16 September 171-7. Niüt bij Mti.i.KK (No :^897).
3700. „fYa>i de la forte Vüle de Berguen op den Zoom
avec ses Ligneji^ Attaques^ ft Ie Fort Steenberguen.^^
Op.schrifl in een kaart van B o.-Z en omliggend land. op twee bladen
in plano. A»n weerszijden van het insehrifl oorlogsattributen en de af
beelding van een legerkamp. Aan het uiteinde van het kamp links de
uitlegging der letters (A— Z. tz. a - f ) en cijfers (1— H; op een doek door
engeltjes gedragen. (Jravure in plano, naar A. d'Herbort door 1. F. L.,
met adres van M. Seutter te .\ug.sburg. Gekleurd exemplaar.
14 Juli -16 September 174-7. Mullkr (No. 3901).
3707. „Tweetlo stuk der Beleegering van Bergen op
Zooiu, met de af beeldinge der Franse Attaque op de - inie
en Roversfort "
Onderschrift onder een sitiatiek.'uirt van dit beleg. Verklaring der
letters A— K in vier- en verhaal van 't beleg in twee kolommen, onder
bet onderachrift. Gnivure langw in-4*.. z. n v. gr., met a^lres van Daniël
I^angeweg te 's Gr.\venh;\ge. De eerste kaart ontbreekt. Vroegere staat
van de door Muller onder No. 2S899 vermelde kaart ^xie volgend nommer}.
Digitized by
Google
84 BELSO EN INNAME VAN BBRGEN-OP-ZOOM 1747
14 Juli— 16 September 1747. Muller (No. 8899*).
3708. „Nieuwe platte Grond van Bergen op Zoom,
met de Forten op de Linie derselver Belegeringe en At-
taque der Franse, zedert den 16. July 1747/' — „Nou-
veau Plan de la Ville de Berge sur Ie Zoom, avecle(8tc)
Forts sur la Ligne assiegée par Ie (sic) Fran9ois, Ie 16.
Juillet 1747."
Opschrift in twee rijen boven den plattegrond, aan weerszijden
waarvan in franschen en hollandschen tekst de „Beschryviogh der forten.''
(A— K) en „der Stad." (A — Z.-j-, a. b. en c) gedrukt is. Onderaan hollandsch
en fransch adres van D. Langeweg te 's Gravenhage. 't Geheel is omgeven
door een randwerk. Gravure gr. in fol.. z. n. v. gr., in twee koperplaten
gegraveerd en ,.Na de Origineele Aflekening op de plaats, door een
voornaam Hollands officier in 't ligt gegeeven."
14 Juli— 16 September 1747. Muller (No.* 3906)
3709. „Nieuwe Aftekening van de Stadt Bergen op
Zoom, daar ter Plaatsen getekent door een Frans Inge-
nieur, te Amsterdam by R. & I. Ottens."
Plan der stad met de belegeringswerken. In den rechterbovenhoek,
door een lijn afgescheiden, plan van ..Lillo"; daaronder een ,.Aanwy8ing"
de verklaring gevende der cijfers 1—38 en der letters A — D. Gravure
br. in-fol., z. n. v. gr.
14 Juli— 16 September 1747. Muller (No. 3908).
3710. ,JIet beleg van Bergen op Zoom door de
Franschen."
Onderschrift onder een gravure Inngw. kl. in-4'., door G. Sibelius. Uit:
J. L. Schuer, Nederlands Merknaardigste Gebeurtenissen, enz. (Zie
No. 372B hierna).
14 Juli— 16 September 1747. Niet bij Muller (No. 3908).
3711. ^yPnse et PiUage de la ViUe de Berg op-zoom,*'
Gegraveerd onderschrift onder een optikaprent, de zeer gefantaseerde
voorstelling gevende van Bergen op Zoom, gedeeltelijk in brand staande.
Gekleurde gravure langw. gr. in-fol . z. n. v. gr. Bovenaan, in spiegelschrift
gegraveerd: .,Pillage de Bergopzom".
9 November 1747. Muller (No. 3921).
3712. „Capt Scheerenberg stilt het oproer op den
Dam te Amsterdam A2 1747."
Onderschrift onder een gravure langw. in-4" , naar en door S. Fokke,
met adres van A. Pokke Sz. Uit: Wagenaar, Vaderlandsche historie XX.
Digitized by
Google
1748 BELEG KN INNAME VAN BEROEN-OP-ZOOM 85
1745. a. Niet bu Mulleb (No. 3921).
3713. ^^Bataüle de Lauffeld remportée par Ie Roi de
France, Ie 2^ Juület 1747."
Voorstelling boven een „Almanach de m.dcc.xlviii,", met adres van
Thevenard te Parijs. Vermeld door V. Champier, Les ancietts almatMchs
illustréi. Paris 1886 waar nog een andere genoemd wordt op deze zelfde
gebeurtenis en met het opschrift: „Victoire remportée par r armee du
Boy d JJAwffelt commandée par Sa Majesté en personne Ie Ze juillet
1747.", met adres van Crépy te Parijs.
Ik vermeld hier tevens nog uit hetzelfde werk :
., Bataille de Fontenoy donnée Ie 11 «lay." (1745).
Bovengedeelte van een „Almanach pourTannée m.doc.xlyl'^ met adres
van Crépy te Parijs.
^JSièffe de la ville SAnvers par V armee fran^oise . . . en juin 1746. '
Bovengedeelte van een dergelijken almanak met hetzelfde adres.
1748. b. Nikt bij Muller (No. 3921).
3714. uSiège de Berg-op-Zom pris . . par . . de Löwen»
dahl Ie 16 septembre 1747, avec toutes les villes que Ie
Roy a pris en Flandres.**
Bovengedeelte van een ,,Almanach pour Tannée bissextile 1748.", gegra-
veerd door Guélard, met adres van Charpentier te Parijs, vermeld door
V. Champier, Les anciem almanachs illustrés. Paris 1886.
1748. c. Niet bij Muller (No. 3921),
3715. „Le iriomphe de Louis Ie bien aimé après la
prise de Berg- op-Zoom et toutes les conquestes en Flandres^
Bovenstuk van een „Almanach pour l'année bissextile m.dcc.xlviii.",
z. n. V. gr. of adres, vermeld bij V. Champier, Les anciens almanachs
illustrés. Paris 1886.
8 Maart 1748. Muller (No. 3887).
moet zijn: Na Muller (No. 3923).
3716. „Nimirum ardet animus nobis."
In een galerij staan op drie voetstukken de bustes van Willem iv,
van zijn gemalin en van hun dochter Carolina. In het voetstuk, waarop de
buste van den prins staat, is een opgaande zon afgebeeld, waar boven
..Elucef'; in den voet der buste: ..Amor Populi". In het voetstuk der
prinses: „Conjugant foedera dextr»''; in den voet der buste: „Artiu(m)
Honos'. Achter den prins staat de Vrijheid?; achter de prinses: ,.F."(elicitas)
..B."(atavae)?; achter de jonge prinses de Hoop. Voor het beeld van den
prins ligt een zinnebeeldige vrouwenfiguur geknield met ..Respublica"
in den zoom van haar kleed. Uit den hemel daalt de Vrijheid, die (ala
teeken der erfelijkheid van het stadhouderschap?) in de linkerhand een
Digitized by
Google
S6 ZINNEPRKNTKN 1743
8lanjf houdt, welke zich in deu sUnrt bijt en zóó een medaillon vormt
om een naakt kind. met een baronnenkroon in de hand Een paradijs vojrel
vliegt omhoog met een lint waarin het devit^s ..E Coelispatria' in den bek.
De plaat is zeker bij de geboorte van den erfprins vervaardigd. Gravure
in 8*M naar A. de Haen door S. Pokke 174^ en met adres van T.
Crajenschot.
8 Maart 174«. Muller (No. 3924. en S. No. 3924}.
3717. „Zinnebeeldig tafereel, Op de lang gewenschte
eu blyde Geboorte van den erfprinsse van Oranje en
Nassau, hoop der vereenigde Nederlanden. Den V^III. van
Lentemaand, MÜCC'XLVIII."
Onderschrift (met uitvoerige verklaring in twee kolommen), in boekdruk,
ouder een zinueprent op de geboorte van den erfprins.
Juno Lucina, die men op de wolken in haren wagen ziet, heeft den
jonggeborene toevertrouwd aan Eeuwige Besturing, die in 't midden der
plaat is afgebeeld, terwijl Milddadigheid met den hoorn des overvloeds
Cybele eu Edelheid achter haar staan. Rechts van deze Herknles. Mars
en Minerva; de laatste staat bij een balustrade, waarop een vaas met de
wapens der beide vorstelijke personen versierd. Naast den oranjeboom
(Willem IV) staat in de vaas een rozestruik, doelend op de cngelsche
afkomst der prinses. Links nadert de Hollandsche maagd door den Leeuw
vergezeld, het vorstelijk kind; iets meer links boven haar Merkuriiis.
Onder dezen de Hoop en om een altaar God.sdieiist, Dankbaarheid. Zeker-
• heid en Getrouwheid. Geheel op den achtergrond 's Gravenhage. Op
den voorgrond links de ..Vy ver-nimf" en een Triton; rechts twee
kinderen een schild vasthoudende, waarop: ..Potens in terra erit semen
ejus; Generatio rectornm benedicetur, Ps. 112:2.' Onder den wagen van
Juno, die omgeven is door den dierenriem, vier engeltjes. Gravure
br. infol., naar M. Verheyden, door I. L la Fargue, met adres van P.
Q. van Balen, te s Gravenhage.
8 Maart 174.8. Muller (No. 3925Ó).
3718. ,, Nederlands Krfprins, (iraaf van Buren,
(^eW den 8 Maart 1748".
Inschrift in do twee deelen van een toog boven een zinnebeeldige
voor^telling op de geboorte van den erfprins. In "t mi<lden, op den voorgrond,
twee engelen aan weerszijden van een raedaillr)ii, waarin een oranjeboom
is afgebeeld, door de zon bestraald en met het bijschrift: ,.door Godts
bestier". Links een wapenschild met den pijlbundel als hemidische figuur
en staande op een voetstuk, met inschrift: ..('oncor dia res pserve {sic)
crescvnt'; daarachter een vrouw, met een ontrold doek. waarop het
wapen van den piins. door die dfr zeven provinciën omringd en met een
lint er onder, waarop: .Oranje ia ons vreugt"; geheel op den achtergrond
Digitized by
Google
1748 • ZINNEPRENTKN 87
de kraamkamer. Rechts een yrouw op eea troon met een kind op den
schoot, en een aan hare kuiën, enz. Slechte gravure langw. in-4'., z. n. v. gr.,
met nommers in de plaat; de uitlegging ontbreekt hier. Keehta bovenin
gemerkt: „Pag 6;" Uit?
8 Maart 1748. Müllbb (No. 8920).
3719. „Gaudia spesque publica Belgii Foederati de
nato ex voto Principe Arausionensi d. 8. Mart. 1748." —
„Das durch einen vom Himmel erbetenen Prinzen von
Oranien den 8. Merz 1748. erfreute Holland."
Opschriften boven een 8<regelig latijnsch en een even groot duitsch
versje, ouder een zinneprent op de geboorte van den erfprins.
Midden in de plaat staat, aan den voet van een oranjeboom, een ge-
beeldhouwde wieg, (met „MDCCXLvm d. 8. Mart." vóór in den voet),
waarin de pas geborene ligt, door godlijk licht bestraald. In die stralen:
,,Cara Devm soboles" en ,.Magnvm lovia incrementvm." Rechts achter
de wieg Godsdienst en Vrijheid; ter zijde, bij de wapens der vorstelijke
personen, Historia aan wier voeten de Hollandsche leeuw ligt, meteen zwaard
in den linkerklauw, de rechter beschermend op den voet der wieg. Onderin
de voorstelling: ,.Simvl herovm lavdes et facta parentvm iam legere, et
qvae sit pote= ris cognoscere virtvs '. Links van de wieg reikt een
engeltje een hoorn des overvloeds toe aan de Voorzienigheid, voorgesteld
als een vrouw, die een scepter in de rechterhand heeft met het alziend
oog bovenaan; zij vertreedt de Nijd, die geboeid ter aarde ligt; achter
haar staat *s prinsen schutsengel. Links bovenin, op de wolken, door
engelen gedragen, de borstbeelden van Willem iv en zijn gemalin. Gravure
iufol., naar I. E. Nilson, door B. S. Setletzky, met adres van L C,
Leopold te Augsburg.
Hierbij een duitsch gedicht mèt den titel vier bladzijden in-folio en
geheel gegraveerd. De titel luidt: ,,Die durch die erwünschte Geburt
eines Durchlauchtigsten Prinzen von ORANIEN den 8 Merz des lahra
1748. erfreuten und mit Trostvoller Hoffnung erfüllten vereinigten Nieder-
Incndischen Provinzen in einer symbolischen Vorstellung und poetischen
ErklaeruDg entworfen von einer Patriotischen Feder." Boven het vers,
dat op de 2e bladzijde begint, als vignet: het wapen van den prins door
een cherubijn gekroond en met Godsdienst en Vrijheid aan weerszijden;
op de laatste bladzijde een leeuw met zwaard in den rechter- en oranjetak
in den linkerklauw.
8 Maart 1748. Muller (8. No. 3920).
3720. „Geboorte- en vredezang."
Zinneprent op de geboorte van den erfprins. Midden in den hollandschen
tuin staat een oranjeboom. Links zit de Hollandsche maagd met haar
speer tegen dien boom steunende en met een pas ontloken bloem (zinspeling
Digitized by
Google
88 ZINNBPRENTEN 1748
op dea pos geborene) ia de rechterhand. Rechts de Hollandsche leeuw
met zwaard en pijlbundel; boven dezen de Faam de blijde gebeurtenis
uitbazuinende; op den achtergrond de aanbrekende dageraad. Boven de
maagd een engel met een slang als ring; zinnebeeld van den eeuwigen
duur van het Oranjehuis. Gravure langw. in-4"., z. n. v. gr., met bovenstaande
woorden onderaan de keerzijde der prent. Uit: „Tempel des Vredes"?
8 Maart 17^. a. Niet bij Muller (No. 3926).
3721. ^^Gedite. (sic) Hydrce. Adstat, Protector, Mceniüm.
Matn:'
Inschrift op label boven in een zinneprent op de geboorte van den erfprins.
Links zit de Hollandsche maagd, aan wier voeten de Leeuw ligt en
die omgeven is door Vrijheid, Koophandel, Wetenschap, enz. Vóór haar
een altaar, waarbij de prins, en de prinses met Willem v op den arm;
achter deze de Gerechtigheid, enz. Rechts Herkules de Hydra in den
afgrond slaande. Rechts bovenaan de Faam. Op den achtergrond een
tempel op een heuvel. Komt als titelprent voor in JEerendichten ter
gelegenheid der geboorte van . . . Willem prinse van Oranje . . . geboren
stadhouder der zeven vereenigde Nederlanden, door J. Houtman. Te
Amsterdam, Th. Crajenschot, 174^. 10 blz. in-é". Links, onderin den
plaatrand dezer gravure in-4'. staat ,,C. F. Fritzsch Inv. Del. et Sculp.".
In Deel IV der Versaameling van verschelde poUtique tractaaten. zoo in
Digtmaat als in Fróza, Handelende van de Geboorte der [sic] Jonge erf
•prinSy ... tot op het afschaf en der pachteryen in deprovintien van Holland.
Gedrukt voor de Liefhebbers. 174ö., komt dit stukje voor, evenals een
tweede, van acht blz. in-4",. met den titel: Opden geboorte-dag van den
landerf voogd ; Wilhelm. Amsteldam, Th. Crajenschot, 1748; voor dit
laatste is een latere staat geplaatst van hetzelfde plaatje, het aanvangswoord
van het inschrift is nu „Cedite*'; van het vroegere onderschrift links is
alleen de naam blijven staan, het overige is zichtbaar weggekrabt en
daarvoor alleen in de plaats gesteld „Fecit." ; terwijl rechts boven in den
plaatrand nu staat: „pag. 20L*'. Dit cijfer wijst aan dat de prent in
dezen staat ook nog voor een meer omvangrijk werk is gebruikt.
1748 of later. b. Niet bu Muller (No. 8926).
3722. „JVo matre Minerva'\
Onderschrift onder een plaatje, waar de Voorzichtigheid de jonge
prinses Carolina geleidt naar Minerva, die Willem v? reeds op den schoot
heeft. Gravure in-12"., getrokken in-4"., naar A. de Haen door C. F.
Fritsch, met adres van T. Crajenschot.
17 Maart 1748. Muller (No. 3927).
3723. Oproerige beweging te Groningen om de ver-
heffing van Willem IV.
Afbeelding eener straat, waarin eenige oproermakers een predikant of
Digiti
izedby Google
1748
DOOP VAN DEN ERFPEINS 89
regeering^spersoon aanvallen, terwijl rechts op den achtergrond een huis
geplunderd wordt. Gravure in-8". z. n. v. gr., maar naar C. Luyken ge-
kopieerd uit: Beronicius, Georgarchontomachia, waar het een tafereel uit
het boerenoproer te Middelburg verbeeldt. Bovenaan rechts gemerkt:
,,N. 5." Uit: Nederlands wónder-toneel Geopend in de Jaren Vl¥l, en 1748.
Leiden 1749, in-8®.
11 April 1748. Muller (No. 8929*).
3724. „Afbeelding van de Doop-plechtigheid van Wil-
lem den V. geschied binnen 'S Gravenhage in de Groote
Kerk den 11 April A? 1748."
Gegraveerd inschrift in den ondersten plaatrand dezer voorstelling.
Gravure langw. in-4"., naar en door' S. Fokke, een vers van P. Oursiere,
in twee kolommen en daaronder de adressen van A. v. Huissteen,
A. Waldorp. J. Verlouw en E. v. Belkom te Amsterdam, in boekdruk,
onder de prent.
11 April 1748. Muller (No. 3930a).
3725. „Doopplechtigheid van Willem, Erf-prins van
Oranje en Graaf van Baren enz. op den 11. April 1748."
Onderschrift gegraveerd ouder de voorstelling der doopsbediening in
de Kloosterkerk te 's Gravenhage. Zeer getrouwe, doch aan alle kanten
ingekorte kopie der vorige plaat en laatste der prenten behoorende in:
J. L. Schuer, Nederlands Merkwaardigste gebeurtenissen Sedert hyna
twee Eettwen Beginnende met den Overdragt der Nederlanden Door
den Keizer Karel den V. Aan zynen Zoon Philips den IL van Spanje^ . . .
En eindigende met de Dood van Willem den IV. van Oranje^ In den
Jare 1751. Te Amsterdam. By Steven van Esveldt, Boekverkoper in de
BeursSteeg, 1762. 3 dln. kl. in-8®. Behalve de hierboven beschreven
gravure langw. in-4^, komen in dit werkje nog de volgende platen en
portretten voor:
Titelprent, met onderschrift: ,. Nederlands Merkwaardigste Gebeur-
tenissen.'' in-8'.
Borstbeeld van „Willem de I." enz. Gravure in-8'.
Borstbeeld van .,Maurits," enz. Gravure in-8*.
..Slag in Vlaanderen." Gravure langw. kl. in-4'., z. n. v. gr.
Borstbeeld van „Fredrik Hendrik," enz. Gravure in-8".
„M. H. Tromp Zee-Slag in Duins." Gravure langw. kl. in-4*.
Borstbeeld van „Willem de II." Gravure in-S'.
„Laaste ZeeSlag van M. H. Tromp tegens die van Engeland." Gra-
vure langw. kl. in-4^.
„Zee-Slag tusschen de Heer Opdam en Wrangel." Gravure langw,
kl, in-4«.
Digitized by
Google
90 DOOP VAN DEN KRFPEINS 174S
Borstbeeld van ,, Willem de III." Gravure ia-8".
,.De Belegering en Veroveriug van de Graafop den 26 , October 167^."
Gravure kl. in-*®., door G. Sibelius.
,,Veld8lag' van Hochstet den 13 Augustus 1704." Gravure langw. kl. in-4'.,
door G. Sibelius.
„Het beleg van Doornik door de Pranschen.' Gravure langw. kl. in-4".,
,,G. Sibelius inv. et fee.'
Borstbeeld van ,, Willem de IV." Gravure in 8'.
..Het beleg van Bergen op Zoom door de Franschen." Gravure langw.
kl. in-4°., „G. Sibelius inv. et fee."
De portretten zijn alle gegraveerd door F. de Bakker, terwijl de
niet onderteekende gravures zeker ook van Sibelius zijn.
11 April 1748. Muller (No. 3932).
3726. „Decoratien Voor het Huis van den Raadsheer
vander Mieden, op den 11. April 1748: de blyde üach
van den doop van den jongen heere Priuce van Oranje
en Nassau, enz. enz. enz. Geschildert door den Vermaerden
M. Ter Westen "
Onderschrift en beschrijving, in boekdruk, in twee kolommen, onder
de afbeelding van vijf chassinetten, waarvan het middelste en kleinste
boven de deur geplaatst was; het daaronder afgebeelde wapen van v. d.
Mieden, met omschrifl „Virtute et Constantia' en eenige zinnebeeldige
attributen neemt de plaats in van de deur; de groote versierden de vensters
aan weerszijden van de deur in de door de gravure aangegeven orde.
Het chassinet van het bovenlicht vertoont drie engeltjes: Wijsheid,
Voorzichtigheid en Liefde, een bundel pijlen samensuoerend, met het
opschrift: .,Geen vaster Baud voor Ned erland" en met het onderschrift:
„Dat waere Deugt heeft saem gebonden.
Word door geen nyd of tyd verslonden".
Het eerste chassinet links van de deur doelt op de geboorte van dea
erfprins; de prinses, liggend in een „Ut d' ange" maakt er de hoofdfiguur
van uit. Boven haar de Faam met een lint aan een harer bazuinen, waarop
.,Buureu" staat, Godsdienst en Vrijheid op den voorgrond aan weerszijden
van een voetstuk, waarop Leeuw en Eenhoorn, ,.ten blyke dat haere
Koninklyke Hoogheit de Kroonprinces van Engeland is." Hierbij als
onderschrift :
„De Godsdienst dankt in 't Hart, de Vryheid juigt verheugd,
Een vyfde Willem vult het gansche Land met vreugt."
De voorstelling geheel links zinspeelt op de gelukkige gevolgen van
het herstel van Oranje: Rechts een oranjeboom op pedestal, daarnaast de
Kunsten; links Merkurius, achter hem een schip; vóór hem kinderen
balen koopmansgoed versjouwend. Met onderschrift :
Digitized by
Google
17*8 ILLUMINATIE TKR EERE VAN DEN DOOP VAN DEN ERPPRIN8 91
.,Soo moet d'Oranje Boom in telg-en eeuwipfh ffroeijen,
Die Scheepvaert, Koopmanschap, en Konsten sal doen bloeijen."
Het eerste chassiuet re<^hts van de deur is een zinnebeeldig tafereel op
het erfstidhouderschap : Prins Willem iv in 't midden, op den tweeden
grond, achter hem de Vrijheidsstandaard ; rechts de Hollandsche maagd
met Btedekroon op 't hoofd en den jongen erfprins op den arm. Hoven
de Mnngd een engel, die den prins den erfstadhouderlijken staf geeft.
Op den voorgrond in 't midden staat prinses Cnrolinn met een oraujetak
iii de hand ea links van haar een jongsken met het General iteitswapen.
Aan weerszijden Overheid en Volk, voorgesteld door een romeinsoh consul
met den liktorenbundel en eene maagd met vredepalm. Met onderschrift:
..'t Verseekert Erfrecht in een Prins van God gegeeven.
Doet Overheid en Volk in Liefde en Eendracht leeven."
De buitenste voorstelling rechts vertoont Gerechtigheid, Waarheid en
Vrede uit den hemel dalende, voor wie List. Bedrog en Geweld vluchten.
Ileclits een z'iil. waaruan het wapen van den prins hangt, dat door
hemelsch licht wordt bestmald. Hier als onderschrift:
,.'t iledf'^nr, (ieweld en List met schrik en angst verdwynt.
Nu Waarheid, Vreede en Recht met Hemelgliins vei*schynt.'*
Gravure Inngw. in-fol., nnnr M. Ter Westen. dt>or J. L. la Fargue,
met bovenstaand onderschrift, verklaring en adres van P. G. v. Balen te
'sGravenhfige. alles in boekdruk, op één vel in-plano,
ITl-S. Niet bij Mi-llkr {No. 3936).
3727. y.Aan z\fn Doorlnchiigste Hoogheid WiUinm Karel
Heiidrik Friso^ . . . Werd deeze Genealogi'^che Tafel van
des zelfs fhorlitchtigste Voor-Vaderen^ . , Opgedragen ea
ToegeeUjentj Door . . . Petrus Schenk V
Inschrift in 't midden eens starabooms, naar het schijnt vroeger ver-
vaiirdigd maar verar,<lerd en in dezen .staat verschenen bij het bezoek door
den priirn en de prinses aan Friesland gebniclit. P>n vers van 20 regels,
;.:.n weerszijd'jn van den stam afgedrukt, draiort het voegend opschrift:
. Aan haar Doorluchtiffste Hoosfheeden de Prins en Princesse van Nassau
en Onu'je &:f. &,c. &rC. Op der zelver Inhailiiige in "Vriesland." Het is
vervaardiürd door L. Paludanus en luidt als volgt:
. Zijt welkoom braave Prins van Nassau en Oranje!
Wees welkoom. Kroon Princes van 't^fa^rtiire Brittanje.
In Vrieslands Staatendom: dat met verlangen zag
Na <leez' zo aanifeiinam' en hetichirel ijken dajjf;
Daff. wiens herdenken ons zal endeloos Vermaaken!
Mijn Zangster, vreezende U van verre te genaaken,
Om haare nelrigheid beg-roet, en wenscht U Heil,
Met Uw voltrokken Echt Kent nimmer perk noch peil
Digitized by
Google
92 ILLUMINATIE TBR KERK TAN DEN DOOP V. D. KRFPRINS 17*8
In Zegeningen, wen ze, uit 's Hemels gulde Zalen,
Op het Gebed üws volks, geduurig nederdaalen.
Teel Telgen, waarden Telg van den Nassauschen Stam,
(Beproeft door Water Land, en Lucht, en Vuur en Vlam)
Die Uw' Voorvaderen in alles évenaaren.
En 't Land in Vrede en Kryg, door raad en moed bewaaren.
Leef lang, met uw Princes, met uw doorluchte Vrouw.
Geniet de vruchten van een Vorstelijke Trouw;
Een Trouw, die. in den Raad des Hemel Gods beslooten,
Het heil van Engeland en Neêrland moet vergrooten;
En 'k wensch, dat uw Geslacht moog onbezweeken staan,
Eu eerder niet dan roet het Aardrijk ondergaan."
Uit den stam komt aan weerszijden een tak voort, waaruit zich links
de loten ontwikkelen van de „Linie van het Doorluchtigste Huys van
Nassau Dillenburg Voor dezen van Oranje"; rechts die van de „Linie
van het Doorluchtigste Huys van Naasau-Dietz Tegenwoordig van Oranje",
zooals de inschriften luiden boven de takken, wier bladeren zich tot een krans
daar omheen sluiten; de rechtertak buigt zich onder den krans om naar
links, tot het midden der plaat, om dan, verder omhoog gaande, te eindigen
in de wapens van W. K. H. Friso en zijn gemalin. Hierboven zijn
drie engeltjes die een vorstenkroon vasthouden; links van deze een
vierde met het wapen van Buren in de linkerhand en een bazuin in
de rechter. Onder het wapen van Buren, dat er zichtbaar later bij ge-
graveerd is, staat op een lint de naam van „Wilhem de 5 . " enz. In den
linkerbovenhoek, in ovaal, het borstbeeld van Willem iv door drie ; in
den rechterbovenhoek dkt van zijn gemalin, door vier engeltjes vastge-
houden; links van deze laatste nog een vijfde met bazuin in de linkerhand.
Beide portretten zijn borstbeelden in ovaal; de arceering rondom de
hoofden der beide personen, doet vermoeden dat er vroeger andere koppen
in hebben gestaan, terwijl de geringe gelijkenis der beide vorstelijke
personen zelfe zou doen twijfelen of er niet gansch andere personen mede
bedoeld zijn, indien onder in het smalle lijstwerk dat 's prinsen portret
omgeeft, niet stond: „I. P. Xavery Del: et in Marmore Exsculpsif'.
Daar Xavery de borstbeelden van Willem iv en zijn gemalin in marmer
vervaardigd heeft, die zich nog op 'thuis ten Bosch bevinden, moet
aangenomen worden dat deze gravure daarnaar vervaardigd is. De stam-
boom vangt aan met Willem den Oude en Juliana van Stol berg.
Onder het hier boven, als titel vermelde inschrift staat, door twee
loten uit den stam als door een lijst van bladeren omgeven, nog
een ander, 33-regelig: ,.Ter Roemruchtigster Gedachtenisse, Van het
Doorluchtigste Stam-Huys, Van Nassau," enz. Gravure in-plano, z. n. v. gr.
(door P. Schenk?) Zie ook Na Muller No. 4103 en No. 4.167 hierna.
Digitized by
Google
174«
PACHTBBSOPROER TB AMSTERDAM 93
24 Juni 1748. Muller (No. 8940fl en b).
3728. „Het plunderen van het huis van A. M. van
Arssen, op de Cingel bij de Huiszittensteeg te Amsterdam,
op Dingsdag den 24eji Jung Ae 1748."
Onderschrift onder de afbeelding van het zwaar beschadigde huis, het
in de gracht werpen der meubelen, enz. Gravure langw. in-4®., naar 8.
Fokke door A. Fokke. Hierbij ook een exemplaar vóór de letter.
26 Juni 1748. Muller (No. 3941fl).
3729. „Moedwil voor het huis van een kleêremaaker,
op den Nieuwez^'ds Voorburgwal, te Amsterdam, den
26sten Jung 1748."
Onderschrift onder een plaat, waarop het vuren van de burgerwacht
op de oproermakers is afgebeeld, die hier onderaanvoering vaneen Zweed
de woning van een kleermaker wilden plunderen, omdat hij het beeld
van den koning van Zweden zonder hoed of kroon op zijn uithangbord
had staan. De Zweed werd doodgeschoten en later aan één been aan de
galg gehangen. Goede gravure langw. in-4°., naar en door R. Vinkeles,
met adres van F. Bohn. Uit: Fokke, Geschiedenis der XVIIIe eeuw.
26 Juni 1748. Muller (No. 3942).
3730. „Het nedervellen van een Zweed te Amsterdam."
Plaatje zonder eenig op- of inschrift, maar kopie van een prentje van
C. Luiken voorkomende in P. J. Beronicius. Boeren- en overheidskrijff,
en door bovenstaand bijschrift aangewezen in Kederiands ioonder-toneel,
enz. waarin het behoort; riechts bovenaan gemerkt: „N. 6".
28 Juni 1748. Muller (No. 3938).
3731. „Kort verhaal van het voorgevallene den 28.
Juny 1748. op den Dam te Amsterdam, dienende te ge-
lyk tot ene uitlegging van de onderstaande plaat.''
Op.schrift boven een plant, waarop de terechtstelling van een man en
vrouw is afgebeeld, die bij het Pachtersoproer belhamels geweest waren.
Voorstelling van den Dam, links het stadhuis, rechts de Waag, waaruit
de schuldigen aan twee balken hangen. Uit vree.s voor ongeregeldheden
waren de toegangen tot den Dam met ketens afgesloten en 60 kompRg-
nien der burgerwacht onder de wapenen. Door het opdringen van de zijde
van het Damrak en van den Vijgendam kwam er beweging in de
voorste rijen toeschouwers, waarop de schutterij vuur gaf en velen
gewond, ouder den voet getreden of in het Damrak gedrongen werden.
Gravure langw. infol.. naar en door J. Smit, met adres van S. v. Esveldt
te Amsterdam. Onder de plaat een tamelijk uitvoerig verhaal van het
voorgevallene, in twee kolommen, in boekdruk.
Digitized by
Google
94 PACHTKRSOPRUER TE AMöTEUDAM 174«
28 Juni 1748. Muller (No. 393S).
3732. „N. 7."
Afbeelding* vau de executie vau een mnn en vrouw, opgehangen
uit de Waag. De teekeuing is in hoofdzaak gelijk aan de groote
onder het vorig beschreven plaat. Is daar echter het vuren der burger-
wacht afgebeeld, hier i.s alles nog rustig en het aantiil toeschouwers op
de rechterzijde der plaat veel grooter. Gravure langw. in 4°., zonder
eenigen naam of in.*5chrift; alleen rechts bovenaan gemerkt, zooals hier
boven is aangegeven, omicr welk nomnier «ie plaat voorkomt in ^vdcrlouds
fvondei'-totteei enz.
28 Juni 1748. Mullek (No. 3D43ff).
8733. „Executie voor de waag te Amsterdam, Vrijdag 's
den 28te Junij Ai' 1748.^'
Onderschrift onder de »fbeel<ling van de wang met de uithangende
lichamen vau een Citroen- en Droojje Schol verkoopster en van een man.
die zich de Burgemeester der plunderaurs noemde. Muller verwart hier
den opgehangen man, met den op de N. Z. Voorburgwal reeds dood
geschoten Zweed. Aan weer.>*zijden toeschouwers, die vluchten voor het
geweervuur der burgerwacht. Gravure langw. in 4°., naaren door 8. Fokke
met adres van A. Fokke.
O Augustus 1748. Muli.kr (No. 394S}.
3734. „Vergiideriiig der patriottt»n op de groote bur-
gerzaal in de Clo veniers boelen te Amsteld: in Aug:
A? 1748".
Onderschrift onder de afbeelding der zaal. Gravure langw. in 4°.,
z. n. V. gr. Kopie der prent bij Muller onder No. ÜOl-S eerst vermeld,
blijkens het woord ..fjroote' in het onderschrift, dat in het origineel niet
voorkomt, behooreude in: Praaltoneel tan JS^eerlands wondetm. II.
1748. Muller (No. 3949*).
3735. „desolate kercof voor de Previlegie".
Eenig in.schrifl in een kopie, doch zonder vers in boekdruk er onder,
van de plaat beschreven onder No. 2822 hier voren, wnar deze spotprent
op de pachters onjuist een andere staat genoemd wordt. Gravure langw.
in-4°. z. n. v. gr. uit: lifdei'dnitse en latipise Keurdif/ten. Bovenaan links:
„in 'teerste deel der keurdichten voor pag. 411." Met dit zelfde boven-
schrift komt de plaat ook voor in het pamflet: Af beeldt n// tan het
Kerkhof der Previleyien, Of Zamenspraak tmschen Qroothans en eenen
Amsteldamschen prepiief/iezoeker. (Amst. 1748) in-4'.
2 September 1748. Miller (No. 3932).
3736. „De Bleyde Inkomste van zjn Doorlugtige
Digitized by
Google
1748 VREDE VAN AKEN 95
Hoogheyd W. K. H. Priso, Binnen Amsterdam, op den
2. September 1748."
Onderschrift onder de afbeelding van de inkom»it van Willem iv. gezeten
in een koets door zes paarden getrokken en voorafgegaan door een korps
met vaandel, waarop „Oranie en Vrijheijt". Op den voorgrond toeschou-
wers. Gravure langw. gr. in-4", z. u. v. gr.
1748. Niet bij Mullbr (No. 3954).
3737. Zinneprent ^^Geteekend in de verwagting van
de aenstaende Vreede,^\
De Vrede reikt uit de wolken den palm toe aan de Hollandsche
mnagd, terwijl Godsdienst, dankbaar voor den verwachten vrede geknield
ligt. Op den voorgrond de wolf met het lam verkeerende; rechts de
Oorlog voorgesteld door een krijgsman, wiens geheele wapenrusting voor
hem op den grond ligt. Op den tichtergrond een boer rustig zijn land
ploegende, en eenige lieden, dansende om een pnnl, waaraan de letters
,.W C H F" en een krans zijn oppf-ehangen Links de Hollandsche leeuw.
Neptunus in zijn schelp. Merkurius iets hoogcr; bovenaan de Faam.
Teekening in-fol. in O. I. inkt. door „W: muijs".
18 Oktober 1748. Niet bij Muller (No. 3956).
3738. Zinneprent ^^Getekent op den Vreede in 1748.*'
De Vrede zit op twee kanonnen, met het borstbeeld van prins WiHem iv,
in ovale lijst, in de rechter-, de vredespalm iu de linkerhand. Links \un
haar allerlei krijgstuig. Rechts de wolf en het lam. Op den achtergrond
rechts personen om een vreugdevuur dansende; links een vesting, waar
men vreugdeschoten lost. Teekening in O. I. inkt, zonder naam, raaar van
denzelfden te«kenaar als die van *t vorig nouumer.
April 1747—18 Oktober 1748. Nikt bij Muller (No. 3965).
3739. „DM8 Octor 1748 is te Aken de Vrede Ge-
tekent:'
Opschrift boven de bovenste voorstelling van een randwerk, waar
binnen een nieuwjaars- of verjaarvers geschreven werd. Rondom een
tafel verschillende lieden, waarvan de middelste nchter de tafel een eed
zweert. Tusschen allerlei lofwerk vertoont de rechterzijde drie voor-
stellingen, met de volgende opschriften:
„d' April 1747 is de Prins in Zeeland tot Stadhouder Verkoren."
Daaronder:
„d' 16 Sept^ 1747 is bergen op den Soora v. d'F: ingenomen".
Geheel onderaan:
„d'4 May 1747 is d' Prins als Stadhouder t'Amsterdam ingehaalt.'
Gezicht der militie opgesteld voor 't stadhuis op den Dam. Ook links
Digitized by
Google
96 VRBDE VAN AKEN 1748
zijn drie feitea uit onze geschiedenis afgebeeld; Bovenaan de prinses in
't midden op een rustbed. rechts de prins.
,.D' 8 Maart 1748 is de Prinsces {sic) bevalle van een Prins."
Daaronder, zonder opschrift, de afbeelding van vuurwerken ter eere van
's prinsen geboorte en geheel onderaan een voorstelling met opschrift:
,.d' 10 October 174-8 is de Prins in 't Velt ingehaalt."
In 't midden onderaan een wapeutrofee. Het vers, dat binnen dit
randwerk staat, is gedateerd 1763. Gravure gr. in-fol., z. n. v. gr. Het
No. .,19" onderin doet vermoeden dat de prent tot eene serie behoort.
11 April— 18 Oktober 1748. Niet bij Muller (No. 3955).
3740. „Het Tekenen der Preliminaria en Vrede.^* 18
Oktober 1748."
Tweeregelig onderschrift van een plaatje een kamer voorstellende,
waarin een 12tal heeren aan een tafel zitten. Rechts 4 vensters. Het
prentje, dat waarschijnlijk het eerste is der plaatjes door Muller onder
bovenstaand nommer vermeld, behoort in den ,.Oranie almanach voor
het Jaar 1749." zooals er, omgeven door de teekens van den dierenriem,
op de titelgravure staat van een almanak in-12"., die den geboekdrukten
titel heeft: Oranje almanach. Voor het Jaar 1749. Of dagwyzer van
verschelde Geschiedenissen^ enz Te Amsteldam, By H. W. van Wei-
bergen, H. Vieroot en P. H. Charlois. 1749. Deze almanak bevat verder
het portret van ,.Zyne Hoogheyd Den Heere Prince Erfstadhouder."
Willem IV, borstbeeld in medaillon, door een Faam vastgehouden, welke
op de wolken staat en de bazuin steekt; 2". het borstbeeld van „Haare
Koninglyke Hoogheyd.", Anna van Brunswijk-Lunenburg, in medaillon,
waarachter een vrouw op de wolken, die in de linkerhand een scepter
houdt; 3". twee historieprentjes, waarop het volgende is afgebeeld: ,,De
Plechtigheyd van den H: Doop. aan de Jong geboren Erfprins", 11
April 1748; „Het Plunderen en Vernielen der Pagters huyzen &c."
18 Oktober 1748. Muller (No. 3956).
3741. ,,Het Schouw Tooneel der Vreeden geopend te
Aken den 19!lf Octob^ 1748."
Inschrift in een zinneprent op den Vrede van Aken, die, vroeger reeds
gebruikt bij den Vrede van Rijswijk (zie No. 2980 hier voren), voor dit
doel eenige veranderingen onderging. Het wapen in den zetel links is
hier het pruisische, terwijl djtór de wapens van Holland, Zeeland en
andere provinciën zijn afgebeeld. Rechts tusscheu de oorlogsattributen
nu Mars in plaats van den Turk. Op het blad djit Merkurius in de hand
heeft, staat hier, behalve het latijnsche inschrift. nog: „de Gulde Vreede
komt van den Heemel." De wapens, tusschen de twee kolommen en boven
de opgaande zou, zijn door andere vervangen. In de plaats van verscheidene
der latijnsche spreuken in de prent zijn er nu hollandsche gekomen ;
Digitized by
Google
1748 ZINNEPRENTFN OP DBN VREDE VAN AKEN 97
266 boven om de zuil rechts, in plaats van: „Candida Pax homineR
decet.", hier: „Vreede is de Eerznyl der Volkeren". Onder de pinnt
een uitleg'gend vers, in vier kolommen, met het opschrift:
..Aanschouweren, ziet hier wat g-eest en konst vermag*.
De grootste zegepraal die oit Europa zng:'
door „J. Meyer. Onder de Zinspreuk: Omnia conando, docilis solertia
vincit." Daaronder, in boekdruk, een door Muller niet vermeld 4-repfelijTr
versje van N. v. Frankendaal en het adres van P. Schenk te Amsterdam.
De naam van den graveur (P. van den Berge), die vroeger onder den
latijnschen titel onder in de plaat stond, ia hier door lift grootere hol-
landsche inschrift weprgevallen.
18 Oktober 1748. Mult.er (No. 3957).
3742. „Neerlands. Vréugde-Tempel Opgerigt. Wegens,
't. sluiten, der Algetneene Vreede tot Aken tusschen den
18. 19- Octr MDCCXLVIII."
Onderschrift in een zinneprent op den vrede van Aken Rechts de Hol-
landsche maag-d. die tussohen Godsvrucht en Vrijheid «uiande, Willem
den IV het traktaat van vrede aanbiedt. Links Geschiedenis, wier boek op
den rujjf van den Tijd rust en boven wier hoofd het zeer slecht gelijkend
portret van den stadhouder is aangebracht. Op den achtergrond een
kolonnade met twee zinnebeeldig versierde vensters; danr boven de
wapens van de Qeneraliteit en van den prins. Rechts een straat, met
vreugdebedrijvende lieden; uit den vrede-tempel steekt een vaandel waarin :
..De la ng gewenste Vree de Tyt. Door Gods bestier ons nu Ver-
blijt. I uigt Vivat. Oranje", en een hand. die een ornnjetuk? vasthoudt.
Onder de plaat, in boekdruk, in twee kolommen, de .,Verklaaringe (der
cijfers 1 — 17) Van de Bovenstaande zinnebeeldige vreedeplnat.", daar-
onder een 6-regelig vers. Gravure langw. in-***., door G. Sibersma. met
adres van A. OIofsen, Amsterdam, 174kS. Muller zegt dat dit dezelfde prent
is als de door hem onder No. 3925 beschrevene, dit moet zijn No. 3881.
18 Oktober 1748. Muller (No. 3958).
3743. „Pax salus est Europee".
Zinnebeeld op den vrede te Aken, met bovenstaand inschrift. omgeven
door een slang als medaillon, gegraveerd in een zuil, waaraan de wapens
hangen der verschillende mogendheden van Europa, die belang hadden
bij den vrede van Aken. Vóór de zuil de HoUandsche maagd, staande.
met den pijlbundel op de ontbloote borst en met de rechterhand een
schild vasthoudende, waarop de buste van Willem iv, en Europa, zittend
op den Stier, aan wie de Overvloed een olijftak aanbiedt. Bovenin links
de Tijd, een gordijn wegschuivende, rechts de Faam. die den vrede
uitbazuint, terwgl aan dezelfde zyde, op den voorgrond, de Zangkunst
V 7
Digitized by
Google
98 ZINNEPBENTEN OP DEN YESDE TAN AKEN n^S
Europa een papier toereikt Links op den voorgrond de zinnebeelden
van koophandel en wetenschap; op den achtergrond Nijd, Oorlog, vluch-
tende booze geesten, enz. Gravure gr. in•4^, naar en door 8. Fokke.
18 Oktober 174«. Muller (No. 8»B9).
3744. Zinneprent op den Vrede van Aken.
Op een laag voetstuk staat het beeld van den Vrede met een olijftak
in de rechter-, een Merkuriusstaf in de linkerhand. Het voetstuk is om-
geven door attributen van landbouw, kunsten en wetenschappen. Op den
achtergrond \ oorstellingen uit het landbouwbedrijf en de scheepvaart.
Hoogst waarschijnlijk de in plaat gebrachte teekening door Muller onder
bovenstaand nommer vermeld, naar en door 8. Fokke.
18 Oktober 17*8. Muller (No. 3960«).
3745. „Ao. 1648."
Eenig inschrifl in een zinneprent op den vrede van Aken, en het
eeuwgetijde van den bouw van het amsterdamsch stadhuis, dat onder
in de plaat nfgebeeld is. Links van deze voorstelling het portret van
Jakob van Cnmpen, den bouwmeester; rechts passer, rechthoek, heistelling,
enz. In de bovenste en grootste afdeeling de Vrede op de wolken. Onder
haar twee nederdalende engeltjes, van welke de een (rechts) aan de Hol-
landsche maagd speer en vrijheidshoed, de ander (links) aan een vrouw,
den Godsdienst voorstellende, den bijbel teruggeeft, terwijl een derde
geheel links op den fj^ond staande. Nijd, Oorlog en andere booze geesten
in den afrond drijft. Gravure in-e**., naar en door S. Fokke, met adres
van G. Barbon en W. Gla.
18 Oktober 17*8. Muller (No. 3961fl).
3746. „Den naasten als u zelf."
Zinneprent op den vrede van Aken De Hollandsche maagd zit onder
een troonhemel, waartegen de wapens der zeven provinciën zijn opge-
hangen en waarop de borstbeelden van drie Oranjevorsten prijken. Zij
heeft den voet op den rug der verkrachtei-s van de „Handvest''(en).
Meer op den voorgrond ligt het beeld van Al va in stukken gebroken.
Rechts, naast de Maagd de Gerechtigheid, met een steen, waarop boven-
staand inschrift is gegraveerd en de Koophandel ; aan de voeten der Maagd
de Leeuw, brullend tegen den haan (Frankrijk), die verwoed op hem
aankomt en met den rechterklauw een vaandel vasthoudend, waarin het
borstbeeld en den uaam van ,.W C H Friso" staat. Op den tweeden grond,
in 't midden der plant, de fiodsvrucht op een voetstuk, waarop de grieksche
Alpha en Omega en links van deze de Waarheid. Op een wolk daalt een
man uit den hemel met vleugelen aan de voeten, een fenix uit zijne
asscho verrijzende en de letter .,C'* op 't hoofd en ..Temporis, filius" ..Dei
Griat)ia. MDCCXLV(III)'' op zijn kleed. De Maagd wyst hem op de
Digitized by
Google
174fi VREDE VAN AKEN - PACHTERS-OPROKR 99
onder hare voeten liggpenden, daarmede aang^evende hoe sints een eeuw
(de C op *8 mans hoofd doelt zeker op 100 jaren) en dus van den vrede
van Munster af, de vrijheid hare belagers overwon. Links op den voor-
grond Urania. een engeltje, dat bloemen strooit en een meisje haar hart
offerende op een schaal, waarin een vuur brandt en op welks voet ..Deo*'
staat, waarbij de Godsdienst? De Voorzienigheid, zinnebeeldig voorgesteld
als een vrouw die in de rechterhand een scepter houdt, waarop 't alziend
oog rust en in de linker de slang als beeld der eeuwigheid heeft, is
in den linkerbovenhoek a%ebeeld en doet hare stralen op de Maagd
nederdalen. Gravure in-4*., naar en door 8. Fokke. nut adres van P.
Meijer (te Amsterdam).
18 Oktober 1748. a. Niet bij Mullee (No. 3961).
3747. Zinneprent op den vrede van Aken
De prins rijdt de poort eener stad binnen op een roroeinsche zegekar,
door den I^euw getrokken. De Faam vliegt hem vooruit; de engel des
vredes kroont hem. Rechts op den voorgrond. Koophandel en Overvloed;
links eene vrouw. Gravure langw. in-8*.. naar en door J .n Verbruggen
Uit een „Vreugdezang", zooats aan de keerzijde staat.
18 Oktober 1748. è. Niet bij Mullee (No. 8961).
3748. ^^Accipe compositce pacis pia mvnera princeps.**
Inschrift boven in de keerzijde eener medaille op den vrede, geslagen
voor rekening van het bestuur der stad Culemborg; waarop de stede-
maagd van die plaats en de prins in romeinsch krijgsmans kostuum
a%ebeeld zijn, terwijl de voorzijde, daar boven geplaatst, de beeltenis
van ..W. C. H. Friso." enz. vertoont. Gravure in-8*., door C. Philips Jr.,
naar de medaille van Holtzhey.
1748—49. c. Niet bij Muller (No. 8961).
3749. Zinneprent op het pachtersoproer en den vrede
van Aken.
Op een monumentalen steen zijn zes gebeurtenissen uit deze beide
jaren afgebeeld ; zooals de doop van Willem v, het plunderen van het huis
van A. M. v. Arssen te Amsterdam en het vermoorden van een Zweed
aldaar, enz. De Geschiedenis en de Zangkunst zitten voor dien steen.
Links twee engeltjes, die een afbeelding van het vuurwerk op den vrede
van Aken vasthouden. Op den achtergrond het beschieten van Bergen,
op-Zoom? Gravure iu-8*., door J. C. Philips, met adres van T. Crajenschot
te Amsterdam, 1750. Titelplaat uit?
16 November 1748. Muller (No. 3962).
3750. „De militie komt te Leyden binnen."
Rechts de Witte poort, waardoor eenige ruiters binnenkomen. Ver
Digitized by
Google
100 WILLEM IV TB BNKHUIZEN - Vmmw. IN DEN HAAG 1748—1749
kleinde voorstelIiDgr der bijna Toekomen gelijke afbeelding voorkomende
in Nederlands wonder-toneely gemerkt No. 8, hier ook aanwezig. Gra-
vure in-8*., naar J. Buys door R. Yinkeles en C. Bogerts.
16 December 1748. Niet bu Muller (No. 3962).
3751, „Gestgrt van het Portaal van de Wester kerk^
nevens de Westvriesche Munt en Admiralitf hof^ na de
Koepoort door 65 Eerhoogen^ binnen Enchuysen,'^
Onderschrift gegraveerd onder de afbeelding der laan, gevormd door
deze 65 eerebogen van sparregroen. Op de eerste prijkt een vaandeltje
met inschrift: „Vivat de prins van Oranie". Gravure langw. in-4*., .,Jan
Verbruggen ad viv. del. 1748. Decemb:" ,,P. de Bakker fecit, 1749."
De plaat behoort in: Enchuysen verheught over de aankomst en tegen-
woordigJmd van . . . Willem Karel Sienrik Friso ... Te Enchuysen, By
Meinard Semeins, Boekverkoper op de Zuyder Havendyk. A* mdccxlix."
VI, S4 en ii biz. in-4'*.
1749. Niet bij Muller (No. 3968).
3752, „I^ paix de Westpkalie.''
Bovengedeelte van een ,.Almanach pour V année 1749.*\ door en met
adres van Joh. And. Steislinger te Augsburg, vermeld bij V. Champier,
Les anciens aUnanachs illustrés. Paris 1886, waar medegedeeld wordt dat
het de kopie is eener plaat, welke in 1647 gediend heeft als afbeelding
der preliminairen voor den munsterschen vrede.
11—18 Juni 1749. Muller (8. No. 3964).
3753, „ . . . Het Theater op de getrofiFen Vreede van
den Jaare 1748 in de Hoflf Vyver van s' Gravenhage Opge-
recht, en Afgestoken den 13 juny 1749 diis Verthoont," enz.
„ . . • . Bet Theater .... Opgerecht, en Geillumineert
den 11, jnny 1749 dus Verthoont."
Inschriften, een gedeelte uitmakende der opdracht aan W. C. H. Friso.
gegn^veerd in de rechter-draperie, boven in de plat«n, waarop het kunst-
gewrocht is afbeeld, dat den 11 Juni geïllumineerd en den 18®° door
vuurwerk verlicht werd. In de linker draperie is het wapen van den
prins gegraveerd. Men heeft voor beide voorstellingen dezelfde plaat ge-
bruikt, die eerst het vuurwerk vertoonde, maar later in de illuminatieplaat
veranderd werd, zooals duidelijk blijkt in de wijziging van het inschrift
„Afgestoken'* in „Geillumineert" en in enkele sporen van het vuurwerk,
ondanks de zware arceering nog zichtbaar. Gravure in-plano, naar ..P. de
Swart Archit. des P. v. Oranye", door J. Besoet, met adres van D.
Langeweg. Hierbij, op een afzonderlijk blad gr. infol.. in boekdruk,
„Beschryving van het groot theater*', enz.
Digitized by VjOOQIC
1749 VÜUJEIWBBKBN OP DEN VEBDB VAN AKBN 101
11—13 Juni 1740. Mdllbb (S. No. 3964 A).
3754. „Het groot Theater en yuarwerk, opgericht en
a%e8token in de Hof-Vyver van 's Gravenhage, zo als
het zelve zig van achter op de Lange Yyverberg heeft
vertoont."
Onder bovenstaanden titel vermeldt de „Beschryving der twede Plaat,",
op een afzonderlijk vel gedrukt, dit pendant van de in het vorig* nommer
beschrevene, een plaat zonder eenig ander inschrift dan drie latynsche
opschriften met zeer kleine letter boven de voorstellingen in de hier
afgebeelde achterzijde van den tempel gegraveerd. Boven in de plaat
zijn, in drie schilden, zes andere chassinetten gegraveerd, die dit kunst-
werk versierden. Qravure in-plano, door denzelfdenteekenaar en graveur van
het voorgaimd nommer, en, evenals de uitlegging, ook met hetzelfde adres.
11—13 Juni 1749. Mullbb (No. 8965).
3755. „Beschryving van het groot theater en vuur-
werk op de generale vreede, geslooten tot Aken den 18
October 1748., zoo als zulks is opgerigt in de HoflF-vyver
van 's Gravenhage, om afgestooken te worden op Vrydag
den 13 Juny 1749-"
Opschrift boven eene beschrijving in drie kolommen, in boekdruk, van
het kunstwerk, dat hier in twee afdeelingen boven elkaar, (van voren
gezien en in plattegrond) is a%ebeeld. Naar, door en met adres van
dezelfde personen der beide voorgaande nommers.
11—13 Juni 1749. Niet bu Mullbr (No. 3965).
3756. ,,Veüe Du Grand Theatre et du Feu d'Artifice
erigé sur Veau proche la Cour al (sic) la Haye sun (sic)
V occasion de' la Paix Generale condu a Aix la Chapelle
Oct. Ie 18. 1748. et Exhibe luin Ie 13, 1749. N. S."
Onderschrift onder eeoe kopie van het bovenste deel der vorige prent.
In plaats van den plattegrond, die het onderste deel inneemt, heeft men
hier op den voorgrond verscheiden schuitjes met toeschouwers a%ebeeld.
th
Eugelsche gravure langw. in-fol., z. n. v. gr., „Published 12, May, 1794,
by Laurie && Whittle, 53, Fleet Street, London." De plaat heeft een
eogelsch opschrift van gelijken inhoud als het fransche onderschrift en is
aan den rechterbovenhoek gemerkt: „66".
11—13 Juni 1749. Mullbb (No. 3966).
3757. „Naauwkeurige afbeelding van het pragtig ge-^
bouw, Op order van de Hoog Mog. Heeren Staten Gene-
raal der Vereenigde Nederlanden, enz. enz. enz. in de
Hof-Vyver van *s Gravenhage opgeregt, ter geleegenheid
Digitized by
Google
102 VUURWERKEN OP DEN VREDE VAN AKEN 1749
van de Vreede, den 18 October 1748 te Aken geslooten."
— „Representation exacte du superbe edifice, etc."
Opschrift boven een zeer groote afbeelding van dit kunstwerk, waar-
onder een balustrade, in 't midden waarvan een gebeeldhouwd schild met
opdracht aon Willem iv, liuks de wnpens van den prins en van En-
geland; rechts een wapenschild, waarin een A en W geentrelaceerd.
Gravure zeer gr. in-plano, naar M. Schluymer door J. C. Philips en uit-
gegeven door A. de Groot en Zonen te 's Graven hage.
11-13 Juni 1749. Muller (No. 8967).
3758. „Platte grond en gezigt van het pragtig gebouw
Opgeregt in de Hof-Vyver in 's Gravenhage," enz. —
,.Plan et profil du superbe edifice, Construit dans Ie Vivier
k Ia Haye," etc.
luachriften in de beide buitenste van drie sierlijke cartouches; de mid-
delste daarvan bevat de opdracht van „deeze Konst-plaaten." aan de Staten-
Generaal en aan W. C. H. Friso door de uitgevers .yA.. de Groot &c
Fil." Boven de opdracht de plattegrond van het opgerichte gebouw en
het arrangement van het vuurwerk, afgebeeld op een tweede plaat met
de volgende opschriften: ,, Afbeelding van 't vuurwerk, afgestooken in
's Gravenhage, den 13 Juny 1749, ter occasie van den Aakensche vreede."
— „Represeutation du feu d' artifice, tiré k la Haye Ie 13 Juin 1749,
k l'occasion de la paix d'Aix-la-Chapelle." Twee gravures in-plano, naar
L. S. de Oreuznach door J. C. Philips. Een derde blad bevat in vier
kolommen, in boekdruk, de ,,Verklaaringe der Cyffers (1 — 18) en Letters"
(A— Z) in de plaat.
11—13 Juni 1749. Muller (No. 3968).
3759. „Afbeelding van 't Vuurwerk, afgestoken in
's Gravenhage den 13 Juny 1749, wegens den Vreede te
Aken gesloten, den 18 OctobF 1748."
Gegraveerd onderschrift onder de afbeelding van het nog niet ontstoken
vuurwerk. Gravure langw. in-fol., z. n. v. gr., rechts bovenaan: ,,Pag. 292 "
Uit: Europeesche Mercnriusf
11—13 Juni 1749. a. Nikt bu Mullbr (No. 3968).
3760. „//et prachtig Vuurwerk toond de vreugd^
Vermits de Vrede *t Land verheugd,'^
Eerste van 2^ tweeregelige onderschriften onder even zooveel plaatjes
in twee seriën, genommerd van 1—12, alle zinneprentjes op den vrede
van Aken. Gravures in-12"., naar J. C. Philips. Uit twee jaargangen
van een almanak.
Deze 24 plaatjes stellen voor:
Ie serie 1. Nederland als redloos Schip.
Digitized by
Google
1749 VUÜRWBEKBN OP DBN VEEDB VAN AKBN 108
2. De sterveDde Eendracht door Oranjevocht herlevend.
3. Baatzucht, Twist, Bedrog en Dwinglandij van hun macht
beroofd.
é. 'sLands Herkules (Willem rv?) door de Deugd gewekt
5. Herkules de zuil met vrijheidshoed, die reeds vallend is,
stuttend.
6. De slang (der Tweedracht) door bliksemvuur getroffen.
7. De Tijd biedt Gerechtigheid een krans aan.
8. Eendracht verlost den Leeuw uit het net.
9. Een Oranjeappel in den schoot der Hollandsche maagd vallende.
10. De Faam verkondigt de geboorte van den zoon van Willem iv.
11. De Hollandsche maagd zoekt in den Doolhof de vredes-olijf.
12. De Vreê-godin verschijnt.
2e serie 1. Afbeelding van het vuurwerk op den vrede.
2. Godsvrucht en de Holl. maagd den Vrede een offer brengend.
8. Het Schip van Staat wordt hersteld.
4. Den Hof van onkruid gezuiverd.
5. Een nieuwe dageraad nu 't wapentuig gebroken is.
6. De vooglen in- en de schapen onder den Olijf boom rustende.
7. Naarstigheid brengt overvloed.
8. De Tijd maait de distels uit het pad van den Voorspoed.
9. Eeodracht verwelkomt den Voorspoed.
10. Leeuw en lam door Gerechtigheid getoomd.
11. De stal door Waakzaamheid bewaakt.
12. Vrede brengt Koopmanschap en Kunsten weer.
1749 b. Niet bu Muller (No. 3968).
3761. „W. C. H. F. pr. avr. et. nas. gvb. her.''
Randschrift eener medaille, waarin het borstbeeld van Willem iv, naar
links, in harnas, is a^ebeeld. Dit portret staat bovenin de titelprent van
Nederlands wónder-toneel, Geopend in de Jaren VlVl, en 1748. Leid. 1749.
Onder het portret *s prinsen wapen in cartouche. Verder zijn er op deze
plaat zes verschillende voorstellingen gegraveerd, waarvan de grootste,
in 't midden, een zinnebeeldige is. Zij stelt het scheepken van staat voor
op een zeer onstuimige zee, in nood van te vergaan ; aan den oever staat
de prins en wijst de bemanning op een haven, aan zijn linkerzijde.
Links bovenaan is de prins afgebeeld, de gelukwenschen bij zijn be-
noeming ontvangende, rechts de belegering van Bergen op Zoom? Zijn
deze voorstellmgen door lijstwerk omgeven, onderaan is links in medaillon
de geboorte van Willem v, rechts, de vredes-bij eenkomst te Aken in
medaillon a^ebeeld. Geheel onderaan één der vuurwerken bij 't vieren
van dien vrede afgestoken. Gravure in-8^, naar en door N. van der
Meer, met adres van H. v. d. Deyster en Ph. Bonk. Tegenover deze
plaat een 80-regelig vers tot „Uitlegging van den titelplapt."
Digitized by
Google
104 VüUUWEttKKN OP DEN VEBDB VAN AKEN 1749
Ia dit werk behooren de preoten, beschreven onder de Nos. 3675, 3677
(uiet 3777 zooals foutief is afgedrukt), 3681, 370i, 3723, 3730, 373-2 en
37§0 bier voren.
174». Mulleb (No. 3970).
3762. „Naaukeurige aftekening van het pragtig vuur-
werk, Dat tot Londen afgestoken zal worden, ter gelegen-
heid van de generaale vreede, Geslooten tot Aaken, den
18. October 1748.** — „ A. view of the public fireworks, To
be exhibited en (sic) Occasion of the general peace, Con-
cluded at Aix la Chappelle October 7. 1748,"
Opschriften boven de hollandsche en engelsche „Aanwyzing der Let-
ter- eu CyferGetallen." (A— D en 1 — 8), in boekdruk, voorkomende in het
daarboven afj^ebeelde vuurwerk. Gravure langw. in-fol., door N. v. Fran-
keudaal, met adres van R. en J. Otten» te Amsterdam.
174^9. Mulleb (No 3972).
8763. „ïer Oprichtinge van de Weduwenbeurzen in
*tjaer 1749."
Oüders(;hrift ouder een ziunepreut hierop. Hechts op den voorgrond
zit een man, in slaaprok en met muts op het hoofd, bij een tafel. Hij
vertouut het reglement van het weduweufonds aan een paar bij hem staande
jongelui. Op den achtergrond tegen den muur een schilderij, waarop Fortuna
is afgebeeld een zak geld uitstortende in den schoot eener weduwe,
die links van haar, met twee kinderen, geknield haar hulp inroept Daar
nnast „Lyst van de namen der intekenaars van de Wed: beurse". Meer
links nog een echtpaar met een kind. Boven in de plaat de afbeelding
eener medaille, met omschrift: „Uit voorzorg en huw'lyks-liefde." om
eeue gelijksoortige zinnebeeldige voorstelling als op het schilderij en met
het jaartal .,MDCCXL1X." in de afsnede. Gravure in-8"., naar en door
8. Fokke.
10 Juni 174.9. Mulleb (No. 397*).
DozY (No. 3974).
8764. „Ter gedagtenisse van den liefdadige onderstand
der vereen igde nederlandse provinciën, bestaande in een
collecte Voor de Land en geloofsgenooten van Bergen op
den Zoom, Sas van (ieut, enz. tot Herstelling van Hunne
iSchade in den Oorlog geleeden, en herbouwing hunner
Kerken; gedaau op den 16 Juny des Jaars 1749.*'
Opschrift, gedeeltelijk boven-, gede^^ltelijk in een zinneprent op boven-
geiioemdü kollckte. Zes verschillende voorstellingen zijn op deze plaat
afgebeeld. No. ,,1" verbeeldt Mars en de belegering eener veste; No. „2**
de .,Dwiuglandy" en de treurende en beroofde stedelingen-, No. „3*'
Digitized by
Google
1749 SPOTPRBNT OP D. RAAP C. S. - ZKDBN KN OBWOONTBN 105
de Bannhartigheid en het verzoek aan de regeering om te mogen koliek-
teeren; No. „4" de Goedheid en eenige burgers, volgens het vers, verblijd
over de verkregen toestemming; No. „5** (de hoofdvoorstelling) rechts de
Mildheid, links de Liefde en een afbeelding van het kol lek teeren ;
No. ,.6 ' de Dankbaarheid en een vergadering van mannen, met de ver-
deeuDg van het gekoUekteerde belast. Onder de plaat een vers, in drie
kolommen, in boekdruk, van H. van Elvervelt Gravure langw. in-4^.,
z. n. V. gr., met adres van G. Bos en C. Wilt te Amsterdam Muller
vermeldt dit exemplaar doch met onvolledig adres, door Dozy onder dit
nommer reeds aangevuld.
174Ö. MüLLBB (No. 8976).
3765. „Loon na verdienst."
Opschrift boven een spotprent op D. Raap c. s. waarop een galg is
a%ebeeld. Reeds negen personen hangen eraan : D. Raap, I. C. de Huijzer,
E. Chatin, H. Gimnich (deze hangt aan een been), Meester I. Feijtama,
L Martini, A. Boekelman, Visser en F. Pardique. De beul op de ladder
zegt: „Kom maar voort ik wagt al om het dosijn vol te maken.'" Links
van hem twee personen, H. Kannegieter en C. Teepken; de laatste klaagt:
,.0g mijn lieve Companjon wij zullen er ook aanmoeten want de Beul is al
klaar met de Strop in de hant" Rechts drie personen: „Lieve Lolleke
Vannes" en „Malle Peugne", elk met een zwaard in de hand en tusschen
die twee .,Abr: Boudeau", met een vaandel, waarop: „Oranjes Vryheid."
Boven hem: „Sal ik nu voor mijn Vaandrigs Plaats agter de Leermoete
hangen.*' Onder de laatste drie: „Wij zul len *t Vaandel dekken." Gra-
vure in-4*., z. n. v. gr. Ouder de plaat een afconderlijk gedicht van
zesendertig regels, in twee kolommen, in boekdruk, waaronder dan nog
volgt: ..Tourne la fenille (*i>) vous veris (n<r) la reste." Dit doet vermoeden
dat er aan de keerzijde van dit blaadje nog iets staan moet, wat hier
echter niet 't geval is. (Zie voor de geschiedenis van D. Raap op het
jaar 1764).
ZBDEN SN OEWOONTSN. ')
3766. ,,Batavu8.'' — „Hispanus.'' — ,Jialus.'' —
„Suöcitó." — „Angfittó."
Inschriften in de breede en onderling verschillend gefigureerde rand-
werken van vijf zinnebeeldige voorstellingen der karakters van de hier-
boven genoemde volken. In het midden der plaat met het inschrift
.,Batavu8", de Hollandsche maagd, met den pijlbundel in de linkerhand,
op een gebeeldhouwden stoel, onder een troonhemel. Rechts aan hare
voeten de Leeuw, daarnaast Merkurius met de Fortuin, een krijgsman en
1) Zie voor de regeling dezer prenten de noot op bladz. 276 van Deel II,
Digitized by
Google
106 LAND-AARD 17B0— 1800
een vrouw met een vaandel der W. I. Comp. achter zich. Geheel op den
achtergrond het stadhuis op den Dam. Meer naar voren eenige geleerden
enz.; geheel op den voorgppond, zoowel links als rechts, O.- en W. I.
voortbrengselen, waarbij eenige Indianen en zeelieden staan. Links van
den zetel de Godsdienst, de Vrijheid en een man met vaandel der O. I.
Comp. Geheel op den achtergrond schepen. In de wolken de Leeuw als
teeken van den dierenriem.
In elk der cartouches waaruit het randwerk is zamengesteld vindt
men één der onderstaande latijnsche zinnen, waarin een tamelijk karak-
teristieke beschrijving van den land-aard en de gewoonten der Hollanders
gegeven wordt die ik, om der kuriositeitswille, hier alle afechrijf:
„Mores simplex sine comitatis affectatione."
„Vestitvs Com modus."
.,Ingenivm natura simplex sed usu et exercitatione emendatum.'*
„Terra qvam inhabitant frigida et navigera'*.
„Religio qvam colit, Mixta.''
„Abvndat pascuis, flumiuibus, piscinis, divitiis."
„Zodiaci signo svbest. Arieti."
,, Temperament vm Melancholicum*.
„Aptitvdo ad mercaturam et rem nauticam.'*
,.In potv et cibo pareus, paucisque contentus."
„Potentia in classe valida et numerosa.**
„Metamorphosis Statvs Olim Hlspanorum Vasalli, nunc potentissima
respublica libera'\
,,01ima poli et aeris aër maritimus gravis, at euro temperatus.'*
.,Dominvs qvem agnoscat Reipublicse liberse unionem."
„Ratio bellica in oceano potens."
„Amat Mercaturam."
„Vitia nimis liber et inelegans."
„Scientia Philologia et theologia."
Midden boven in dezen rand prijken de wapens der Generaliteit en
der provinciën. De randen der overige vier platen bevatten een dergelijke
beschrijving van den aard der andere volken ; ik mag mij echter ontslagen
rekenen van een nadere vermelding dier platen, daar zij met de geschiedenis
van Nederland in geen verband staan. Alle hebben het adres van M.
Bngelbrecht te Augsburg, maar zijn door verschillende teekenaars en
graveurs vervaardigd. Die van Holland is naar I. W. Baumgartner door
J. G. Pinz.
3767. Goden en oude inwoners van ons land.
Kinderprent uitgegeven door de £:ven van de Wed. C. Stichter, met
16 afbeeldingen : acht van goden en acht van oude bewoners van ons land.
Die goden zijn, naar de dagen der week, de Zon, de Maan, Tuisco,
Digitized by
Google
17BO-180Ü QODSDIKNSTIG EN MAATSCHAPPELIJK LEVEN 107
Wodan, Thor, Priga, Seater en daarbij Nehalennia; de oude bewoners:
,.Goth, MarconiRD, Gepider, Kwade, Wandaal, Batavier, Heruier en Sueef/\
alle verkleinde afbeeldingen van de hier voren onder No. 1798 be-
schrevene. (Zie voor de lautate acht ook No. 36 hier voren). Onder iedere
afbeelding een onderschrift van twee tot vijf regels. Bovenaan het stempel
der M. tot N. v. 't Algemeen en vier 4-regelige versjes. Zestien hout-
gravures in-12*., door J. Oortmaa, op een blad br. in-fol., rechts bovenaan
gemerkt „B" in boekdruk. (Muller No. 3982 B).
3768. ^.VolkS'liedjens, uitgegeeven door de Maatschap^
pvj: Tot nut van U cUgemeen.*'
Onder bovenstaanden titel verschenen van 1789 tot 1791 te Amsterdam,
bij Harmanus Keijzer, Arend Fokke Simonsz. en Oomelis de Vries, vier
bundeltjes gedichtjes, bestemd om in den mond van *tvo1k te komen en,
al noemt men ze nu ouderwetsch, zeker beter geschikt eenvoud, tevreden-
heid en goeden smaak te kwee ken. dan de volksdeunen van onzen tijd.
Ze zijn in deze editie geïllustreerd verschenen, en, als beeld van den
tijd, zijn de prentjes voor de kennis der zeden en gewoonten van bizonder
belang. Ik laat daarom de vermelding hier volgen van de opschriften
hoven de prentjes en van de bladzijde, waarop in ieder stukje het versje
voorkomt, waarbij het plaatje behoort en waaruit één of meer regels
onder ieder van deze gegraveerd is.
Ie stukje:
I. „De lydende Jezus.", „bl. 6.''
II. ..Morgenzang.", „bl. 24."
III. „De verheugde vader.", „bl. 81."
Gezicht in een kraamkamer.
IV. „De vlytige timmerman.", „bl. 34."
Het kostuum van den timmerman en het geveltje en uithangbord
van den tabakswinkel : „De Rokende Moor", rechts op de prent, zijn
alleraardigst.
V. „De schoonmaakster". ,,bl 42."
De vrouw in echt hoUandsch kostuum zit op de stoepbank, vroeger
bijna aan ieder huis te vindeu en in zomeravonden vaak de plaats
van bijeenkomst der buren.
VI. „De linnen nm\ ij vrouw.", „bl. 5B."
Gezicht in een ouderwetsche naai winkel, tegenwoordig, deftiger, een
atelier genoemd.
2e stukje:
I. „Avond gezang.", „bl. 8."
II. „De jonge vrouw.", „bl. 22."
Zoowel om 't aardig kostuum van 'tjonge paar als om 't kijkje in
een oude stadsbuurt is dit prentje bezienswaard.
Digitized by
Google
108 OODSOIENSTIG BN MAATSCHAPPKLIJK LBVBN 1750—1800
III. „De oude dienstmaagd, op 'thofjen/', „bl. '^1.'*
Op de binnenplaats van 't hofje zyn twee oude vrijsters met elkaar
in gesprek.
IV. „De bedroefde moeder, getroost", „bl. 43."
V. „Het onweder.", bl. 68."
VL ,, Weldoen en vrolijk zijn.", „bl. 60."
3e stukje:
I. „Buur praatjen.", „bl. 11."
Een juffrouw op de stoepbank gezeten in gesprek met de dienstmaagd.
Meer naar achter een sedert in onbruik geraakte koets op lederen
riemen.
IL „De verliefde landman.', „bl 31."
m. „'t Vergenoegen.", „bl. 36."
IV. „De kindermeid.", „bl. BS."
De moeder in sierlijke kleedij de kinderkamer binnenkomend, waarin
de meid zich met het wiegekind bezighoudt en twee kinderen aan
een stoel staan te spelen.
V. „De schoenmaakers knegt.", „bl. 60."
VI. „De zeemansvrouw.", „bl. 66."
De thuiskomende zeeman door zijn vrouw aan de huisdeur ontvangen.
4e stukje:
I. „De braave man.", „bl. 4."
IL „De blikslager.", „bl. 17."
Eigenaardig om de, vóór den winkel, tentoongestelde lampen, kannen,
bussen, enz. Van de straat ziet men in de werkplaats, in den kelder,
waar vroeger meestentyds de geraasmakende ambachten werden
uitgeoefend.
III. „De schilderij vertooner.", „bl. 26."
Type van den straatzanger, die voor zijn talryk auditorium zingend
de verklaring geeft der achter hem hangende prent.
IV. „Het vrolijk melkmeisjen.", „bl. 32."
V. „Veldlied. in den avond.", „bl. 68."
VL „De turfdraager.", „bl. 69."
De turftonsters, het trijschen der manden, zel& de jeneverflesch,
alles komt hier op voor zooals men 't nu nog ziet, zij 't dan ook
zelden meer.
Alle gravures z^n in-8^, naar I. van Meurs door L. Brasser.
87Ö9. „/>e Mens is Pryslyk; Die't Huidyk Blameert
Hy Doet ook \^ydyk; Die De Overspel Hanteert'*
^^Die Een Vrouw Trout^ Die Is Een Dwaas en Zot
Die Hem Eerlyk Hout, Doet Tegen Gods Gebot' \
Op- en ouderschrift in Ig^twerk, met meer audere inschriflen om een
Digitized by
Google
1750—1800
HÜWELIJKSLBVKN 109
kleine gravure links een vreedzame moeder roet hare kinderen voorstellende;
rechts een vechtend echtpaar vertoonend. Gravure langw. in-4*, ,.M: T:
H: 8'*(culpsit).
Wanneer men eerst de eerste en laatste en dan de tweede en derde
regel van elk viertal achter elkaar leest, vervalt het vreemdsoortige van
deze verten.
3770. „2b darVle Saartje Jansl zo zo I waar wü dat heen f
krijgt Reinier adriaans van u een Uaauwe
{scheen?^** enz.
Zesregelig onderschrift in twee rijen onder de bekende voorstelling.
Saartje Jansz staat, met een brandende kaars op blaker in de hand, voor
de deur en wijst met de linkerhand op den verliefden maar linkschen
vrijer. Zwartekunstprent infol., door C. Troost. Vers van P .Langendyk.
3771. ^^Almanach^ voor 't huwelyk voor den jaare 178S^
. . . Te Utrecht^ By -4, Stubbe^ Boekverkopet (sic) op de
oude Gragt over de Hamhorgerbrug^^\
De twaalf plaatjes, die dezen almanak versieren en zeer aardig zijn
voor *t kostuum, stellen de wijze voor, waarop lieden van verschillenden
stand en geaardheid hun huwlijksaanzoek doen. Die personen zyn hier
de boer, de schoolmeester, de predikant, de geneesheer, de verwaande, de
dichter, de oudheidminnaar, de gierigaard, de ziekelijke, de windbuil,
de officier en de schaker. Gravures in-16*., z. n. v. gr., met tweeregelige
gegraveerde onderschriften.
3772. Het aanzoek.
Een jongmensch, zeer modieus gekleed, en blijkbaar van zins de hand
te vragen der jonge dame, links in 't vertrek gezeten, wordt door de
moeder, die achter het meisje staat, ontvangen. Zeer goede steendruk,
langw. in-4^, (naar en) door H. F. C. ten Kate, gedrukt in de Kon. Steendr.
V. C. *W. Mieling te 's Gravenhage.
3773. ,,Hopman Ulrichy
Onderschrift en 8-regelig hollandsch vers, in twee rijen gegraveerd
onder een zwartekunstprent in*fol., naar O. Troost, door O. Ploos van
Amstel 1759, in wiens kollektie het origineel was. Ren militair heeft
de punt van zijn degen op de borst van een aanzienlijk man gericht, die
door een vrouw, met een brandende kaars in de deur staande, geroepen
wordt Het vers is van J. P.(loo8) V.(an) A.{mstel).
3774. ,,t' Beslikte Swaantye.''
Inschrift in den schoorsteenboezem eener boerenherberg. Links Swaantje
en haar verkrachter; rechts Fobert, wien de schuld van Bwaantjes schande
Digitized by
Google
110 HUWELIJKSLEVEN 1750-1800
was opgelegd, builende, en zijn advokaat hem verdedigend. Geestig
prentje, langw. in-8*., naar C. Troost, door S. Fokke.
3775. „De boereu rechtbank te Puiterveen."
6-regelig versje van L (ucas) P.(«ter), met bovenstaand opscbrift gegra-
veerd op een a^nderlijk plaatje en afgedrukt onder een zeer verkleinde
kopie van plaat 22 van Troo8t*s werk. (Zie Muller No. 3985). Gravure
langw. inl2». door 8. Fokke.
3776. „Aft;n Hee}^ waardig Oom!
Ons voomeemen is een wettig Huwlek te voltrekken^^^ enz.
Begin van een huwelijksmededeeling, zooals ze in dien tijd werden
rondgezonden. Deze vermeldt bet buwelijk van G. J. van Dijk, predikant
te Oostzaan en Maria van den Broeck en is gedateerd uit Weesp, 22
Oktober 1779.
Een tweede, weder eenigszins anders van vorm, waaronder de namen
van Jan van Marken. Antbz. en Maria van Marken zijn gedrukt en ge-
dateerd uit Weesp, 29 November 1781, is hier bijgevoegd.
Ofschoon geen bistorieprenten achtte ik deze brieven te kenschetsend
voor de zeden en gewoonten van dien tijd om ze hier niet op te nemen.
3777. y^Liefde en eendragt''
Deze woorden zijn met vogels en andere dieren versierde letters ge-
graveerd in sierlijk gefigureerd lijstwerk, waartegen o.a. twee medaillons
zijn opgehangen; waarin links een paar gelieven naar een hu wel ijks-altaar
gnnn en rechts twee mannen op een paar draagboomen een monumentalen
steen vervoeren met inscbrift ..Een dragt." Gravure langw. gr. in-fol..
naar A. Doesjan door B. de Bakker 1788.
3778. „Fiancez qui vont a Teglise pour se maner."
Onderschrift midden onder een prentje, waarop het bovenstaande geestig
is n%ebeeld. De verklaring der letters A—E en J* J* in de plaat is aan
weerszijden van het onderschrift gegraveerd. Rechts op den voorgrond
de toeslede en het met strikken versierde paard er voor. Links de bruid
en bruigom voor het bordes, waarop een man staat, die bruidsuikers onder
de toeschouwers strooit. Op den achtergrond een sierlijk rijtuig voor de
getuigen. Zoowel om het kostuum als om de voorstelling is dit prentje
zeer belangrijk. Bovenste helft eener gravure in-fol.. naar en door B.
Picart, behoorende in Moubach, Oodsdienstplichten, enz. (Muller No. 3990).
3779. „Ceremonie du mariage chez les reformez, a
Amsterdam.'*
Onderschrift, met de verklaring der letters A — D, gegraveerd onder
de afbeelding van het inwendige eener kerk, waar bruid en bruigom links
voor de knielkussens staan en rechts de predikant in het spreekgestoelte.
Digitized by
Google
1750—1800 HUWBLIJK8LBVBN 111
Zoowel de kleeding van het bruidspaar als van de aanwezige toeschouwers
is voor bet kostuum zeer belangrijk. De prent is de onderste helft der
gravure in het vorig nummer vermeld. (Muller No. 3990).
3780. „Dt/s eerd de Nederlandsche leugt^
De Trouw^ door gulle. BrotdoftsvreugL
En toond door keur van Poézy^
't Gduk van kuische Vrijer^. ^*
Op- en onderschrift onder de afbeelding van een vertrek, waarin
de bruiloftsgasten aan tafel zitten. Op den achtergrond een vijftal
muzikanten op een verhevenheid. Gravure langw. in-i 2"., z. n. v. gr.,
Uit : Vriendelyke nieuw jaars ffiften^ en gemakkelyke prinselyke zakalmanach^
Voor 't Schrikkeljaar 1752. Amst. z. j. in-16*. Behalve dit grootere,
bevat deze almanak nog een paar kleinere (16") plaatjes op het vrijen en
trouwen. Het eerste stelt een jong paar voor, dat op de wandeling is,
en heeft tot op en onderschrift: „Geen beter stond voor Vrijerij Of Min,
dan 't groene laargetij.'* Het andere stelt het bruidspaar voor naar de
koets geleid om naar de kerk te rijden. Het boven- en onderschrift luidt:
„Hier word het lieve Paar met Mnagdepalm begroet En vrolijk uitgeleid
door leugt en Vrienden stoet." Daar deze prentjes behooren en voor-
komen in het ,. Vervolg" der j,beknopte verhandeling. Van .... het vol-
trekken der huwelyken" en voor een volgend jaar nog een vervolg
wordt toegezegd, is het niet onmogelijk dat dit een gedeelte van de
serie der prentjes is. door Muller onder No. 3991 beschreven.
Voor de volledigheid geef ik hier ook de volgende plaatjes nog aan,
die alle hetzelfde almanakje versieren:
„Ons magtig Amsterdam bevat De Landvreugd binnen zijne Stad.'*
bij een afbeelding van de Plantage?
„De Schouburg levendig verbeeld Hoe d*eene Schreid en d'andre
Speelt." by een gezicht op het tooneel van den (amsterd.?) schouwburg.
„De Winter zelfs geed stof tot Vreugt Aan onze Nederlandsche leugt "
bij de afbeelding van een paar scliaatsenrijders en een narreslede.
,,De Herfst is te achten om zyn Vruchten Zijn Wijnoogst en zijn
lach tgenuch ten. ' bij de afbeelding van een jager een haas schietende.
De muzen in een tempel, en
Exerceeren op de Beurs.
Deze laatste gravures allen in-16*.
3781. y^Eerepoort opgericht ter heugchelyke echtver-
éeniginge van den weledelen heere Dirk Wemard van
Vloten y en de weledele juffrouuje Anna Giüina van Taack^
voltrokken den IX*« van Grasmaand mdcclxv."
Opschrift boven een sonnet van „J. van Ekers, Pt. te Oosterleek." in
een eerepoort geheel uit boekdnikkers-fileeten samengesteld en met de
Digitized by
Google
112 HUWELIJKSLEVEN 1750—1800
iDSchriften boTenin ,.Zo wint, die mint.*' ,^etteiiB kunst** 1 blad
in-fo1. geheel in boekdruk, met adres: ,.Te Hoorn, ter Drukkerye van
Willem Breebaart.**
3782. Een verliefd oud weduwnaar.
Een oud man, in chambercloak, in den leunstoel bij den haard gezeten,
streelt de jeugdige huishoudster, die tegenover hem zittend een kop
koffie inschenkt. Boven haar hoofd hangt vermoedelijk *t portret der
overleden echtgenoote, waar echter een gordijntje voor geschoven is.
Steendruk langw. in-4*., naar en door D. Bles. Steendrukkerij van
C. W. Mieling. Plaat uit de Kunstkronyk?
3783. ,,Dankt God in alles:'
Inschrift in den voet van een monument; daar boven in medaillon, de
Trouw, als een vrouwefiguur afgebeeld, bij een altaar met het cijfer ..txv.*'
er in. Zij giet daarin, tot opwakkering van het vuur, olie uit een schaal
en heeft een trouwring in de linkerhand. Achter haar 't gedeelte eener
buitenplaats, zeker toebehoorende aan de personen wier zilveren huwelijk
in dit monument verheerlijkt wordt en wier wapens boven het medaillon
aan een strik hangen, terwijl er een ooievaar boven op *t monument stant
en aan weerszijden en er achter boomen gezien worden. Hier opgenomen
als proeve der versiering van gedichten voor zulk een gelegenheid ge-
drukt of als zinnebeeldig tafereel tot verheerlijking ervan. Gravure in-4*.,
„Th. Koning inv. et fee. 1787.**
3784. „Ter züveren bruHofte Van den Heere Salomon
Focké^ En mejuffrouw Maria van Steeneek^*.
Opschrift boven een gedicht, van 84 regels, door ..P^. Merkman." Met
adres van M. v. Leeuwen ,.op de Markt, in 't Vergulde A B C." te
Haarlem 1741. 1 blad, in boekdruk, in-plano.
3785. „Afe/u/f: C: v VoUenhove'\
Inschrift in een cartouche in LouisQuinze-stijl, met twee brandende harten
bovenaan, waar langs een lint ligt met het inschrift: „Band der liefde.'*
Onderin twee in elkaar gelegde handen. Gekleurde gravure in-13^,
z. n. V. gr., „P. J. Entrop eic", gebruikt als naamkaartje, om op 't bord
te leggen bij de zilveren bruiloft van ,.Joan van VoUenhoven en Elizabeth
van der Hey(?) gehouden Den 30 September in den Orangeboom Anno
1769**, zooals aan de keerzijde staat. Een dergelijk en met denzelfden naam
als inschrift, en hetzelfde adres, heeft links op een lint: „Deugd en Min:
Geeft steeds G^win.*'. terwijl rechts bovenaan twee trekkebekkende duiQes
zijn afgebeeld, deze diende blijkens het inschrift aan de keerzijde bij de
zilveren bruiloft van William Sterling en Anna Maria Rykevorsel in de
„stadts doelen" (te Rotterdam?) gevierd 19 Augustus 1769.
Digitized by
Google
1760—1800 HUWELTJKSLBVBN 118
3786. „De lieer Hendrik Boekhout loerd verzogt teegens
Woensdag den 24 May 1786. S'middags ten Een Uuren
ten huyzen van A* Segenhogen^ Castelijn in Bramenhurg
op de overtoomsche weg, ter gelegenheid Van de 25 Jaarige
Trouwdagh van UEdWDienaar 8f dienaresse
Jan WiUem Boekhout
R: S: v: R— Maria Wunsc/i."
Inhoud eener invitatie g-eschreven in sierlijk g-eornamo iteerd lijstwerk,
gegraveerd o|) een kaart langw. in-12*., z. n. v. gr. Een tweede voor
den beer „Barent Boekhout & Huljsvrouw" is er bijgevoegd.
3787. „De ontdekte Schijndeugd/'
Vier tafereelen uit het hollandsch tooneelspel De schynheilge wouw, van
Th. Asselijn.
Deze onbetaalbare voortbrengselen der teekenstift van Sara Troost,
dochter van C. Troost, stellen bet volgende voor:
I. Links de man, zich houdende alsof hij op reis gaat; hij groet met
ernstig gelaat zijn vrouw, die, schijnbaar aangedaan, den zakdoek voor de
oogen houdt en hem tot op de stoep der woning uitgeleide doet. Zijn
knecht volgt hem met den veelkleurigen reiszak; de meid toont haar
meesteres te kennen, daar zij twee vingers der rechterhand als horens
boven haar hoofd uitsteekt, terwijl zij over de onderdeur leunend, het
afscheid, aanziet. De minnaar der ontrouwe vrouw staat links op den
achtergrond achter een boom.
II. De meid zit in meer dan gezellig onderhoud met hsar vrijer in
's meesters kamer en beeft ham en wijn voor hem ten beste. Zelf heefl
zij een liedje in de linkerhand, terwijl het kaarslicht een aardig effekt
doet op het geheel.
III. In een nachthuis zitten links aan een tafel de vrouw, die ook
hier den uiterlijken schijn van zedigheid nog niet verloren heefl, de
haar uitverkorene. De waardin brengt haar een glas wijn, terwijl een
man, vóór de tafel staande, een nieuwe flesch ontkurkt; bij dezen een
laag dientafeltje. Op den achtergrond een zeer karakteristieke schouw;
rechts daarvan een drietal muzikanten. Eén van dezen is de wettige
man. die op deze wyze zijne vrouw bespiedt.
rV. Links de vrouw, te huis door haar echtgenoot overvallen; zij
smeekt hem geknield om vergiffenis, terwijl hij, met gebalde vuisten en zeer
verontwaardigd, rechts tegenover baar staat en de minnaar links op den
achtergrond door een vriend van den huisheer in een groote waschmand
ontdekt wordt. Deze vier waterverfteekeningen, groot infol, even belangrijk
om bare voorstelling als voor het kostuum, enz., maakten achtereenvolgens
T 8
Digitized by
Google
114 HUISELIJK LEVEN 1750-1800
deel uit van de koliektien Ploos Tan Amstel (echtgenoot van 8. Troost),
(Cat No. 40- +}). Jolles (Cat No. 808-371) eu Jacob de Vos.
3788. De ontdekte schijndeugd IV.
Het vierde tafereel der voorg'nnnde Ferie. jïpegraveerd en gedrukt in de
manier van spijkerinkt-teekening. Gravure in-4*.. naar C. Troost, door
B. Martini.
3789. „A/yn zeer waarde Huisorouw^ door des Heeren
Goedheid^ en kragtige hulpe^ dezen middag gelukkig ver-
lost zijnde van een Welgrschape dochter^** enz.
Aanvangsregelen van de mededeeling eener geboorte, zooals die in de
achttiende eeuw werden rondgezonden. Deze is gedateerd uit Utrecht
1778 en onderteekend door J. J. van Westrenen. 1 blad boekdruk in 4".
3790. De hoUandsche kraamkamer.
Teekeniijg langw. in-fol. in O I. inkt. van C. Muys. naar C. Troost,
waarvan de gravure bij Muller onder nommer 3985** vermeld is. Rechts
zit de kraamvrouw, in bed. te eten. In 't midden der kamer, bij een
beschilderd kamerschut. heeft een vrouw in noordhol landscho kleedij
bet kind op den schoot. Tussohen beide een wieg en een zinje? van
het pasgeboren kind.
3791. ^^Kraamklopper te Haarlem in gebruik Orne-
ment de marteau de porie your accouchement en usage
d Harlem.**
Afbeelding van dit uit kant vervaardigd versiersel, dat ann de buiten-
deur werd gehecht bij de geboorte van een kind en dat onderling voor
een jongen en meisje nog verschilde. Photogrnfie in-13". In de hier
afgebeelde staat geborduurd: „Welkom kleine".
Hierbij een afdruk in zwart van de prent hier voren bes^chreven onder
No. 8. Dl. III. PI. VIII.
3792. Huiselijk geluk.
Op den voorgrond links de moeder hij een wieg. waarbij rechts de
man of oudere broeder staat, met een kind op den arm. dat verlnngend
naar' de moeder zich uitstrekt, geheel rechts een jongskc, dat op een
hond wil gaan zitten, die hem het nangczicht likt Gravure in-fol. naar
J. Buys, door D. Vrijdag 1788 Proefdruk vóór het mij onbekende
onderschrift dezer plaat, doch blijkens de medaille in het midden onder
de prent afgebeeld, opgedragon aan of uitgegeven op la.st van de ,.Soc:
oecon: bnt:" (den Oeconomi.schen tak).
3793. „Ce lever hollandois''
Holhindsche slaapkamer, waarin een dame uit den hoogen stand,
ennégligé'j achter haar het kjimermoihje het bod toeleggende. Gravure
Digitized by VjOOQIC
1750—1800 HÜIS^UK LEVEN 115
in-fol . naar F. van Mieris, door F. Basan. met bovenstaand onderschrift,
een 4 regelig" fransch versje, in twee rijen ann weer^/ijden van het
wapen van ..Ie Comte de Bruhl"; adres van P. Resler enz., alles ge
graveerd onder de plaat uit de Dresdener Oalerie. rechts onderin ge-
merkt .18".
3794. BijbeUezen.
Ia een der kamers van een kasteel zit de burchtvrouw bij het haard-
vuur, aan de andere zijde een jongere. Bij een kleine tafel, rechts op
den voorgrond, een man, die voorleest uit den bijbel, tegenover hem.
naast de burchtvrouw, een oud niMU (de intendant) uchter wien vier
dienstbaren staan; allen dit voorlezen aanhoorende. Gravure langw. in-*"..
naar Ch. Kochussen en behoorend in De Kunst ironijk, 10e jaar van
de tweede serie. Zie: (D. Franken en F. D. O Obreen), Voeitvre de
CkarUi Rorhnssen. No. 665.
3795. ,JIand'Of Taafpl-boekjen Voor mevrouvoeix^ juffers
en alle die geene, welke geneegen zyn tot Het Maak on
van Orangje tabletten En Allerlej zoo Nietm als Bekend
suiker-werk: ('uniberlantjes, U olffenbutteltjes, Carolientjes,
Orangje Takjens, Prin^e en Bloemetjes Suiker en al wat
verder door de konst Gemaakt werd. . . Gedrukt te Am-
sterdam : By de Erve de Weduwe Jacohus van Egmont^
Titel vnn een receptenboek, wtiarvan alie blaadjes slechts aan óéne
zijde bedrukt zijn en dat hier in zijn geheel nlleen opgenomen is omdat
de met romein gezette woorden er een boekje vnn maken meteen bepaalde
strekking ter propngeering van de Omnjepnrtij in d"n patriottentijd
Tegenover den titel staat een plaatje, waarop een vrouwenfiguur is af
gebeeld, in zeer modieuse I7d-eeuw8che kleeding en met een vrouwelijk
wapenschild vóór zich Oude gravure in 8*. z. n. v. gr.
3796. „Die Lui en Lekker is, moet zidi op reis be-
(geeven,
Om in Lui'Lekker-Land als al de rest te leeven^
No. SI der volks- en kinderprenten vnn de Erve de Weduwe J. t.
Egmont te Amsterdam.
Curieuse houtsnede langw. in-fol.. %. n. v. gr. Vooraan een vijver,
waarin de visschen gebraden zwemmen. In 't midden een vorstelijk ruiter,
wiens paard dukaten kakt, enz. Ouder de prent eeu vers in 4 kolommen,
elk van 36 regels.
3797. „De Lenter - „De Zomert - „De Herfst:' -
„De Wtnier."
Kalligrafische zinneprenten op de vier jaargetijden.
Aan weerszgden boven in iedere prent twee med«illou8 met geiiebten
Digitized by
Google
116 BUITENLEVEN - DE „NBLRl" 1750—1800
van dorpen, buitenplaatsen, enz. Iedere plaat met verschillend gfeorna.
menteerd Igstsverk omgeven. 4 g^vuree Inngw. in-fol.. alle naar A. Doeajan
en met adres van C. Focking, de eerste drie door B. de Bakker, de
laatste door H. L. Meyling; „Lente" en „Winter" in , .Proefdruk".
3798. „Het Aangf^name Zomer Buyten Levend
Gegraveerd onderschrift onder de afbeelding van den weg bij Hoorn,
met voetgangers, ruiters, rijtuigen euz. gestoffeerd en voor het kostuum niet
onaardig. Boven de plaat staan vier dichtregels in twee rijen, evenals de
„Veldzang." door ,.A. v. B.", in twee kolommen, onder de plaat, in boek-
druk. Gravure langw. in-**., ,.C: Pronk del: ad viv:" Onder den tekst
het adres van H. de Wit te Amsterdam. Alles op één vel br. in-fol.
3799. Le Pare,
Gezicht in een park, waarin men verschillende groepen gasten ziet
Phototypie? Inngw. in-4"., naar C. Rochussen, wiens monogram met hot
jaarcijfer 59 in spiegelschrift staat in den linkerbenedenhoek. Kopie der
aquarelle beschreven onder No. 846 bij (D. Franken en Fr. D. O. Obreen),
L'omvre de Charles JSiochuêsen\ ook gereproduceerd in houtgravure in
Bigen Haard 1880.
3800. De Lustplaats Suijpestijn.
In de vaart, vóór een buitenplaats, ligt een jacht. Een moor op den
voorsteven blaast het signaal tot vertrek. In het gebeeldhouwd achter-
gedeelte zit een heer, zijn goudsche pijp aanstekende. De eigenaar van
het jacht? neemt aan wal, met een laatsten dronk, afscheid van den
bezitter der buitenplaats, achter wien een knecht met presenteerblad.
Links wordt door twee knechts een heer, die nbg meer beneveld is door
den wijn, dan al de anderen, naar het jacht gedragen. Voor een koepel,
aan welks raam twee dames gezeten zijn, staat een predikant een na-
tuurlijke behoefte te voldoen. Gekleurd ex. dezer gravure langw. infol.,
naar C. Troost door Pelletier. Onderschrift en namen ontbreken.
3801. „Üe NELRI van C. Troost, door T. C. Bruining.
Leyden, 1850."
Titel van een omslag ioplano, waarop het borstbeeld van C. Troost
mede voorkomt, en waarin vijf etsen naar de pastelteekeningen van Troost
liggen, die de verschillende phasen van een heerendiner uit het midden
der achttiende eeuw voorstellen. Naar de eerste letters der onderschriften
van iedere plaat is deze serie ,.Nelri * genoemd. Die onderschriften zijn:
„ t?;emo loquebantur."
„^rat serroo inter fratres."
„ ^oquebantur omnes."
.jpjumor erat in casa.*"
„i-ibant qui poterant qui non potuere cadebant."
Digitized by
Google
1760—1800 VBEJAARDAGKN 117
Op een blad drukü ioplauo geeft J. Kneppelhout eeu ^.Toelichting der
platen". Daar A. Ver Huel! ze in zijn werk over Troost uitvoerig
beschreven heeft, verwijs ik voor nadere bizouderheden daarheen. Zie
ook C. Kramm i. v. Troost. {Muller No. 3986).
3802. „H et welsyn van des en huy sen
17 55".
Randschrift eeuer teekening voor een gegraveerd glas. Tusschen de
beide helften van het jaartal is de voorgevel van het huis. welks welzijn
gedronken worden moest, afgebeeld. Teekening in-8'., zonder naam.
3803. ,^0p het verjaren van mijn Eerwaarde Vader
Pieter van hortel Out zyn 54 laar den 17 Augustus 1716".
Opschrift van een verjaarwensch door Maria van Bortel geschreven in
een sierlijk, gegraveerd, kalligrafisch randwerk waarin, bovenaan, het
wapen van Rotterdam; links daarvan de woorden „La Renommée."; rechts
„De Faam." Aan weerszijden allerlei gedierte, waaronder eenige met
papier of prent in deu bek Gravure in pluuo, midden bovenin: „Gesne-
den door I. Bureau, frans .school-Meester' , links onderaan: „Fait Par
laques Bureau", rechts in de prent een vogel, met een plaatje in den
bek. waarop: ..I. Bureau fecit 1703."
3804. Verjaarbrief van Barnard Van Den Broeck
Junior aan zijn vader ^ 23 Oktober 1762.
Randwerk in zoogenoemde pennekunst. In twee sierlijke krullen
links en recht.s van 't ovaal, waarin de verjaarwensch geschreven
is. leest men „Het Fluytje, na de Snaren" ..Braaf Winnen en wel
S^mren"; bovennan de spreuk: ..Kent u zei ven.'*; onderaan het generaliteits-
wapen met opschrift: ,.De goede Hermonij, Tot nog toe Vrij en Blij."
Gravure br. in-fol., z. n. v. gr.
3805. Verjaarwensch van Margareta van deii Broeck
aan hare moeder 20 Augustus 1763.
Gegraveerd randwerk, onderin een dorpskermis voorstellende, links ziet
men eeu dorpsherberg, euz , hooger. ter weerszijden kinderspelen, bovenaan
enkel ornamentwerk. Gravure gr. in-fol., z n. v. gr, midden onderaan
gemerkt „l-^'.
Hierbij nog twee andere verjaarbrieven van Barnard en Maria van den
Broeok, eveneens aan hun moeder. 1762—03. Het randwerk van de eerste
vertoont de gelijkenis van den verloren zoon in acht tafereelen; het
andere rechts de hemelvaart en het pinksterfee-^t: links Kutli. en£. Gravures
gr info!., z. n. v. gr., de eerste, gekletird. mot het cijfer .31 'oaderin;de
tweede met het cijfer ..8* in 't midden ondenian. Van de eerste is hierbij
een onjjekleurd exempi^r gevoei^d. w.iaria de tekst «Ier gelijkenis ge-
daeltel^k is afgeschrevea.
Digitized by
Google
118 MOOBDJAAR - HONDERDJARIGEN 1750—1800
3806. ^^Aanhoudende vriendeplicht aan den heere Ahra^
ham Bruinenhurg, Gaande uit het vermeinde moort of
drieën sestigste Jaar zijnes Ouderdoms: den 2V^^ May
] 739."
Opschrift boveu een gedicht van twaalf Örepfelige koepletten, in twee
kolommen, in boekdruk, door ..Henr: Broeker.*', met de spreuk: „Servir
k Dieu Q'est regner.", op 1 vel br. in-fol., met adres van A. van Wezel,
te Deventer. Alleen omdnt het een vers is op het 63e levensjaar, dat
't moordjaar genoemd wordt, heb ik dit gedicht hier opgenomen.
3807. ^yJozina Keuse Wed: van Jan Comes, Geboren
te Haarlem^ 28 Septh*! 1673, Leeft daar nog Welvarende ^^
Afbeelding te halver lijve van deze honderdjarige, hier met de volgende
hoogbejaarden om der kuriositeits wille opgenomen. Gravure in4'., onder
het portret bovenstaand gegraveerd inschrift in drie regels, terwijl de
laatste regel vermeldt dat zij : .,door C. V. Noorde naar 't Leeven
Getek: en in 't Koper gebrngt" is, „1773 in October." (Muller, Fortr.
No. 6431).
v
3808. „ Willem Opperdoes^ geboren te Haarlem 26
DecembH 1674/' enz.
Eerste regel van het onderschrift, onder het portret te halverlijve,
naar rechts, met hoed op, van dezen persoon, omtrent wien dat onder-
schrift nog het volgende meldt: „Heeft 14 Jaar ter Zee gevaren. Is
mede geweest by de vermaarde Overtogt van P^ins Willem de 3 .® in
't Jaar 1688. Den 19: Mey 1704 voor Egmond op Zee in een Gevegt
zynde tegen drie Franse Schepen, sprong 't Schip daar hy op was in de
Lugt. van 't Jaar 1724 tot 1768 Waagmeester en CoUecteur in de Waag
geweest te Plaarlem, en Leeft'er nog in Welstand." „De waag te Haarlem"
is in den rechterbovenhoek; het in de lucht springen van het genoemde
schip links bovenin afgebeeld. Onder de laatste voorstelling is alleen
het woord „Gevegt" en het jaartal „1704" zichtbaar. Gravure gr. in 4*.,
.,Naar 't Leeven getek: en in 't koper gebragt door C. V. Noorde, 1774.'
De man was toen dns een honderdjarige. (Muller, Pot'tr. No. 4017).
Hierbij een courantenbericht van zijn dm^d in 1775.
3809. .^Gedenkpenning^ Ter Gcdachtenisse van den
Uondprtüten Verjaardag van Mejuffrouw Pietertje Breed-
veld^ Weduwe Jan Puts^ Gebooren op den 25*^'''* der Slacht-
maand des Jaars 1678."
Opschrift boven de afbeelding der gedenkpenning. Daaronder- en aan
de keerzijde een verklarend vers van Pieter van Braam en een ge-
slachtslijst van twee bladzijden. Gravure langw. in-12"., door Th. Koning.
Digitized by
Google
1750-1800 KWAKZALVERIJ - OVERLIJDEN 119
3810. Johannes Comelis Ludeman in zijn studeerkamer.
Deze astrologist ea kwakzalver-dokter oefende in Amsterdam de genees-
kundige praktijk uit, die jaren lang zeer druk was, doch niet zonder
grooten tegenstand bleef van de zijde der doktoren. Gravure in-4*.,
„Pritzsch Sculp :** waarop de man is afgebeeld met de traditioneele slaap-
muts, terwijl mannen en vrouwen met urine-glazen bij hem komen. Hierbij:
1*». Een eigenhandige z. g. horoskoop, voor een zekeren Jan. op den
28 September 1739 geboren, wiens karakter hij in zeer kabalistische
termen beschrijft, in vier bladzijden in 4.*.. gedateerd 23 Augustus 1754.
2*». Een latijnsche rekening voor de Regenten van het (doopsgezinde)
weeshuis de „Orunjeuappell" voor de verpleegden Johannes Gerrits,
Theodorus Gerrits en Petrus Eyslamm. voldaan den 7®° Februari 1724«, en
3'. Een leefregel voor een onbekenden kranke van 1749, in facsimile
uit de kollektie Beeldsnijder.
38 1 1 . ^^Sterf bedde Van Anna Detert, huis vrouw van
W^len Hendrik Kobeü Zee en Soheepschüder door hem
Zelfs afgeschets^ in haar Zieltogend Uur Op den 14 No-
vember 1778 oud omtrent 26 jaren.''
Opschrift gegraveerd boven de beeltenis dezer vrouw die met gevouwen
handen te bed ligt en opziet naar een Christusbeeld, op den achtergrond
het bed staat. Rechts een gordijn Onder dit portret, vooral merkwaardig,
om de omstandigheden waaronder- en den persoon, door wien het gemaakt
werd is een bekkeneel met doodübeenderen afgebeeld waarb ijdit versje:
,,Een iver voor de kunst niet vat=baar voor de rouw
Beeld hier na 't leven af de stervende vrouw,
Van Kobell, Wien het lust haar doodsangst aftemal, {sic)
Terwijl zij vurig Smeek bij God te Zegepralen."
ZeMzame zwartekunstprent in-fol., zonder naam of adres.
3812. ^^Beeter is den Dag des Doods^ Dan den Dag
dat Imand Gebooren word. Pred, 7. 1."
Omschrift eener voorstelling van een sterfkamer. In 't midden staat
de lijkkist, met een kleed overdekt, daar achtereen predikant uit den
Bijbel voorlezende, terwijl de familie in het rond om het lijk zit. Links
komt de doodgraver binnen. Gravure in ovaal, langw. inl2^, naar en
door J. C. Philips. Titelvignet van: Redenvoerittf/ Oeichikt om in een
sterfhut/Sy Op den da// der Beffraavinqe, den 'Beijeleyders van het Lyk^ . , .
voorgedraag en te worden ; op/jesteld door Jan Witlemi. RiSy . . . Na Zyn
Overhjden uitgegeeven, door Afje Wynalda, enz. Haarlem, z.j. {17-44). in-4'.
3813. ,yTer gedachtenisse van de stichtinge der vry*
willige tnaatschappy : Gefondeert met Approbatie der Ed.
Digitized by
Google
120 BKGRAFENISYSBEBNIGIKOEN 1760—1800
Gr. Achtb, Heeren Burgermeesteren en Regeerders der
Stad Haarlem j van dato den 25 April 1749."
Opschrift boven eeu gedicht vau 20 regels iu twee kolommea: „Voor
-Zaug; verbeelde ode eeu t'zaameuspraak, op den Bégel, Qedenkt te Sterven.'*
en een tweede gedicht, getiteld ,.De Muatschuppy Spreekt.", waarin in
vierenzestig regels de voordeeleu dezer Begrafenis-maatschappij, (zeker
één der eersten in Nederland) zijn uiteengezet. Beide verzen zijn van
,.Abr: van Beaumont." Tusschen opschrift en verzen de namen der eerste
bestuurders. 1 blad iu boekdruk, in-plano, met adres van J. Hujtink te
Haarlem, 1768.
3814. y^Lykreden By Gelegentheid van den val der
socleleiteuy In Zeeland opentlyk xuigesproken in liet hofje
Onrust binnen Middelburg, door Alxander Inventus, Eerste
Directeur van diversclie Socitteiten 8fc. 8fc, Ten aanhooren
van een Menigte Leden; zo Jonggeboome; als zieken;
Nieuwgetroude en Stockoude Lieden Waar agter eene
fraaye verzameling va)i boeken^ Welke Verkogt zullen loor-
den op de groote zaal der wodgeesten^ Den 31 January
1777. 's avonds kwart voor 12 uuren.'*
Satire op de misbruiken in de begrafenisvereenigingen te Middelburg,
wier bestuurders bij voorkeur de menschen opzochten, wanneer ze ziek
waren, omdat ze dan 't spoedigst over te halen waren; natuurlijk met
't plan om kwamen ze spoedig te sterven, niet of weinig uit te keeren
en zelf van het geld goeden sier te maken, 't Boekje dat 16 blz. in-^**.
groot is, was te bekomen te 's Hage bij van Drecht.' enz.
Muller vermeldt geen enkele plaat op deze voorvallen. In eeu veiling-
kutalogus der firma A. Eeltjes (C. v. Ommeren) van 1889 komt een
teekening voor. waarvan ik de fransche beschrijving hier vertaald overneem
om ze voor vergetelheid te bewaren. „In 't midden der voorstelling is,
iu een medaillon, een aantal commissarissen en agenten van zulk een
vereeniging a^ebeeld met het onderschrift: „Geld Ophaalders puik van
goed'; boven het medaillon een man in een mand, die een puuchkom
vasthoudt, met het byschrift: „Hier is de Bol Pons '. Aan weerszijden zijn
de acht kwartieren van dit komplot afgebeeld, voorgesteld door zestien
wapens met zinnebeeldige satirieke wapenfiguren, artistiek van uitvoering.
In een vroeger nommer worden daar ook nog enkele gedrukte stuk-
ken en een H. 8. vermeld.
3815. ^yNkdemaal het God Almagtig, volgens zyn On-
veranderlyk Raadsbesluit^ beJiaagt heeft^ myn zeer waarde
en van herten z*ier beminde Egtgenoot Gerbregt Reytsma^
na een Siekte van 4. Dagen en daar op gevolgde Kinder
Digitized by
Google
1750-1800
ROUWBBIBVKN 121
Pokjes^ in den Ouderdom van 25. Jaren, 3. Maanden en
13. Dagen j op gisteren Morgen^ zynde geweest Maandag
den 24. July 1730- tussen 5. en 6. uiren^ uit dit Aardze
Tranendal in zyn Eeuwige Heerlykheid over te nemen;
my bedroefde nalatende met een Dogterije Old 6. Maanden
en 3. Dagen,
Zo heb ik het van myn pligt gedgt UWEd van dit
myn zo zwaar drukkende^ en smertelyk verlies by dezen
kennisse te geven^
Waar mede verUyve^
Wel Edele Heer
UWEd. Ootmoedige en Zeer Be-
droefde Dienaar^
Leeuwarden den 25. July 1730. . . Bourboom'\
Vorm vau een brief van overlijden zooals ze lang na boveugenoemden
datum nog werden verzouden. Hier bijna in zijn geheel opgenomen om
de minutieuse wijze, waarop men in dien tijd mededeeling van overlijden
deed. 2 blz. infol.
3816. „//fit heeft den alleen aües bestierende God, na zijn
onberispdyke vryheidt behaagt^ my mijne Dierbare^ Waarde,
en zeer Lieve Egt genoot, . . . door eene voor my en myne
Kinderen zeer droevige Dood, na eene zware Colyk-ziekte
van drie dagen, en daar op gevolgde flauwten, ... tot
zig te nemen.'^ enz.
Begin van een rouwbrief zooals die in 1736 uit Groningen werd a^e-
zonden door J. Berghuis.
Uierbij nog vijf andere, uit de jaren 1729, 1764, 1767, 1762 en 1769.
Op één na (die van 1729) die geschreven is, zijn alle iu boekdruk, met
een rouwrand omgeven en vier bladzijden iu*fol. groot.
38 1 7. Begrafenisbriefjes.
Daar ook deze, hoewel zonder gravure en geheel in boekdruk, tot de
kennis der zeden en gewoonten dienstig zijn, is hier een drietal van
deze uitnoodigingen ter begrafenis, gaande over de jaren 1763 tot 1766,
opgenomen. Men zie voor den vorm No. 2649 hier voren. Alle zijn
langw. infol.
3818. „Ter Gedachtenisse Van het afsterven van den
Eerwaarden en Godzaaligen Heere, den Heere Comelius
de Bruyn, Getrouw bedienaar des Goddelyken Woords,
in de gert^ formeerde gemeente te Haerlem. Overleeden den
19 November Ao- 1740."
Opschrift boven een vers van J. Olthoff, in twee kolommen, in boekdruk,
Digitized by
Google
122 BKGRAPBNISSBN - KKRKELIJK LEVEN 17BO-1800
op een vel br. in-fol. en met adres van J. van Lee te Haarlem „op de
Markt, over de Vleeshal/' Hier opgenomen als specimen van een rouw-
dicht uit de 18*^ eeuw.
3819. „De byzonderste nationaale lykstatien der Hol-
lander en.*'
Opschrift boven de afbeelding van vijf verschillende manieren van
begraven, in vier rijen boven elkander afgebeeld, n.1. A een adellijke
beifrafenis met koetsen; B een deftige burgerbegnifeiüs te voet; C. de
begrafenis v»n een jong kind. te voet; D amsterdamsche lijksbitie vau een
kind, met een slede; E boerenbegrafenis. met wagens; F gewone
boereubef,^rafeuis eener kraamvrouw, te voet. Gekleurd exemplaar dezer
gravure langw. in fol., uaar J. Le Francq van Berkhey, door 8. Fokke
1776. Muller vermeldt dezen staat met het opschrift, en de verklaring
der letters A— F onder de plaat niet. Bovenaan rechts gemerkt: „PI. XI".
Uit: Le Francq van Berkhey. Natuur l>/ke historie van Holland.
Hierbij dezelfde plaat. Zonder op- of onderschrift. De unmen van ont-
werper en graveur op geheel andere wijze onder de plaat gegraveerd.
Proefdruk der beschrevene. (Muller No. 3ü95a).
3820. ^^Ceremonies fuiiébres comme on les fait a Am^
sterdam Sf en plussieurs (sic) villes de la Ilollande.*'
^^C. remontes funébres comme on les fait d la Ilaye^ et
en quelques autres villes de la Hollander
Onderschriften ouder twee boven elkaar geplaatste afbeeldingen van
begrafenissen; de eerste met de schouderbaar, de laatste met de lijkkoets.
Gravure br. in fol , uaar B. Picart. Uit: Moubach, GodsdienstplichteH.
3821. ^^Kunstplaaten^ . . . dienende tot de geschiedenis
van alle godsdiensten^ door William Hurd^ D, jD."
In vijf afleveringen vei*schenen vijftig platen ter illustratie van het
werk van Hurd. De volgende twaalf staan met ons land in meer of minder
nauw verband :
Afl. II. Plaat l. ., Zinnebeeldige tytel plaat." Gravure in-8"., met -kregelig
vers van G. B.(render) a. B.{raiidis).
,, I. „ \. „Vertooniiig van de wet van Moses aan het volk "
., 3. „Gemaskerd bal, by gelegenheid van het joodsche
Purimfeest.'
3. ..Huwelyksplegtigheid van de portugeesche jonden.'
4". ., Afbeelding van de vergaderinge der kwakers, te Am-
sterdam."
„ in. „ 1. ..Doop plegtigheid by de doopsgezinden te Amsterdam,
in de kerk by 't Lam "
„ 2. ,, Gezicht der portugeesche eu hoogduitsche jooden
Digitized by
Google
1750—1800 KERKELIJK LKVEN 123
•synagofifen, nevens het feest der loofhutten, te Am-
sterdam."
Deze prent is vooral belangr^k omdat ze doet zien hoe
de loofhutten, zoowel aan den weg als daar boven,
te dier tijd in het jodenkwnrtier werden opgesteld.
Plaat 8. ..Afbeelding der predikinge by de broedergemeente
te Seist."
,. 4. ..Doop-plegtigliedeii der Runsen van de grieksche kerk."
Afl. IV. „ l. „Vertooning der boeken van Mozes, op den Verzoendag,
in de portugeesche joodsche kerk, te Amsterdam."
., 3. ,.Afbeelding van den dorapeldoop te Rhynsburg."
(Deze prent is afzonderlijk reeds vermeld onder No. 2997
hier voren).
,, S. „Verscheiden wijzen van pijniginge, bij de inquisitie
gebruikelijk."
V. „ 1. „De armenische kerk. te Amsterdam."
„ 2. „Het bad der hoogduitsche jooden, te Amsterdam. '
De gravures zijn alle langw. in-*", en bf naar P. Wagenaar of J. Buis,
door C. Philips Jacobsz, öf naar A. Hulk Pietersz. door A. Hulk Jacobsz.
De origineele omslagen der vijf afleveringen (naar ik meen nog door
meerdere gevolgd) zijn hierbij.
Van Afl. I. Plaat 2, het gemaskerd bal met Purim en van plaat 3 uit
de derde aflevering, de prediking bij de Hernhutters, zijn hier proef-
drukken bijgevoegd, vóór het onderschrift en op groot papier.
3822. ^^Synagogue des Juifs Portugais d la Haye^
Inschrift in den bovensten ploatrand gegraveerd van de afbeelding der
genoemde synagoge op het oogenblik, dat de priesters, nakomelingen
van Adron, den zegen over het volk uitspreken, zooals er in één-regelig
fransch onderschrift gegraveerd is onder deze prent, de bovenste holft
eener gravure ' in-fbl.. naar en door B. Picart 1725. Uit: Moubach,
Cérémonies.
Op' het onderste gedeelte dezer plaat is afgebeeld de wijze waarop de
wet aan het volk vertoond wordt, vóór men deze voorleest, zooals ook
hier in een éénregelig, gegraveerd fransch onderschrift onder de voorstelling
is vermeld.
3823. „[> son du cor au premier jour de Van. - Le
chipur, OU le jour du pardon tel quit se celêbre chez les
juifs allemandsy
Twee afbeeldingen van joodsche godsdienstplechtigheden op één plaat
boven elkaar gegraveerd. Gravure infol., naar en door B. Picart Uit:
Moubach. Cérémonies.
Digitized by
Google
124 KBRKKLMK LKYBN 1750-1800
3824. ^jAnno 1784. diensten der roomsch catholyke
kerken binnen Amsteldam, Op Zondag den 20. Juny"
Onderaan dit predikbeurtenbriefje, in boekdruk, op een strook zeer
geroot smal in-fol. staat in handschrift: „N B dit is het Eerste BrieQe
het welk oijt in de Nederlanden voor Roomsgezinden is Gedrukt". Het
was te bekomen „Te Amsteldam, By Johan Christoph de Roeder, Boek-
verkooper in de Heerestraat, het tweede huis van de Keizersgragt,
Zuidzyde.
^'825. j^Gdykheid. vryheid, broederschap. 1797. predik^
orders binnen de Stad Gouda.**
PredikbeurtenbrieQe, waarop alle christelijke gezindten tezamen vermeld
zijn, n.1. R. K., Gereformeerde groote en kleine kerk, Fransche, Luthersche*
en Remonstrantsche. 1 vel smal in-fol., in boekdruk, met adres van Arie
van der Ven, te Goudu.
3826. ^^Vimposition des mains faite a un proposant
regu ministre dans une eglise wallone (sic) et frangoise
de Hoüande.**
Onderschrift gegraveerd onder de voorstelling van de handoplegging
bij 't bevestigen van een proponent tot predikant beroepen ; een ceremonie
in dezen tijd bijna geheel iu vergetelheid. De prent is de onderste lielft
der gravure in-fol, v«n B. Picart, waarvan de bovenste helft beschreven
is onder No. 3656 hier voren (Synode 1730). Uit: Moubach, C<firéwo/JiM, enz.
3827. „Le bapiême des reformés.**
Afbeelding der doopsbedieniug. Boveu.ste gedeelte eener gravure in-fol.,
naar eu door B. Picart 1733, behooreude in Moubach, Cérémonies^ enz.
3828. y^La communion des reformés,**
Afbeelding van' het nnchtmaal in de Hervormde kerk. Onderste ge-
deelte eener gravure in fol., naar eu door B. Picart. Zie voor de bovenste
helft het vorig uommer. Zeer interessant voor de kleedij.
3829. ^^Bediening van het H, avondmaal by de her^
vormden^ in de Oude kerk^ te Amsterdam.**
Goede voorstelling van een gedeelte der kerk met de avondmaalstafel.
Do ontzettende omvang der rokken komt hier zeer uit, daar er op elke
bank slechts drie vrouwen zitten. Deze gravure langw. in-4'., naar P.
Wagenaar, door C. Phili{.s Jacz. gegraveerd in 178*, is voor kapsel en
kieedij zeer merkwaardig.
3830. „De Staaten van Holland en West vriesland.**
Aanschrijving van bovenprenoemde Staten om te bidden voor den
voortfifang der zwangerschap van de prinses van Oranje, gegeven in den
Haag 29 September 1773. 1 bl. in-fol. in boekd ruk .
Digitized by
Google
1750—1800 KERKELIJK LEVEN - SCHOOLWEZEN 125
3831. „jEcrzame, Godvruchtige T
Twee exemplaren der vroeger veelvuldig en in verschillenden vorm
door de regeering rondgezonden bededegsbrieven, van 27 Januari 1781.
(8 bl2. in-fol.) en van 21 Februari 1792. (l blz.gr. infol ), beide in boekdnik.
3832. ^ ^Memorie j Wegens een Doode Canonicale Pre-
hende^ in 't Capittel van St. Pieter^
Ofschoon geen historieprent is deze memorie van drie bladzijden infolio.
in boekdruk, om haren inhoud wel waard in deze rubriek te worden
vermeld tot kennis van de zeden en gewoonten op dit gebied.
3833. „jPfan van Zeist.''
De Hemhuttergemeente is als 't ware een maatschappij op zich zelve;
wat hier ,.Plan van Zeist." genoemd wordt is eigenlijk een gezicht in
vogelvlucht van de gebouwen dier gemeente, zooals ze met het Slot ..(A)"
op den achtergrond een svmetrisch geheel vormen. Daar de arbeid dezer
gezindheid, zoowel op maatschappelijk als op geestelijk gebied, een zeer
eigenaardige plaats inneemt, is de voorstelling van deze kolonie, zooals
men met eenig recht deze huizenreeks noemen mag, hier niet misplaatst.
Lithografie langw. in-fol. z. n. v. gr., met bovenstaand onderschrift en de
verklaring der letters „A — H" in de plaat. Uit de inrichting van Houtman
te Utrecht.
3834. ^^Liederen der orde van Sf Peter."
Inschrifl eener titelprent van een bundeltje gedichten met den voors
handschen titel : ,. Liederen der orde van St. Peter, voor de Loge de Zon."
Deze loge was blijkens één der verzen te Amsterdam gevestigd en in
veel opzichten gelijkende op de Vrijmetselaars-orde. De titelprent vertoont
een pyramidale zuil om welker afgeknotten top een lint is geslingerd,
waarop ,.Per ard ua ad astra"; waar boven een lauwerkrans en een
paar gekruiste zwaarden; bovenstaande titel er onder en nog lager, in
een lauwerkrans, twee sleutels, met een driehoek er boven. Voor de zuil
staat rechts Minerva, die den mond van een knielende aanraakt, zinne
beeldig voorstellende hoe in deze orde stilzwijgendheid als een der eerste
deugden betracht werd; achter de pilaar zonnestralen. Gravure in-8*.,
naar J. G. Waldorp, ..Iz: de Wit, lansz: sculp. 1781."
3835. ,,Le MaUre d'Ecole Severe"
Rechts, bij een boogvenster. zit de meester, met de plak in de hand en
een pelsmuts op, in een hooggerugden leunstoel, achter een lessenaar,
waarop een zandlooper. Tegen den lessenaar staat een trapje van vier
treden, op de bovenste trede een huilend knaapje Op den achtergrond
links een tafel, waarbij kinderen in allerlei houding. Gravure in-4^., met
bovenstaand onderschrift aan weerszijden van verschillende schoolattributen,
„de Sallieth sculp: 1781 \
Digitized by
Google
126 SCHOOLWEZBN 1750—1800
3836. ,,La Maitr^f^se éCEcóle indulgenie.''
Afbeelding van een kleinkinderschool, tevens huishoudkamer der matres,
die links op een twee treden hoog plankier zit te naaien, met den
kinderstoel naast zich, de voeten op een stoof met test en de wieg een
weinig van haar af, terwijl er een kind aan haar knie staat te lezen;
verder liggen of zitten alle kinderen zooals hun zetf't best dunkt Gravure
in-4'.. pendant der vorige, „de Sallieth sculp: 1781".
3837. ^^Groot A/ B/ C/ Boek, Zeer bekwaam voor de
Jonge Kv^deren te Lee '-en . . . Te Amsterdam, By J. Bouwer,
en de Wed. J. Ratelband, . . . 1796."
Titel van een AB- of Haneboek, zooals het om den aan de keerzijde
van den titel afgebeelden haan, meestal genoemd werd. Tusschen den
titel en het adres een kleine houtsnede, een school voorstellende. Na het
„materie of speldeboekje", was het Hnneboek jarenlang het eerste schoolboek.
3838 „Een Nieutdijks Uilgevonden A, B. C. boek . . .
Benevens eenige Afbeeldingen van Kopere, Züvere en Goude
Getd-munten, in deze Provintien gangbaar . . . Uitgegeven
door K, D.{e) W{ü)y
Gegraveerde titel van een AB*boekje uit het laatst der 18e eeuw, versierd
met een achttal plaatjes van welke de eerste vier elk vijf-e u-twintig
verschillende figuren vertoonen in verband met de letters van het alfabet.
Op het vijfde zijn de cijfers 1—12 aanschouwelijk voorgesteld rondom de
afbeelding van een staande uurwerk, terwijl op de laatste drie de voor-
en keerzijde van verschillende munten te zien zijn. De gravures zijn
kl. in-S**., z n. v. gr.
3839. „Catholyck f A/ B/ Cl boek, Voor de longe
Jeugd. I Petri 2:2... te Amsterdam, Gedrukt, by de
Erve de Weduwe Jacobus van Egmont: op de Reguliers
Breêstraat.^* z. ƒ.
Roomsch Katholiek ABboek, in^S". op zeer grofen grijs papier gedrukt,
hier als tegenhanger der beide vorige vermeld.
3840. „NatvH est vobis hodie salvator, Luc, 11."
Onderschrift gegraveerd onder de afbeelding der verschijning van den
engel aan de herders in Bethlehems velden Oude gavure infol., door C.
Galle, hier opgenomen om het eigenaardig bovenschrift : ,,A la plus grande
gloire && honneur de Dien. Distribution faite en 1774<. pour l'émulation
de la Jeunesse, par la Liberalitó De Mr. Grimonster, Ecoléltre Royal
de la Oathédrale de Namur.", waaruit blijkt dat de prent ter aanmoediging
aan de schoolgaande jeugd uitgedeeld is.
Digitized by
Google
17B0— 1800 MAATSCHAPPELIJK LEVEN 127
3841. „De apwedinge der meisjes.**
Inschrifl in een draperie boven in een plnatje, waarop een huiskamer
is nfgfeboeld. Links op den voorgrond een tafel, waarover een jonpf meisje
gereed is een tafellaken te leggen; achter de tafel staat de vrouw des
huizes bij een geopende linnenkast, op welker inhoud zij wijst Tusschen
allerhande speelgoed en prenten zit rechts op den voorgrond een kind met
een pop te spelen. Op den achtergrond zit een jonge dame te borduren,
bij een tafel aan het venster, een jongman staat achter haar stoel als haar
galant Rechts ziet men door een openstaande deur in de keuken. Gravure
in-8* , naar en door S Fokke 1770, met adres van J. Wessing Wz. te
Amsterdam.
3842. . . . ^^Testimoniuyn Morum^^^ enz.
Formulier in boekdruk, langw. kl. in«8** , van dit testimonium zooals
het ann „'s Lauds Universiteit te Franeker" door den ..Senatus judiciali.s"
werd afgegeven.
3843. ^.Promotie met de kap "
Afbeelding der plechtigheid bij liet bevorderen van een Doctor honoris
causa, in den Dom te Utrecht, ter gelegenheid van het eeuwfeest der
hoogeschool.
Origineele teekening in-8*., in O.I. inkt, door J. Buys, voor de gravure
van R. Vin kei es. met boveubtaand onderschrift, hier voren reeds vermeld
onder No. 11. Deel I. Plaat III. Een proefdruk vóór alle letter en een
letterdruk van de prent zijn hier bijgevoegd.
3844. „ Wil. Fr Schratenbach a Burmania Tractatus
juris publici federaii belgii de jure comitiorum frisicorum,^^
Gegraveerde titel van bovengenoemd werk, met adres in boekdruk:
,,Franeqner8e, apud J. Brouwer, Typ. & Bibl. 1751."; onderaan een af-
beelding van de vergadering der friesche staten, waarboven een lint met
inschrift: ..Ille Condet Aurea* Secula ". Titel en voorstelling zijn elk
afzonderlijk omgeven met een randwerk Louis-quinze. In den rechter-
bovenhoek der laatste is de ..opstalboom" afgebeeld. Gravure in-8*., naar
R. Keijert, door I. Folkema.
3845. „Z)e raadkamer op het stadhuis te Amsteldam^
zo als de Vroedschap aldaar *s Jaatlyks op den 28*'<' Ja-
nuary vergaderd i-.** — ^Jai chambre de conseü dV hotel
de vVle d' Amsteldam^'' enz.
Gegraveerd inschrift aan weerszijden van het met zonnestralen omgeven
wapen der stad, in den ondersten plaatrand dezer afbeelding van de
raadzaal te Amsterdam Gravure in-plano, naar W. Kok. door N. van
der Meer Jr 1790, met adrea van I. de Jongh t* imsti^rdAm. Proefdruk.
^
izedby Google
128 8TRAATPI0URBN - BEDBLAARS 1750-1800
3846. Beddaars en gehrekhigen in Nederland. {Am-
sterdam 9)
Afbeelding van twaalf toen bekende? bedelaars. Gravures in-lS* , naar
P. Barbiers door P. Langendijk. Immerzeel noemt P. Langendijk als
graveur in H geheel niet; Kramm vermeldt slechts een zestal prentjes,
terwgl hij veronderstelt dat de zes door Smit gegraveerd (zie volgend
nommer), behooren tot een stel van 12 plaatjes, dat hij bij anderen
genoemd vond; ik schrijf daarom ter onderscheiding hier de eerste
regels af van de 4-regelige versjes, onder ieder der hier aanwezige prentjes
a%edrukt: „Het Beste beentje moet voor uijt,"; .^Veel menschen Rijden
tot vermaak;" „Wegh, wegh, Apol, met Harp en Lier."; ,.Nog Pegasus.
nog Mensch-en-paard," ; ..Men brengt mij niets, dies ben ik Flip/';
,,8teets Avond voor het log Verstand,"; „Het Porren schynt myn werk
te blyven;" „Dus Swarte Klaas zijn pijpje Rookt,"; .,Twee Krukken
met een Stelt zyn goed," ; „'k Maak Schoenen schoon, of vraag om
poen;" ..Ik zit, och arm voor Weer en Wind,"; ,.De Honde-Mepper, suf
van Geest,".
3847. Straatfiguren uit Nederland {Amsterdayyf f)
Serie van zes etsen, iets smaller en hooger in-l£^ dan de vorige, naar
P. Barbiers door A. Smit. Om de, in het voorgaand nommer vermelde
reden, geef ik ook hier de eerste regels aan der versjes onder ieder plaatje:
,.Myn gryze langoor torst en draaft,"; „muzyk en dans met eed'len
Zwier"; „Geen Haas of Hind behaald den Prys"; „Jk Speel met Een
hand op de Fluyt"; .,Jk Streed wel eer voor Land en Staat,'; „Myn
opgekrompe en styve leen,". Deze prentjes zijn rechts bovenaan gemerkt
„l"— .,Ö." Van het eerste plaatje is hier ook een afdruk in rood aanwezig.
3848. ,/fc Ben mank in Kunst^ en op myn beenen^
Y wilt U milde hand^ mij leenen.^^
Tweeregelig onderschrift onder de eerste van een twaalftal voorstellingen
eener kinderprent, getrouwe kopiën van eenige der afbeeldingen in de
beide voorgaande nommers. Die. waarvan hier boven 't versje is weer-
gegeven is dezelfde als plaat 4 van No. 3847.
Ik laat hier verder de eerste regel van ieder tweelingrijm volgen, met
verwijzing naar de plaat, waarvan deze een kopie is.
II. ..De honde Mepper, gaat op Rollen," enz. Plaat 13 No. 3846.
III. ,.Ziet Kees loopt dol, en Uytgelaaten," enz.
IV. .,Myn styve Leen, ter Zee gekreegen," enz.
V. „Ziet Prulla doet ook vreemde dingen," enz.
VI. ,.In weer en wind, zit ik dus Blinden," enz.
VII. „In 'tOorlogs Vuur, ben ik verschenen," enz.
VUI. „Ziet zwarte klaas, Zyn pypje Rooken," enz.
4 ,
, 3846.
6 ,
, 3847.
3 .
, 3846.
11 V
, 3846.
5 ,
. 3847.
8 ,
, 3846.
Digitized by
Google
1750—1800 TUCHT- RN SPINHUIZEN 129
IX. „Met dans en spel, leer ik myn Honden," enz. ,, 2 „ 3847.
X. „Zo ik niet Liep op vyf paar Voeten," enz. „ 1 „ 3840.
XI. „Ziet Ary snel, en Zonder liugen." enz. „ 3 „ SS*?.
XII. „Myn gryse Ezel moet myn dragen," enz. „ 1 „ SS^?.
Gekleurde boutgravures in-I2®., door H. Numau, wiens naam op de
tweede en achtste voorstelling te vinden is.
3849. „Geztc/t( van het mannen-tucht of rasp-huys^
op de Binneti'plaats te zien^ te Amsterdam.** — „ Vue in-
terieure de la maison de correction^ pour les hommes^
d Amsterdam,**
Onderschriften in twee rijen naast elkaar, onder de afbeelding van de
binnenplaats in het Rasphuis te Amsterdam, waar een menigte personen
de geeseling aanzien van een aan den bekenden geeselpaal gebonden
man. Aan weerszijden en op den achtergrond liggen groote stapels hout;
rechts op den achtergrond een schouw. Gravure br. in-foL, „H. Schoute
del ad viv.", terwijl links onderaan het hoUandsche-, rechts het fransche
adres staat van P. Fouquet jr. iti wiens bekenden atlas deze plaat behoort.
Nog drie afbeeldingen zijn hier bijgevoegd n.l. 1". een oudere derzelfde
binnenplaats van een andere zijde gezien en in de afzonderlijke deelen
zeer verschillend van de hierboven vermelde, met een lint boven de
afbeelding, waarin „Kasp ofte tucht-huys." gegraveerd is. Gravure kl.
langw. in-**., z. n. v. gr.
2^ een gedeelte der binnenplaats, waarop links een paar gevangenen
aan 't raspen zijn, terwijl er op den achtergrond een derde een kastijding
outvuugt. Onder in de plaat: ..la Maison a Rasper", in den muur op
den aciitergrond : „t'Kassphvys", en 't cijfer „34" in den rechterbovenhoek.
Aan de keerzijde een hollandarhe en fransche tekst in twee kolommen.
Op de tierde ziet men twee mannen, bijna geheel ontkleed en mrt
keteuH aan de voeten, bezig in een vertrek hout te raspen. Gravun*
kl. in-4^, z. n. v. gr. No. 1 en 3 behooren in: J. Commelyu, 3«f^rt/r/w//
va:i Atnst^dam.
3850. Gezicht op de binnenplaats van het Rasphuis te
Amsterdam.
In 't midden der plaats wordt hout gewogen, dat rechte* door twee man
wordt opgestapeld. Achter deze beide laatste een schouw in de ojhmi
Iu<'ht, wiiaronder een vuur brandt; daar luiMht de geeselpaal met het
beeld der Gerechtighei*! er op. Link» op den voorgrond twee mannen
van welken er een de plaats veegt, do ander ketels schoonmaakt
Tcekening in kleuren, br. in fol., zonder naam.
3851. „Afoien tudithuis aymo 1767".
OmHcbrift. rondom de drie kruizen van 't amsterdamsche wnpeu, nfgc*
▼ 9
Digitized by
Google
130 TUCHT- EN SPINHUIZEN - KRIJGSWEZKN 1750-1800
beeld in den gevelsteen van een pakhuis, wnarachter de boveng-enoerade
rooien verrijst, die buiten Amsterdam, dicht bij de Hooge sluis, aan don
Amstel stond. Boven de deuren, links van dit gebouw, staat ..d' eendragt".
Teekening* in kleuren, in plano, zonder naam.
8852. „t* Spi7i'hvis , La hfaison des FeuUantine8*\
Qezicht in de zaal van 't spinhuis, met bovenstaand inscbrifl in een
afhangende draperie Gravure kl. in-4*., z. n. v. gr., rechts bovenin ge-
merkt „37". Uit?
3853. „Het vrouwen tuchthuys of apinhuys va7i Binne^
tot Am^terdamy — ,^V interieur de la maison de corection
(sic) pour Les femmes, d Amsterdam,''
Gezicht in dezelfde zaal. die op het vorig nommer is afgebeeld. Nu zijn
de spinnewielen echter geheel verdwenen en alle vrouwen bezig met
naaien. Gravure langw. in fol.. naar H. Schoute. met bovenstnande onder-
schriften in twee regels (het hollandsche links en het fransche rechts), in
den ondersten plaatrand en het adres van P. Fouquet junior te Amsterdam.
Hierbij de afbeelding van hetzelfde gebouw van buiten, die evenals
de bovenstaande, behoort in den Atlas van Fouquet. en twee andere, één
uit J. Oommelin. Beschryving van Amtterdam. de andere uit de serie
van P. Schenk.
3854. 1, „Pooker van de garde'*. — 2. „Ruiter, v.
d. garde. t. paert." — 3. „Tamboer, v d. dragon t paert''
— 7. „Tamboer en fluiter, v. d. gar"(de). — 8. „Garde
suisse." — 10. „Cent suisse." — 11. „Hydock."
Militaire kostumes met bovenstaande onderschriften. De nommers stuan
rechts in- of boven deze houtsneden in- 12".. z. n v. gr. Muller vermeldt
nog eenige andere van deze serie ahnanaksprentjes. (Muller 8. No 3996)
3855. „Op Deezen Zwarten Huzaar of Doodskop^ Met
eenige Vyandlyke hoofden^ aan zynen Gordel wederkerende''.
Onderschrift met 8-regelig vers, in twee kolommen, gegraveerd onder
een zoogenaamden Doodskophuzaar, een regiment door Frederik den
Groote opgericht. Gravure gr. in-4"., z. n. v. gr.
3856. „De Roode Huzaar^ in 'f Slaan der Fransen by
Crevédt Spreekt"
Onderschrift met 4-regelig versje, in twee rijen gegraveerd onder de
afbeelding van genoemden huzaar. Op den achtergrond de stad Crefelt
en 't vluchtend leger. Gravure gr. in-4*., z. n. v. gr.
3857. Gevecht bij een hoeve, tusschen voetvolk en ruiterij.
Ben der vele teekeningen van D. Langendyk, welke zonder uitzondering
Digiti
izedby Google
1750-1800 KRIJGSWEZEN - SCHUTTERIJEN 131
bijna, beschouwd worden als episode.<4 uit den enj^lschrussischen inval in
NoordhoUnnd in 1799. Het jaartal (1781-) dat hier met den naam des
teekenaars links onderin de voorstelling" staat, bewijst echter dat deze
teekening" in O.-I. inkt en sepia, lanfp^r. gr. in-fol. daartoe zeker niet
behoort.
3858. Gevecht iusschen müitairen.
Teekening" in O.-I. inkt, zeer groot inplano, één der vele gevechten
afbeeldende, die de inventieve geest van Dirk Langendijk ontwierp
en die jarenlang alle zonder onderscheid thuisgebracht zijn onder den
eugelschrussischen inval in Noordholland, om 't even of er een veel
vroeger datum in de teekening te vinden was, of niet. Hier heefl een
verwoed gevecht plaats rondom een fourgon met gras geladen, waarvan
de paarden gevallen zijn. Rechts, op een hooger gelegen terrein,
naderende troepen.
3859. Een fransch militair hij het lijk van zijn krijgs"
makker.
Aquarel in-*"., door D. Langendijk.
3860. „/eu de la guerre.'' enz.
Titel van een boekje, uitgekomen bij P. Mortier te Amsterdam en
hohoorende bij een gelijknamig kaartpel, dat hier niet aanwezig is. In
dit boekje in-32*. zijn al de figuren van dit spel verklaard. Op den omslag
is aan de voorzijde een excercitie. aan de achterzijde een gevecht afgebeeld.
Gravure langw. in-12*., z. n. v. gr.
3861. ^^Hooft-tvagt der Schuttery. Boven de St An-
tlionies Waag^ op de Nieuwmarkt. Te Amsterdam.'*
Eigenaardig kijkje, bij avond, in een der zalen der amsterdamsche
burgerwacht. Links een man, die bij 't licht eener kaars, aan een ander
een ordonnantie voorleest; terwijl op den achtergrond een staketsel is
gemaakt, waarachter bij 't schijnsel eener kaars eenige wachthebbenden
kaartspelen? Gekleurd exemplaar eener gravure langw. in-fol., .,Hk van
Hilten f. aq: Fort." links- en „C. Philips Jsz. Excudit." rechts onder
de plaat. Komt ook met nog twee afbeeldingen van dergelijke wachtzalen
voor in :
„Een fraay Stel Van elf Stuks printen en pourtretten, Behoorende
tot de Beschryving van Amsterdam, door Jan Wagenaar.", zooals er
staat op den omslag der platen en portretten waarvan ik hier de lijst
laat volgen, zooals die verder daarop voorkomt.
,J. Gezicht van het Y en Pampus. . . . Eerste Stuk, pag. 77
II. Joost van Vondel 487
III. Gerardus Johannes Vossius 523
Digitized by
Google
132 SCHUTTERIJEN 1750-1800
IV. Reize van Maria Henriette, naar Amsterdam Sél
V. Comelis Tromp 706
VI. Samuël Coster Tweede Stuk . . 395
VII. Burgerwacht op de Anthoniesch Waag . Derde Stuk . . 17Ö
VIII. Reguliers waag ibid.
IX. boven de Wester Hal ibid.
X. Pieter Cornelisz Hooa . .' 224
XI. Gaspar Barlaeus 226
De Prys is:
Ordinair Papier — • / 3 : 18 :
Te Amsterdam, By Hendrik Gartman, Willem^ Vermandel en Jan
Willem Smit"
Onder elk der portretten van Vondel, Comelis Tromp, S. Coster en
C. BarltBus staat een é regelig vers van I. Nomsz; onder de beide
andere een even groot van L van Ollefen; alle zijn gewoon infol., z. n.
v. gr. en worden vermeld bij Muller en bij van Someren:
Vondel (Ml. 5771), Vossius {Ml. 5863, latere stiint zie v. S i. v.)
Tromp (Ml. 5421, zie v. S. i. v .) Coster (Ml. 1162), Hooft (Ml 2528),
Barlaeus (Ml. 220 latere staat, zie v. S. i. v.)
De platen N®. I en IV (zie voor den vroegeren staat van deze plaat
No. 1882 hier voren), br. infol. en VIII en IX langw. in-fol., zijn eveneens
z. n. V- gr., alleen N®. VII, hier boven afzonderlijk beschreven, heeft het
boven vermelde adres.
Daar dat adres niet voorkomt onder de uitgevers van dit stel, is deze
plaat zeker ook voor een ander werk gebruikt.
Hier is nog bijgevoegd het portret van Jan Wagenoar. te halver lijve,
naar rechts, met Öregelig vers van Jan de Kruyff, naar J. Buijs, door
I. Houbraken; a in een proefdruk vóór alle letter, niet vermeld door Muller
noch v. Someren; b in een letterdruk. (Muller, Cat. Fortr. No. 5908).
3862. ^^Gezicht van het Plein in 'S Hage'\ — „ ^^'^
du Plai7i de la Haye 8fc''
Onderschriften, met opdracht .,aan den Hl Constant de Rebecque"
door H. Scheurleer F. Z. 1758, aan weerszijden van het wapen van dien
heer, gegraveerd onder de afbeelding van liet Plein met een daarop
aangetreden kompagnie der zwitsersche garde? Gekleurde gravure Inngw.
gr. in fol., z. n. v. gr.
3863. „Gezight van de Malibaan en Waapen schouwing
der Haagse Schuttery, Vue & Perspective du Mail & de la
Revue du Bourgoisie (%xc) de la Haye."
Onderschrift (met opdracht aan Johan Dierquens, door H. Scheurleer Fz.
enz.) onder de afbeelding van het Malieveld en de opgestelde schutterij.
Gravure br. in-fol, z. d. v. gr. (Muller No. 4116 en S. No. 4115).
Digitized by
Google
1750—1800 8CHÜTTBRIJBN - BÜRGBR WACHT 133
3864. Gezicht op het Si Janskerkhof en de Hoofdwacht
te Utrecht.
Aquarel langw. in-4®. z. n., met verscheidene militaire figuren versierd.
Belangprijk voor de uniformen.
3865. „Wyk A\ IV."
Plattegrond van de wijk van ,.Jan Colouius. Kapitein.*' wiens wapen
gegraveerd is bovenaan in 't midden van het lijstwerk, dat deze platte*
grond omgeeft. In den linkerbovenhoek staat het wapen van „Jan
Suerhoff. Luytenant.", rechts dat van „Hendrik Crull. Vaandrig." Onder-
aan in het midden van 't lijstwerk het wapen van Amsterdam en daaronder
dat van „Pieter Keeters Sergeant", links daarvan d^t van „Jeremias
van der Burgh Sergeant.", rechts dkt van „Willem van der Vuurst
Jun*". Sergeant." Op den ondersten rand van 't lijstwerk staat aan iedere
zijde een kanon, in dien rand de verklaring der teekens in de plaat,
terwijl trofeën van allerlei krijgstuig de beide zijstukken van het lijst-
werk versieren. Gravure in-plano, „J. C. Philips del. et fecit, 1743."
Deze kaarten gaven het gedeelte der stad aan dat bij *t betrekken der
wachten, bij brand, enz. onder 't kommando van den daarop vermelden
kapitein stond. In deze kaart is een groot gedeelte der belendende wijken
mede aangegeven.
3866. „ Wyk N? XXII. onder den ed. manhaften heer
kapitein Gerard van Keulen.**
Afbeelding in sierlijk gefigureerden rand van het gedeelte der stad
Amsterdam, dat onder 't kommando van bo vengenoemden kapitein stond
voor 't betrekken der wachten, bij brand, enz. Het wapen van Q. v.
Keulen ia midden bovenin dit lijstwerk gegraveerd; in den linkerboven-
hoek dat van „Jacob Joan Severyn Luitenant.", in den rechter van
„Paulus Klaus, Vaanderig." Onderin, eveneens in lijstwerk, het wapen
van , .Daniel van Laaren, Sergeant.", links dat van „Paulus Theroude,
Sergeant.", rechts dat van „Jacob Nieuwhout Sergeant.", waarover echter
in dit exemplaar een strook geplakt is, met den geschreven naam van
j.Jodocus van Laren, Sergeant.", terwijl over het gegraveerde wapen het
geteekende geplakt is van dezen laatsten. Bovenstaand opschrift staat
in een cartouche met het wapen van Amsterdam links bovenaan; de
„Verklaringe der Teekenen." rechts onderaan en eveneens in cartouche.
Gravure in plano, „I. C. Philips del. et. f dir. 176*3."
3867. j^Conservat utramque,*'
„'t Geweten vrij
Geen dwing'Iandij
Maar Reght en Vrijheid
Der Burger Blijheid
Digitized by
Google
134 BURGERWACHT - 8CHKEPVAART 17BO-1800
Dat ia de Saak
Waar om ik Waak."
Het eerste is eeu inschrifl links boveuiu een schuttersbrieQe vau Amster-
dam; terwijl het 6-regelig vers staat op het papier, dat de Amsterdamsche
maagd ia de hand houdt, die in 't midden van het plaatje is afgebeeld,
staande achter het stadswapen, omringd door een wapentrofee. Links
van haar twee tamboers en een piekenier; rechts een vaandeldrager en
een officier. Onder deze voorstelling de oproeping: „Onder de Compagnie
van d'Ed'le Manh: Heer Capitein Abraham Ter Borch Werd UE.
Hendrik Walre de Waght Aangeseyd, om met UE. volle geweer te
Compareren ter Plaatze als Nader bj Trommel-slag zal werde Bekent
gemaakt om gelésen te worden onder het 2 Corporaalschap. Ö* Spies
Corporaal. 1753' . Aan weerszijden van dit onderschrift de voor- en
keerzijde van een medaille van ..MDCXCVI." Gravure kl. langw. in-4®.
z. n. V, gr., met adres: „'t Amsterdam by Gerred de Broen op 'tRockin,
in Leyden Ontset." Van deze briefes zijn er hier nog drie met hetzelfde
versje en over 't geheel wel dezelfde voorstelling, maar niet van dezelfde
koperplaat.
Het eerste is voor W. H. Warnsiuk A®. 1779 en heeft als adres „by
Corsselis van Jagen, Plaatsnijder.'* in de,, Oude Lojer-straat" te Amsterdam.
Het tweede is voor ^.Abraham Gillekes Als .4^^/ (borst), 1781 en'
heeft het adres vau „Gerrit en loannes de Broen".
Het derde, voor Willem Laduk ,,A.^ 1788", heeft 't adres „Te Amster-
dam, by Adam Meijer, op de Voorburgwal over de onvolmaakte Tooren
in de Zwarte Hen.' {Zie No. 3008 hier voren).
De gi-ootere cijfers en cursief gezette woorden zijn in der verschillende
wachtbrie^es handschriftelijk ingevuld.
3868. „JFeii Hollands Oorlog Schip na de Manier der
Engelse Gebouwt Voerende 44 Stukken Kanon'\
Zeer uitvoerige afbeelding van een oorlogschip uit het begin der
18e eeuw en dus eigenlijk hier te laat geplaatst. In 14 kolommen, met
bovenstaand opschrift gegraveerd onderin de plaat, wordt de verklaring
gegeveu van alle deelen vau 't schip. Gravure zeer gr. in-plano, „H. V.
Oord Accurate Delineavit.", „A. V. D. Laan Fecit". In de laatste rij,
onder de verklaring: „Tot Amsterdam By Petrus Schenk voor aan in de
Warmoes Straat in Visschers Athlas."
3869. ^^Afbedding van liet examen in het kweekschool
ie Amsterdam y
Gezicht op de binnenplaats der kweekschool, waar de leerlingen bezig
zyn in het want te manoeuvreeren; voor de vensters links verscheiden
toeschouwers van beiderlei sekse. Gravure kl. in-é'*., z. n. v. gr.
Digitized by
Google
1750-1800 SCHEEPVAART - BELASTINGEN 135
3870. „JEen meer als gemeen extra welhezeylt galjoot^
schip met drie Masten^ getxaamt de Johanna Margareta
Te koop binne7i Rotterdam, op Dingsdagh den 3 April
1 725. 's namiddags ten 4 uuren precys'\
Veilings-aauplakbiljet van Cornelis Harel, Makelaar, met bovenstaand
opschrift en de afbeeldinpf van een schip in houtsnede, er boven. 1 blad
in-plano, in boekdruk, met adres van de Wed. Paulus Boekenes te Rot-
terdam 1786.
3871. y^Blankenesche Ever Na de naam van een dorp
op de Elve^ uit Zee komende.*'
Onderschrift onder de fj^eteekeude afbeelding eener schuit met opge-
huald zeil. Teekeaiug iu-4^, zouder naam. Hierbij vierentwintig ver-
schillende schetsen van schepen, hoofdzakelijk voor de binnenvaart.
Teekeningen in-8". en iul2*. met depeu, in O.-I. iuktensepia, meerendeels
tusschen 1760 en 1773 in de omstreken van Utrecht ge teekend door 1. H.
3872. ^^Ck)nvoyen en licenten.'*
Inschrifl in 't ontwerp voor een uithangbord. Schets in potlood, in 4".,
z. n ; de kleuren waarin het moest worden uitgevoerd zijn in handschrift
er boven aangegeven.
3873. .yQuotizaiie Biljet^ op de Coffy, Thee, Choco-
late, ^c."
Vier verschillende biljetten, voor de jaren HS*, 1735, 1736 en 17*0
op „Coffj, Theo, Chocolate, Serbeth, Bom- Water, Limoenade en andere
Dranken met Water gemengt, over Weesp, en de Jurisdictie van dien, *
in rood of zwart gedrukt, hier, nis- beeld van een gedeelte der toenmaals
verschuldigde belasting, vermeld. Hierbij eenige andere opde „Wynen,';
., Wegens Taxatie in plaatse van de afgeschafte Pagten.*'; „Zout, Zeep.
Heere en Redemptie G-eldt,", „Somer en Winter Hoorngeld, en Pacrden," ;
en „Verpondinge".
3874. ,,Hoüand:' — ..Belasting Drie Stuivers'\
Schoppenaas uit een spel kaarten. Boven het aas het wapen van
Holland met het eerste der bovenstaande inschriften in een lint eronder;
om het aas, omgeven door een stralenkrans, het laatste inschrift.
Hierbij: Missive van Gecommitteerde Raaden met een concept Ordon-
nantie op het keffen tan een Hegt op de Speelkaarten en Dobbehteetien.
De ordonnantie, die t verzegelen van elk spel kaarten, dat in den
handel zou gebracht worden, verplichtend wilde stellen, werd gearresteerd
2 November 1753, doch vond niet alleen bezwaar bij Gecommitteerden
zelve, zooals medegedeeld wordt in een tweede Missive^ maar ook bij
„Jeau Jordan, doende zy» Traficq onder deu naam van de Weduwe Jonas
Digitized by
Google
136 AMBACHTEN EN NERINGEN 1750—1800
Fouquet en Zoon, en Compagnie, en de Weduwe Nicolaas Meyer, Speel-
kaartmaakers" te Amsterdam, die in een rekwest hunne bezwaren uiteen-
zetten. Ondanks dezen tegenstand was 't Rapport vóór de conceptordonnantie
en werd de ordonnantie gehandhaafd. Vier «tukken, in boekdruk, in-folio.
3875. „Zonder Geld door 't land te wandlen,
Is, als zonder VVaaren, handlen.*' enz.
Vierregelig opschrift boven letter ,,G" uit de serie kinderprenten uitge
geven door J. Bouwer en de Wed. J. Ratelband, „Rooze Gragt" te
Amsterdam, verschillende hollandsche munten voorstellend tot 1787 geslagen.
Hierbij eea latere druk dezer prent, met adres van J. Bouwer, Bijbel-
drukker te Amsterdam, op de Rooze Gragt. Tusschen de vier regels,
twee aan twee boven de prent geplaatst, is hier de vóór- en keerzijde
afgedrukt van den penning der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen,
door haar boven elk harer uitgaven geplaatst. (Muller No. 3981 G).
3876. ^^Verzameling van nederlandsche tafereelen van
kunsten^ ambachten en bedrijven^ voor kinderen^ Met der-
zelver afbeeldingen, welke voorzien zijn van de noodige
beschrijvingen van elke Kunst, elk Ambacht of Bedrijf, en
loaarbij tevens toepasselijke versjas gevoegd zijn, (Eene
wedergade van de Merkwaardigheden uit de Vaderlandsche
Geschiedenis van P. N. Muyt,) in vier stukjes, met 208
jraaije plaatjes. Te Zalt-Bommel, bijJohannesNoman, 1830.'*
Onder bovenstaanden titel zijn hier 208 ambachten enz. afgebeeld.
Ofschoon de plaatjes betrekkelijk klein zijn, is elk vak er tamelijk
duidelijk op afgebeeld en daar het meerendeel der voorstellingen een
goed denkbeeld geeft van de wijze, waarop in een groot deel der
zeventiende eii de geheele achttiende eeuw die bedrijven werden uitge-
oefend, is het een niet te versmaden bron voor hen, die zich hierop
toeleggen. Ik laat dan ook daarom hier in alfabetische orde de lijst
der afgebeelde ambachten, neringen en bedrijven volgen :
Aanspreker 139; Advokaat 110; Apotheker 71; Artillerlst ICS;
Ahtrologi.st 46; A.stronomische Instrumentmaker 119; Baggerraan 179;
BalansmaUer 12H; Banketbakker 193: Beeldhouwer 73; Bergwcrker ¥l\
Bezembinder éS; Bierbrouwer 72; Biersleper 171; Blaasbalgmaker 55;
Blih.^lager 56; Boekbinder 10; Boekdrukker 9; Boekverkooper 95;
Bombardement 169; Bontwerker 101; Boommaker 53; Borduurder 54;
Borstelmaker 153: Brandhoutverkooper 149; Brandspuitmaker 133;
Brievenbe.^telier 27; Brievoupost 31; Brieveutaschmaker 7; Brillenmaker
100; Broodbakker 17S; Ohemist 45; Chirurgijn 70; Chocolaadmaker 182
(foutief gonommurd ., honderd twee on twintigste); Dansmeester 15;
Dekenstikster 187; Diaraaqtslijpcr 102; Doodkistmaker 115; Draaier in
koper 134; Garentwijnder 58; Geldmunter 103; Geneesheer 69; Geweer
Digiti
izedby Google
1750—1800 AMBACHTEN EX NERINGEN 137
maker 87; Glasblazer 6 ; Glazenmaker 79 ; Glasgraveur 74 ; Qouddraadtrekker
aS; Goudslager 96; Goudsmid 98; Grafmaker 21; Grutter IB*; Hand-
schoenmaakster 207; Haringvangst 32 ; Hessenvrachtkar 166; Hoedenmaker
174; Hoe&mid 164; Horlogemaker 140; Houtplaatsnijder 28; Ingenieur
der genie 23; Instrumentmaker 93; Jager 61; Kaarsenmaker 40;
Kamerbehanger 144; Kanongieter 132; Kantwerkster 191; Kupper 196;
Keurslijfmaker 170; Katoendrukker 173 en 203; Katocuglanzer 107;
Katoenschilder 184; Kistenmuker 141; Klokmaker 39; Klompenmaker
19; Knopenmaker 16: Koekbakker 181; Kok 124; Kolfbulmaker 194;
Kolfmnker 1; Kompasmaker 105; Kopergieter 89; Koperalnger 90;
Koralenslijper 162; Koreudruger 177; Korenmeter 176; Kruidlezer 131;
Kruier 206; Krijgsman 136 en 195; Kuiper 11; Kunstdraaier 51 en 125;
Kunstplaatsnijder 43; Kunstverlakker 99; Kwastenmaker 200; Lakbereider
57; Lakenbereider 204; Lakennopster 192; Lakenperser 201; Laken-
scheerder 101-; Landman 120; Leerbereider 202; Leidekker 169 (verkeerd
f^enommerd „honderd negen en veertigste"); Lettergieter 81; Linnen-
bleekcr 172; Liouenglanzer 161; Loodgieter 77; Lijmbereider 42; Lijsten-
maker 69; Makelaar 35; Mandemaker 41; Matroos 138; Mattenmaker
148; Messenmaker 88; Metselaar 12; Modewinkel 185 (foutief geuommerd
125); Molenaar 180; Mutsenmaakster 189; Muziekmeester 157; Naalden-
maker 143; Notaris 109; Olie.sljtger 142; Omroeper 34; Op wekker (Porder)
36; Orgelmaker 123; Paarlemoerdraaier 198; Pakker 85; Papiermaker
8; Paraplu iemaker 185; Passementwerker 145; Pennenbereider 18;
Penseelmaker 188; Perkamentmaker 92; Plaatdrukker 84; Pompenmaker
116; Porceleinbakker 156; Pottenbakker 62; Prentverkooper 94; Pruik-
maker 44; Pijpenbakker 155; Rciskoffermaker 151; llietdekker 152;
Schaatsenmaker 137; Scharenslijper 160; Scheepstimmerman 14 en 22;
Schermmeester 127; Schilder 175; Schoenlapper 128; Schoolmeester 117;
Schoorsteenveger 24; Schrijnwerker 80; Schuitevoerder 66; Slager 49;
Speelkaartenmaker 91; Speldemaker 4; S[)iegelmaker 17; Steenbakker
26; Steenhouwer 206; Steenkooldrager 147; Steenzager 76 ; Stoelenmaker
112; Straatmaker 3; Strijkijzermaker 2; Student 108; SuikerrHlBnadeur
<i5; Tabakskerver 163; Tabnksorteerder 183; Tamboer 199; Tnpper 68;
Tapijtwerkcr 165; Teerkoker 118; Tegelbakker 197; Tcleskoopraaker
30; Timmerman 13; Tinnegieter 122; Touwslnger 60; Touwwinkel lb6;
Trekschuit 208; Trompetter 158; Turfdrager 25; Verguldcr 111;
Verrekijkermaker 113; Vi«scher 82; Vogelkooienroaker 106; Vracht-
schipper 75; Vuilnisman 146; Waag 64; Wuaierraaakster 33 ; Wafel bakker
114; Wagenmaker 50; Wever 67; Wolknmmer 52; Wolleustofverwer
129; Wollenna-iisfer 190; IJzersmid 78; Ziagmol«Mi 29; Zadelmaker 121;
Zagenmakcr 150; Zeeman 83; Zeepzieder 63; Zeilmaker 5; Zevcnmaker
167; Zilversmid 97; Zoutevischverkoof)er 87; Zwaardmaker 86; Zwavel-
stokmaker 20; Zijreeder 130.
Digitized by
Google
138 AMBACHTEN EN NERINGEN 1750—1800
De houtgravures zijn alle iu-12* , door H. Numan of J. Oortman.
Sommige zijn zeer goed. Onder ieder plaatje twaalf versregels; er
tegenover, aan de keerzijde van 't volgend plaatje, een meestal juiste, zij
't dan ook korte beschrijving van het afgebeelde vak. Het werkje verscheen
in vier stukjes, elk met afzonderlijken titel, onder bovenvermelden alge-
mecnen. De beide eerste stukjes zagen in 1838 het licht, de beide laatste
in 1820.
3877. „ Voo^maamste takken van Nederlandsch bestaan,^'
Onderschrifl eener plaat, waarop zeventien verschillende voorstellingen als
schilderijen tegen een wand zijn afgebeeld. Links boven de lambrizeering
ziet men „De Beurs van Rotterdam." van buiten. Daarboven, iets kleiner,
,.De Mijnwerken.", „De Wijnhandel." Nog hooger vier kleinere: „De
ïurfgraverij", „De Scheepsbouw.", „De Weeverij." en „Het Boter en
Kaas maaken." Rechts boven de lambrizeering „De Beurs van Amsterdam."
van binnen. Hooger: „Tabak- Suijker- en Koffijhandel.", „Thee- Specerij
en Lijwaathandel." Daarboven ook hier vier kleinere: „Het Hout-
vlot, Hout- en Papiermolens.", „Texel.", „De Haring visserij." en ,,De
Wal visvangst. ' Tusscheu deze beide helften drie voorstellingen boven
elkaar, waarvan de middelste in medaillon „De Landbouw, en
Graanhandel." verbeeldt. Bovenaan ,,Het Stadhuis en de Waag, te
Amsterdam.", met het wapen der Algemeene Staten midden boven de
omlijsting. Ondernan de grootste van al de voorstellingen, een gezicht op
„Het Koopmans Comptoir.", die tot in de lambrizeering reikt.
a. Onafgewerkte staat, gr. in-fol., naar en door W. Kok 1794. Onder
het onderschrift een kregelig vers: ,,'a Lands Handelaar, . . . 's Werelds
stapel-plajits." en „Opgedragen aan den Nederlandschen Koopman door
Izaac de Jongh."
ó. Dezelfde plaat in aquatint. De lambrizeering, die in den vorigen
staat links alleen het inschrift: „Handwerken.", rechts: „Konsten en
Wetenschappen." had, is nu versierd met de daarbij passende attributen.
3878. y^Almanach^ Op *t Jaar ons Heeren Jesu Christij
1787.... V Amsterdam^ by d' Erf gen. van de Wed, Corn.
Stichter.''
Een zevental prentjes, houtgravures in 24"., door J. Oortman, stellen
volkstypen voor, als „de windrige loterj-sraous.", .,de verschrikte schnaren
-sliep.", enz. Op de achterzijde van deu perkamenten omslag is een
trommelslager uit den tijd van prins Willem iii afgebeeld; onder hem:
.,Voor t Vader landt".
3879. ^<,Feyge Dam with part of the Fish Market at
Amsterdam''.
Onderschrift onder de afbeelding van deu Dam met het Stadhuis, de
Digitized by
Google
1750—1800
HANDBL 139
Waag, enz., op den achtergrond en op den voorgrond de vischschuiten,
met de bedrijvigheid der handelslui. Gekleurde engelsche gravure in plano,
naar Rowlandson door Wright en Sohulz, met adrea van R. Aokermnnn.
No 96 Strand. London. l Augiatus 1797.
3880. Tahakskerverij.
Inwendige eener tahakskerverij en eesterij. Deze werkzaamheden zijn
hier afgebeeld zooals ze tot ver in de negentiende eeuw met de hand
werden verricht. Drie meer of minder uitvoerige teekeningen in é-"., z. n.,
in O.I. inkt.
8881. Melkmewje.
Afbeelding van een meisje, met het melkjuk over de schouders en
aanbellend aan de woning van een harer klanten. Voor de stoep staat
melkkan en emmer, waaruit een hond drinkt. Gravure gr. in-4*., z. n. v. gr.
(door Muys).
3882. Appelkoopurouw.
Gezicht in een der achterbuurten eener stad, waar een vrouw, met een
zuigeling op den schoot, bij een stalletje gezeten, aan twee kleine jongeuN
appelen verkoopt. Een man, met schootsvel voor, ziet het aan. ïeekening
in O -I. inkt, in-fol., ,.C|Cuilenburgh Invent et Del 1793". Aardig voor
't kostuum.
3883. „Gezicht van het Oude-zyds-heeren-logement, te
Amsterdam, van Binnen te zien, benevens de manier der
verkoopingen van Schilderyen aldaar." — ^Vue de TIn-
terieure de TOade-zyds-heeren-logement, ii Amsterdam,
et la maniere de vendre des Tableaux "
Afbeelding der binnenplaats van genoemd huis, waar de schilderijen
in de open lucht worden geveild Gravure in fol., naar H. Schoute
(Muller No. 4004).
3884. Afbeelding van het Oude-Zyds-Heeren-Loge-
ment, enz.
De binnenplaats van genoemd gebouw, tijdens een schilderijveiling,
van een andere zijde gezien dan in het vorig nomroer. Gravure in-fol..
door 8. Fokke. Proefdruk vóór alle letter. (Muller No. 4005*).
3885. Heimachine. ^
Afbeelding van twee heimachines, zooals ze, vóór de toepassing van
<len stoom, met menschenkracht werden bewogen. Het blijkt uit deze
prent welk een groot getal menschen er tot dit werk noodig waren.
Gravure op 1*/, vel in plano, z. n. v. gr., mnir door J. Scheuk. Plnat
.,XX &6 XXI" uit: Tileman van der Horst. Tkeatrum machinarum
unitersale\ euz. Amst. 1736. gr. in-fol.
Digitized by
Google
140 NIJVERHBID 1760—1800
3886. ^^Loffdyke nagedachtenis of eere krans^ gevlogten
om het hoofd van Ijxurens lansz. Koster^ opgedragen aan
de steunpilaren der boekdrukkunst ; onze veel geachte heeren
en meesters^ Op Kopper- Maandag den ^^^ van Louw
'Maand^ des Jaars mdcclxxv.'*
Opschrift in rood en zwart boven een 0*regelig vers, in twee
kolommen, met onderschrift „UE. Dienstwillige Dienaars, De Gezellen,
Letter Zetters en Kuegts Ter Boekdrukkery van Thomas Bosch."; de
laatste twee woorden in randwerk. Tusschen de beide kolommen van het
vers staan overdwars nog vier versregels, in rood gedrukt, met zwarte
omlijsting: „Met Druk hoopt Bosch zijn Brood te winnen,** enz. 1 blad
iaplano, in boekdruk.
3887. Gekleurd papier.
Zes endertig verschillende patronen van omslagpapier, in de vorige eeuw
veel gebruikt in plaats van boekband bij ingenaaide vlugschriften, waaronder
enkelen, die aardig van teekening of met goud versierd zijn. 36 velin-4*.
3888. Uithangborden.
Ontwerpen voor uithangborden voor een „broodbakkery' ; ,,Boekweit
Mol(en)"; „Tabak en Kruideniers Waaren". Drie schetsteekeningen in
O.-I. inkt en potlood, in 4®. en langw. in-*'., z. n.
3889. y^Linnen merke om te Bleeke'\
Inschrift aan de keerzijde eener teekening in O.I. inkt, br. in-fol., van
„W= H"." (W. Hendriks), een „Biunehuis te Dongen prov Noord Braband"
voorstellende, waarin een oud moedertje bezig is aan *t in den titel vermelde
werk. Ook om het meubilair is^eze teekening niet onbelangrijk.
3890. „(iö Groote Zoutkeet^ logement^'*.
Ontwerp in kleuren voor een ornament of uithangbord ten behoeve
van een logement en koffiehuis van dien naam teV Op een voetstuk met
bovenstaand inschrift staat het gedeelte eener gecanuleerde zuil, waartegen
een draperie bevestigd is met een ovaal er onder, waarin bedoelde
„Zoutkeet" is afgebeeld; rechts een flesch, kruik en pan; links een koffiekan.
Teekening in kleuren, langw. kl. in-4"., z. n. Hierbij nog twee andere
schetsen in potlood voor 't zelfde doel, met de onderschriften: ,,t, logement
de groote zoutkeet. by C de longo" en ,,de Groot zoutkeet logement.
Koffy, Wijn. en Billiard,", evenals de vorige langw. in-4"., z. n.
3891. ^^Kooker en tas ahnanach voor liet jaar 1777.
t* Amsterda)n, By W. A. Leeuwendaal, In de Raamsteeg.
Met Privilegie.''
Titel van een miniatuuralmanak versierd met 13 plaatjes, alle zeden
^n gewoonten voorstellende; als:
Digitized by
Google
1750—1800 NIEUWJAAR-WEN8CHKN 141
1. ,.Riitelwap^ts", die nieuwjanrsprenten romlbrcnpi'en.
2. Een vrouw, die „Drie Koniugs brieven" te koop nanbiedt.
3. Knechts hun patroon (boekverkooper) op ..Kopper Manndoff" bcz<><Kend
4 De pnus ten troon f^ezeten.
5. Viistena vondzotten.
6. Kinderen, die met „Palmpaas" loopen.
7. Een huisp^ezin '„Paas-Eyren** etend.
Ö. Amsterdamsche jongelieden op „Hemcl-vaards dag" nnnr dr Wntt>r
graafsmeer gaande.
9. Mei'sche verhuisdag.
10. Een banketbakkerawinkel op „Sint Niclaas.''
11. Het zingen met de Ster.
12. „Hier ziet men zingen deze nonnen. Door Joost van Vondel i\(*^e
beeld." enz. (Tafereel uit den „Gijsbrecht").
Het laatste ])laatje (13) heeft het volgend onderschrift, waairmede tevens
de voorstelling verklaard is:
„Toen men hchreev zeventien honderd laren. En vijf en zevetitig daar
bij, November vijftien zag men varen, Van de Hooge Dijk pKjts op
het Y." Gravures in-128*., z. n. v. gr. Onder ieder prentje een 4-regelig
versje in acht regels gedrukt.
3892. ^^Zeegens Wensen in 't Nieuwe Jaar^ Geeft men
{Reykelyk aan elkaar^
Het zy voor niet^ of met belooniiig, De minste
{leeft dan als een koning,*'
Dit 4-regelig versje is gegraveerd in eén reirel boven- en é«^n regel
onder de afbeelding van een plein waarop verschillende personen, die
't zij langs de huizen nieuwjaarwenmen of zich op weg bevinden om
t elkaar te gaan doen. De voorstelling w omgeven door een cartt)uchernnd.
(iravure langw. in-12*., z, n. v. gr.
Het plaatje behoort in VrienJclijlu ninttcrjaarsf/i/'tm, m gemakkehiht
priti$^h/ke zakalmannch. Voor 't S^hrikkel Jaar 1760. Amst , B. Mourik.
z. j. in-24"., waarin nog vier andere plaatjes voorkomen, alle in 't formaat
van den almanak en met een boven- en onderschrift, waj.rvan ik de
volgende, die tevens aangeven wat het plaatje voor»tflt. Iiier ufnchrijf:
„De kinderen Trekken de Lotery, Die deen mtuikt droevig, en
d'nndere blij."
„Beschouw 't Banket, en Zuiker goet.Dat 8^ Nicolaaa. hier brengen d(M*t."
„Decse Heydin, wil zig vermeeten, Dat zy *t(ieluk. vi>or uil kan
weeten." Alle plaatjes zijn inl2*. en z n. v. gr.
8893. Nieuwjaarsbrief voor 1762 van „Margreta Van
Den Broeck'\
Baodwerk van figaren, in zoogecüemde peonekuDfet, d. w. z. uit
Digitized by
Google
142 NIKÜWJAARSWKNSCHKN 1750—1800
.sierlijke krullen sjimen|3resteld ; zoo b. v. aan weerszijden van het medaillon,
wnariii de weii.soh ^^eschreven is, een paar schermende personen ; bovenaan
een drietal rausiceerenden, enz. Gravure f^r. in-fol., z. n. v. fi^r.
3894. Nieuwjaarsivenschen van .^Barnard'' en ^.Maria
Van Den Broek''. 1763, 1764.
Het randwerk om den eersten, dat uit ornament rondom het vers bestaat.
is omofeven door verschillende afbeelding-en van ijsvermaak; onderaan
het nienwjanrwenschen op straat. Grnvnre gr. infol., z n. v. gr. links
on-lerin gemerkt ..E".
D.it van den tweedeii is sanienge.steld uit bijbel.sche tnfereelen: de
groel^^nis. t verschijnen der engelen aan de herders, de herders in den
ptnl on een afbeelding van het zingen met de ster. Gekleurde gravure
gr in fol.. z. n. v. gr.
3895. „Df? CL Psalmen des Propheten Davids:'
Opschrifl boven een blaadje uit een p.salmbcjek, gedeelte van een
schijnbedrieger geteekend in een gegraveerd randwerk, op een br. fol.
vel papier, zooals door de kinderen der 18e eeuw gebruikt werd. om er
een kermis of nieuwjanrswensch aan ouders of bekenden op te schrijven,
«Int dan tevens, meer nog dan tegenwoordig, als proeve van schrijfkunst
diende. In dit randwerk is bovenaan bet ijsvermaak afgebeeld, met een
saliemelkkraampje links en een vrouw, die gepofte kastanjes verkoopt,
rechts; ondeman een stadsgezicht met toesleed je. galarijtnig enz ; in de
brug-, aan de linkerzijde dezer voorstelling, het jaartal ,.17 43". Gekleurde
gravure br. in-fol., z. n. v. gr., met hetzelfde randwerk van de eerste der
in het vorig nummer beschreven prenten, doch omgekeerd. Bijna midden
onderin de plaat staat het cijfer .18". De schijnbednVger is geteekpnd
door ..Jacob: de Rie".
Hierbij verschillende andere nieuwjaarswenschen geheel geschreven,
door Neeltje, Pieter en Frans van Kgmond en enkele anderen.
3896. y^NienW'jaars wensch aan alle voorstanders der
oude constitutie en beminnaaren van het doorluchtig
Oranjehuys.''
Opschrift boven een 55regelig gedicht door ,.Jan Pappelenbos en P. van
Leeuwen Jr." ..In Amsterdam, den 1 January 1787.". omgeven door
lijstwerk en geheel in boekdruk.
3897. ^j Nieuwjaars groet ^ aan alle braave voorstanders
der oude constitutie, en beniinnaars van het doorlugtig
en hoog vorstelyk Oranje huis, anno 1788."
opschrift boven een 60 regelig vers ter verheerlijking van den prin»;
op i vel in fol., in boekdruk, omgeven met een fiieetrand.
Digitized by
Google
1750—1800 NIRUWJAARSWKNSCHEN 143
3898. ,,Nieuwejatn*s ivensch, aan De Heeren Chm-
mis sarissen en Leden ran de Burger- Sociëteit te
Amsterdam, mdcclxxxvii."
Omschrifl iu boekdruk oin een houtffravure inl2*., door (J.) ..oortraan.".
de ééne zijde vau een penningf (van boven|jfenoemde sociëteit) voorstellende,
waarop, j^fflaukeerd door tweo geweren, meteen lauwerkrans op de bnjonct-
len, een altaar is afyfcbeeld met het wapen van Amsterdam. In de nfsnede
leest men: ..<leii burfrersUmt toegewyd.' . terwijl er als randschrift in
staat: ..Burfifersociet. opjfer. te Arast. den. I Feb: 17^0" Onder dit
hoofd een vers van dertien Bregfelipfe koepletten, met onderschrift:
..Uit schuldi^v» h>)o;j.ichtiii|j^ ITIOd. Dienstwillig^e Dienaar Johanncs
Wilhelmus Koek. Bode der Sociëteit.": onderaan het ndres vnn Jan
Verlem te Amsterdam. 1 vel in-fol., in boekdruk
3899. ^sNieuW'jaarwenach^ aan de heeren leden van
het genootschap tot Nut der schuttery. By de vernieuwing
des Jaars, den Eersten \)an Louwmaand^ 1787. door der-
zelver onderdaanige Dienaaren, de Tamboers en Pypers
des Genootschaps ''
Opschrift boven een pfedicht vnn acht flregelige verzen, in twee kolommen,
door een bloemrand pfescheiden en met een neppende koeplct midden
onder deze ncht, onderteekend: „Hendrik Scholte. Boode. P. G. TolfVn.
L. Bronder. G. Duyverraan, Tamboers." en met ndre.Q: ..Te Amsterdnm.
by J. Verlem. iu {sir) de VVarmc^esstrnat.": nlics in h(»ekdnik. B(»\eh
het opschrift is in hout^frnvure vnn ,,J. oortman.'' en door trommen en
allerlei wapentuig omgeven, een medaillon nfgedrukt wnarin de IIoliandHchp
mangd is afgebeeld staande in den Hollnndschen tuin: de speer met
vrijheidshoed in de rechterhand en aan den linkerarm een schild met
het arasterdamsche wapen. Boven haar hoofd: ,.Tot nut der schuttery."
Niet vermeld door J. A. Jochems
3900. „/la« mijne medeburgeren in wyk 25. ter ge-
legenheid dezes nieuwen jaars.''
Opschrift boven een nieuwjanrswensch in drie firegelige verzen, van
„Paulus Smies. Tamboer in de Eerste Compagnie in Wyk 25, en Bode
vnn de Wijkvergadering in dezelfde Wijk.' 1 vel infol.. in boekdruk.
Opschrift en vers omgeven door een fileetrand.
3901. ,,NieuW'jaars courant: Voor het Jaar mdcclxvi.
Eerbiedig Op-geofferd aUe heeren^ koop-lieden^ burgeren
en inwoonderen deezer Stad Amsterdam^, Door de Om
'Brenger der couranten en dominees-briefjes.'^
Opschrift boven een vers in twee kolommen, omgeven door een lijst
in houtsnede, twee boomtakken vertoonende met bladeren en appels er
Digitized by
Google
144 NIEÜWJAARSWENSCHEN 1760—1800
aan en van onJer saamg-ebouden. OnJenian staat, buiten dit lijstwerk,
,.U E. Dienstv aardige Dienaar, Johaones van Rees." en nog lager het
adres van ,,de Erven jde Weduv^'e Jacobus van Egraont:" te Amsterdam.
Links buiten de lijst, de namen der personen en de vermelding der
gebeurtenissen, in het vers door de letters a—k aangewezen. Boven het
opschrift eeu zeer smalle houtgravure met het wapen van Amsterdam
in 't midden, omgeven door een trofee van vlaggen, aan weerszijden een
kanon, verder vaatjes kruit, eeu schanskorf, enz. Onder het wapen, in
boekdruk, ..ó! Heemel, laat Dog 's FRINCEN Raad En zyn lUf/eeren
'üLands Heil vermeêren.' 1 blad in-p!ano, tekst in boekdruk. Dezelfde
houtsnede staat ook boven den .,Nieuw-JHarswensch, Aan alle burgeren . . .
van de Mooleubuurt," enz. (zie lager).
3902. .JCarremans nieuwjaar- weixsch^ opgedraauen aan
alle heereUy kooplieden^ burgers en inwoonders der stad
Atnsteldam^ 1781. In de Wyk van Nommer **.**
Opschrift boven een vers in duitsche letter, twee blz. in 8". groot en
onderteckeiui ..ÜVVE«1 Dienaar *♦ De Karreman van deze Wyk." Op de
beiile laatbte bladzijden van dit dubbel ge.slagen blaadje is een dergelijke
„Nieuw-jaarsweiisch," gedrukt van „de Vulders en Aansteekers der
Lantaernen. Letter *. In de Wyk van Nommer ♦."
3903. ^^Nieuwe-jaars, zeegen- wenschen^ Voor het Jaar
1791. Hartgrondig toegewenscht ; aan alle Ileeren,* Koop-
lieden^ Burgers, en Inwoonders dezer Ptaatzen^
Vers in twee kolommen, in boekdruk, met boveustjiand opschrift en
onderteekend: .,Onderdaanige Dienaar J: J: Post." 1 blad br. infol.
3904. ^^Nieuwjaars oratie, met volkomen approba-
tie, vol cequivocatie opgedraagen aan allerhande gene-
reuse natie. Of Wierook van Wenschen, met Eerbied
Geofferd, op deezen Eersten -Dag van het op Nieuw Aayi-
gevangen Jaar 1765. Aan alle IJeeren Kooplieden, Rechts-
geleerden, Plytbezorgers, en Makelaars, nevens hun E:
Bediendens, en alle verdere begunstigers der Potloot- Fabriek,
van hunne Onderdaanigste Dienaaren Moses Polak en des
zelfs zoon, maakers van het alömberoemd potloot. Onder
de zinspreuk. Wordt V lange gepreezen, en 't korte gelastert ?
Dit\ dtibbeld Lofwaardig, 't is lang, en 't is bastertJ"
„Beers- dispiet Hop zyn mausjes on walons, ge' ouwen
tisschen de lioude on de Jonge Photloodsman Polak, mit
Jossef Beerd, de Fransdie Photloodkraamer, Tot ien
Ny-Joors-Gesdienk geprisseteert han me Klüanten ; Mit
toeunnsching von Ravochem on Aüychem, on halles mat
Digitized by
Google
1750—1800 NIKÜWJAARSWENSCHKN 145
^er khomt te he'ooren tot ien Ny-Joor^ mit Vreegd on
winscht Viel moos on gelik^ on diezende 'prosyoriteiteny
^^Nieuwjaars Taaljiiweel Poézy- en Konsttrompet^
van my Simon Polaccius^ Am$teUodamensi% uitgébazuint
naar de brallende Letterzwier der oprechte HoUandsche
Dichtgeleerdheid, en fier geöffe^^t aan de wufte nyd ; die
n>y lang betygt heeft^ dat ik als Inwoonder dezer Stede
myn Moedertaal niet zuiver sprak: van welk tegendeel ik
thans door dit puikstaaltje^ alle Kunstkenners vi het jaar
1780 kunstmatig overtuigen
Bovenstaande drie opschriften staan elk ann weerszijden en onder een
vignet, waarop twee handen zijn afgebeeld, de een meteen veeren pen, de
ander met een potlood gewapend; daarboven een kroon, in den rand boven-
aan: ..Triomf! myn potloot heeft victori" en onderaan: ..Mosea Polak".
Onder deze vignetten, op drie nieuwjaarswenschen voorkomende, staan
verzen in joodsch-hollandsch of fransch hoUandsch dialekt. Uit de eerste
regels van het vers der tweede prent blijkt dat Polak in .fouftzigjooren"
voor ,.d' hagtste kheer ier hop de Beers,'' nieuwjaarwenschte. ledere gravure
langw. in-8*., z. n. v. gr., met tekst in boekdruk, op een vel gr. in-fol.
3905. ^^Ddfsche tamboers nieuwe jaars heü- en zeegen-
wensch, Aan de Manhafte schulterye der stad Delft^ Op
den Ingang van het Jaar onzes Heeren 1790."
Opschrift boven een 60-regelig vers, in twee kolommen, in boekdruk,
vervaardigd door „G. C. Mans.", ten behoeve van ..UEd. Dienstw.
Dienaars de Tamboers van Delft, Prederik Steenbriuk., Sybrand van der
Schrngt." en afgedrukt onder een houtgravure langw. in-4'., z. n. v. gr.,
waarop in 't midden een vaas staat, met een oranjeboom er in ; in de
kroon van den boom het wapen van Willem v omgeven door het lint der
orde van den kouseband met het inschrift „Honi soit" enz.; tegen den
stam het wapen van Holland; tegen de vaas zelf het wapen van Delft;
aan iedere zijde der vaas een trommelslager. Boven de met lijstwerk
omgeven plaat, in boekdruk: ,, Witte vendel." 1 bl. br. in-fol, met adres
van J. de Groot Pz. Delft.
3906. ^^Nieuw-jaars-wensch van de tamboers der na-
tionaale garde binnen de stad Dordrecht en de Merwede
aan den krijjsraad, de officieren en verdere leden derzelve
garde. Bij den aanvang van het tweede jaar der Bataaf sche
Vrijheid 1796."
Opschrift boven een gedicht van tien 4-regelige koenletten, in twee
kolommen, onderteekend ..De gezamentUjke Tamboers der Nationaale
Garde binnen Dordrecht en de Merwede.", alles in boekdruk. Boven het
T 10
Digitized by
Google
146 NIEUWJAARSWKNSCHKN 1750—1800
opschrift de afbeelding^ Tan een tamboer in houtgravure, waar boven:
„Vryheid. g^lykheid. broederschap." Herdruk van een oude nieuwjaars-
prent; onderaan staat dan ook: „NB. Nadruk van het eenig- bekende
exemplaar in het gemeentearchief te Dordrecht, en gedrukt met de
oorspronkelijke houtsneê in bezit der firma Blussé & Comp. aldaar."
De prent is gedrukt op een vel oud papier, ten behoeve der Dortsche
courant -gestempeld met een zegel van vijf penningen, voor de toen
vigeerende belasting op de dagbladen.
3907. ^^Nieutoe jaars eer-digt^ opgedragen aan de Wel
Edele Manhaftige colveniers binnen de Hoofd-Stad van
s'Hertogen'Bosch^ op 't Jaar onses Heeren 1770."
Opschrift boven een 56-regelig vers in boekdruk: ,,Thans vind myn
Zang-godin een rey van zinrykheden," enz. onder een oude houtgravure
in-4*., z. n. v. gr. Daarop is. in 't midden van een cartouche, ..S.
Cri stofel.*\ de patroon der kolveniers, afgebeeld; aan zijn staf (een
boomtak) hangt een gevierendeeld wapenschild, met de wapenfiguur van
*s Hertogenbosch in het eerste en vierde-, en die der kolveniers iu het
tweede en derde kwartier. Op een ornament, links van de cartouche, is
een hellebaardier, op een ander rechts een arquebusier afgebeeld, terwijl
onderaan links een trommelslager, rechts een pijper staat Alles op 1
vel br. in-fol.
3908. ^^Nieuw jaars eerdigt^ Opgedragen aan die van
den Edelen Manhaftigen ouden-schuts^ ofte Voet- Boog, binnen
de Hooft'Stad 's Hertogenbosch, op H Jaar m.d.c.c lxx."
Inschrift in boekdruk in een cartouche, deel uitmakende van een hout-
gravure gr. in-4*., z. n. v. gr., met de afbeelding van St Joris met den
draak in 't midden, in liggend ovaal; daar boven het Generaliteitswapen
met twee leeuwen als tenanten ; aan weerszijden daarvan een engeltje met
boog en pijlen; onder *t ovaal de wapens van 's Hertogenbosch en twee
andere. Onder de prent een 68-regelig vers, in twee kolommen, in
boekdruk: „Daar nu *tongeluks Zwaard getrokken uit de Scheeden," enz.
Alles op 1 vel br. in-fol.
3909. ,yHandt boogh'\
Inschrifl in de basementen van een gebeeldhouwd voetstuk, wat^rtegen
in liggend ovaal de markt van 's Hertogenbosch is afgebeeld, met het
stadhuis en excerceerende soldaten; op het voetstuk, in sierlijk ornament,
„S.LSebastiaen."; aan weerszijden daarvan een engeltje bij een lint. waarop:
„Deo duce" „ferro comité", verder allerlei wapentuig; links bovenaan
de wapens von den Bo.sch eu de General iteit ; rechts die van Brabant en
van de ronfreiie? Deze gravure langw. infol., door D. Coster, is gedrukt
boven en behoort bij het „Nieuwe jaars eerdigt Opgedragen aan die van
Digitized by
Google
1750—1800 NIEUWJAARSWBNSCHEN 147
den edelen man haften hand-boog Binnen de Hoofdstad *8 Hertogénbosch,
voor den Jaare mdcclzx.", dat er in drie kolommen, sjtmen 116 regels,
in boekdnik onderstaat, roet adres van Ant: van Beusekom, in de
Vuchterstraat te 's Hertogenbosch, 1770.
Hierby twee latere afdrukken der plaat, één zonder vers er onder en
één met een 96-regelig gedicht, in drie kolommen, in boekdruk: „Nieuwe
jaars eerdicht, opgedraagen aan die van den edelen manhaften hand-boog
Binnen de Hoofdstad s' Hertogenbosch, voor het Jaar mdcclxxxv.", met
adres van Jacobus Scheffers. in de Kerkstraat te 's Bosch 1786.
3910. ^^Nieuwe Jaars Eerdigt opgedragen aan de Edele
en Manhaftige Jonge Schuts binnen s' JBosc/i, voor U Jaar
1770;'
Opschrift boven een 64-regelig vers van ,.A. P. W.", in twee kolommen,
in boekdruk, met een 61eetrand er tusschen, onder een houtgravure
gr. in-4*., z. n. v. gr., een (oranje)boom voorstellende, waartegen een
medaillon met 8t. Joris en den draak hangt. Rechts van den boom het
wapen van 's Hertogenbosch en daaronder een tamboer met den hoed in
de rechterhand; links bovenin het wapen van Willem v; daaronder ook
een trommelslager met den hoed op 't hoofd en trommelende. Aan deze
zijde van den boom staat een boomtronk (Willem iv) waaruit een loot
(Willem Y) voortkomt. Onderaan het embleem der schutterij in medaillon,
met gekruiste vaandels en hellebaarden aan weerszijden.
39 1 1 . ^^iMntaamvulders en aansteekers eerste nieuwjaars
opdragt^ Met een Zegen-Wenschy aan de Hooge Magten
van 's Lands en Stads-Besiier^ mitsgaders de Kooplieden
en Burgery der Stad Hoorn, Voor het Jaar Anno 1781."
Opschrift boven een 7^regelig vers, in drie kolommen en een „Lan-
taamvulders en aansteekers nieuwjaars lied, Op de Wjs: O Kersnagt
schoonder dan de Daagen." van 9 regels in drie ryen, door „Hendrik
Biman/', alles in boekdruk onder de afbeelding van het stadhuis en de
Waag te Hoorn, met twee mannen op den voorgrond als tenanten van
het wapen van Hoorn, beiden met de attributen van het vullen en aan-
steken der lantarens bij zich. Houtgravure langw. in-4"., naar en doorH.
Numan; alles samen 1 vel br. in-fol.
3912. ^^Nieuwejaersbede van de arme weezen der stat
Rotterdam, aen de liefdadige hurgerije, op den ingang
van het jaer 1733."
Opschrift boven een 72regelig nieuwjaarsvers en een ., Gezang, op de
wyze: o Minnelykste Emanuël." van achtentwintig regels, in vier rijen,
door „A. vander Vliet de Jonge.", met adres: ,,Te Rotterdam by Johannes
Kuyper 17*3." 1 vel in-plano, in boekdruk.
Digitized by
Google
148 NiPUWJAARSWENSCHlfiN 175p-1800
3913. ^^Klapwdkers nieuwe-jaars wensch^ Opgedragen
aan aUe Hvcren^ Kooplieden^ Burgers en Inwoonders der
Wyd vermaarde Koop-Stadt Rotterdam, Ter ingang van
het Jaar onzes Heere Jezu ChriHi mdcclxv. Buiten^stadt.*^
Onderschrift met 86-regfelig vers. in twee kolommen, met duitsche letter;
daaronder een „Toezanjjf. Vois: Hoort 6 Menschen. hoort dit wonder."
van vierentwintig regels, in drie kolommen, en het adres van Pieter van
Bezooyen te Rotterdam, alles in boekdruk, onder een houtgravure in-4-°.,
z. n. V. gr., die een gezicht in Rotterdam voorstellen moet. dat ik echter
niet weet thui^ te brengen.
3914. ^^Gelykheid, vryheid^ broederschap. Nachtwakers
zegenwensch^ Opgedragen aan den Balliuw van Schieland
enz , en aan alle ver dr e Burgers en Bewoond ers van de
Schiedamsche poort^ Nieuwewerk, en Pondegatdanen^ By
den aanvang van den Jare 1798. Het vierde Jaar der
Bataafsche Vryheid.''
Opschrift boven een vers. in tien 8- regelige koeplelten. in twee kolom-
men, door een fileetrand ge.scheiden en daaronder een 24-regelige „Zang:
Wys: Dameet had langen tyd getmgt." in vier rijen, in diiitsche letter,
alles in boekdruk, evenals het adres: ..Gedruktmet Privilegie te Rotterdam,
by Gerrit Manheer, Boekverkooper ; en werd uitgegeven by Jacobus
Thompson. Boekdrukker & Boekverkooper op de Hoogstraat, by de
Kauwemarktsteeg." Een houtsnede in-8^, waarop een klapperroan met
zijn hond, is boven het opschrift afgedrukt; rechts staa» daar ouder de
letters ,.HN"(»:juan) en .,G: MH." (Manheer).
3915. „i4an de wel edele manhafte heeren officieren
en rotgezellen der loffelyke schntterye der stad Utrecht,
word deze nieuw jaarszavg met schuldige hoogachting
eerbiedig opgedragen door hunne lichtdragers,^^
Opschrift boven een vers van tien 6 regelige koepletten, in twee
kolommen, in boekdruk, door een ornament van fileetwerk gescheiden en
onderteekend: .,Jan Jacob Voogt en Hendrik van Bommel." Boven het
opschrift, in een lijstwerk met het wapen van de sUid Utrecht bovenaan,
een afbeelding van de huizen Hazenberg en Lichtenberg (het toenmalig
stadhuis). De in den avond ter wacht optrekkende schutterij, met de
beide lichtdragers, hier boven genoemd, ziet men in het midden op den
voorgrond. Gravure langw. kl. in-4".. .,1. van Hiltrop. del et fee. 1788."
Alles samen op 1 vel in-fol.
3916. ,,7\ieuwejaars heil- en zeegenwensch Opgedragen
aan alle IJeeren, Borgemftesteren en Ir\woonders der Stad
Digitized by
Google
1750-1800 NIKÜWJAAR8WBNSCH«N 149
Utrecht^ Door dezer Stads toorn-wachters ; Met den ingang
van het Jaar mdcclxxxi/*
Opschrift van een 7* regeel ig nieuwjuarsgedicht, in drie kolommen,
in boekdruk, onderteekend „U E. D. W. Dienaars. De Steds Toorn
•wafrters." en met adres van Dirk Kemink en Zoon, in de Schoutensteejf,
te Utrecht. 1781, alles op een vel met en onder de afbeelding" van
de Buurkerk en toren, gezien van de zijde van het Buurkerkhof. waar
de beide toren wachters hun trompetten steken voor de deur eener
woning*, in welker ingang een vrouw met een kind op den arm staat,
lu de lucht een Faam aan wiens eene trompet een vlagje hangt met het
wapen der stad Utrecht. Gravure laugw. in-fol.. „H(iltrop) fee".
3917. ^^Nieuwe Jaara Heil en Zegenwensch Opgedraagen
aan de Ed. Achtb. Magistraat, Burgers en Inwoonderen
der Stad Utrecht, door derzelver Stads ashaalders en kav"
lieden, Met den aanvang \jan het Schrikkel Jaar omes
Heeren Jesus Christus 1792."
Opschrift boven een 84-regelig vers, in twee kolommen, in boekdruk,
door fileetwerk gescheiden, met de afbeelding van een aschkar en pafird
boven het opschrift. Op deze houtgravure laugw. in-4"., door J. Oortman,
links een ratelend aschkarman, rechts een tweede, die van een meid een
pot met asch aanneemt. Alles op één vel in-fol.
3918. ,,NieuW'jaars-wen8ch, Aan alle burgeren en in-
gezeetenen van de Moolenbuurt, Koog, Zaandyk en West'
zaanen; Op den Eersten January van het Jaar 1782.
eerbiediglyk aan hun Ed. opgeofferd, door hunnen ge--
neegene Dienaares, de Ombrengster van den weeklykschen
nieuwsver leider. Louw en Krelis, Grietje en Diewertje,
welke gedrukt en uitgegeeven worden ter Drukkerye van
de Erve de Weduwe Jacobus va7i Egmont^
Opschrift boven een 60-regelig vers. in twee kolommen, door een fileet
gescheiden, met ..U Ed. Dieustvaardige Dienaares, Elisabeth Termaaten.'*
als onderschrift en het adres van do bovengenoemde firma, alles in
boekdruk. Boven het opschrift een vignet in houtsnee, waarin het wapen
van Amsterdam, omgeven door een trofee van vaandels en geflankeerd
door een kanon aan weerszijden, door vaatjes kruit, enz. Deze houtsnede
is ook geplaatst boven No. 3901 hier voren. Ouder het wapen staat hier
in boekdruk: .,De God der wraake straff' het trouwloos Britsch Gebroed,
En kroon', door Eendragtsband. Bataafechen Heldenmoed." Alles op
1 vel in-plano.
3919. ,j Nieuwejaarsgroet aan alle beminnaren van de
Digitized by
Google
150 KOPPEBMAANDAG - DRIEKONINGEN 17^0-1800
uitmuntende boek-drukkonst. Op Maandag den iv January
MDCCLXII."
Opschrift boven een vers door „Uw Ed. Dienstwillige Dienaren, de
gezamentlyke Knegts ter Boekdrukkeryë van Stefanus en Johannes
Mostert." (te Rotterdam) aan de begunstigers der drukkerij aangeboden.
Boven bet opschrift een afbeelding van Laurens Coster, ten voeten uit,
naar rechts gekeerd, met de in hout gesneden letter A in de linkerhand
en in de rechter een papier, waarop in boekdruk: „De Boekdruk-/ Konst/
is uitgevonden/ te/ Haarlem/ door/ Laurens/ Koster./ in den Jare/ 1442."
In den rechterbovenhoek een foutief wapen van Haarlem; daaronder, op
den achtergrond, een gezicht op een stad (Haarlem). Aan weerszijden
van deze houtgravure in-é"., z. n. v. gr., een ornament.
Hierbij een andere met het omschrift:
., Lauwerkrans, gevlochten om het hoofd van Laurens Koster, Jans-Z:,
eerbiedig opgedragen, aan de bemin naren en voorstanderen der
uitmuntende boek-druk- kunst, binnen Rotterdam, Op Maandag
den lilden van Louwmaand des jaars mdoclxxxv.' boven en ter-
zijde van een dergelijk beeld van Laurens Koster als het bovenvermelde.
Op het papier, dat hij in de rechterhand heeft, staat het inschrift hier
op de volgende wijze: „De Boek-/ Drukkunst/ is/ uitgevonden/ te/
Haarlem/ door/ Laurens/ Koster./ in den Jare/ 1442." Onder dit hoofd
een 36-regelig vers in twee kolommen, door een fileetrand gescheiden;
en nog lager „Ter boekdrukkeryë van Stefanus Mostert en Zonen, Door
deszelfs letterzetters en boekdrukkers Knegten.", alles in boekdruk. Beide
zijn zoogenaamde Kopperplaten, op den Koppermaandag door de gezellen
der drukkerijen aan hunne patroons aangeboden. Die van 1762 wordt in
het vers een „Proef genoemd, waarvan het personeel, schenkt de
„mildheid" der patroons hun .,iets tot vermaak,", „Al drinkende," een
,,Revizie'' zou geven. Dat was dus blijkbaar de eerste kopperplaat dier firma.
3920. Driekoningenfeeat in een hoerenwoning,
In een vertrek, met de schilderij van de Heemskinderen tegen den
achterwand en een driekoningenkanrs tegen den schoorsteen, is een lustig
gezelschap bijeen. Rechts voor de tafel de koning drinkende, naast hem
een man met den rommelpot en een jongen met een ijzeren treeft, waarop
hij met een lepel muziek maakt. Verder links op den achtergrond muzi-
kanten, enz. Gekleurde gravure langw. in-4*., naar de schilderij van Jan
Steen, geteekend door I. Buys en gegraveerd door I. Wijsman. 1797.
3921. „17 71 Pinkster Brief."
Brief in den vorm der nieuwjaars- en kermiswenschen, geschreven op een
vel papier in-folio, waarvan het randwerk bestaat uit eenentwintig bijbelsche
voorstellingen: ., Abrahams reistogten uit Ur na Cauaan." Gekleurde
gravure in-fol., z. n. v. gr. Het vers is geschreven- door M. Schouten.
Digitized by
Google
1750—1800 „pinkstkrbloemen" 151
3922. „Coutume de la Pentecóte, d la Haye^
Twee zingende meisjes, met kransen op 't hoofd, dragen samen een blad
waarop een duif staat. Een kleiner meisje gaat vooruit en ontvangt in
een schaal de giften van de toeschouwers. Een grooter meisje, ook
gekroond en met een degen met een appel er op in de hand, en een
jongen, gaan zingend achter de twee ; verder verscheiden nieuwsgierigen.
Gravure iu 8*., naar B. Picart 1732. Uit: Moubach, Godsdienstplichtm.
3923. ^^Etrennes mignones, . . . Almanachj comode, pour
Vannee 1762. A Amsterdam^ Chez Bemardus Mourik^
Libraire dans Ie Nes,'*
In den kleinen almanak met bovenstaanden titel, komen vier plaatjes
van gelijke grootte voor, waarvan het eerste, dat het rondgaan van de
Pinksterbloem voorstelt, hier vermelding verdient Gravure in-12*., z. n. v. gr.,
met op- en onderschrift: ,.De Pinxter Bloem in haar gewaat," „Ziet men
hier Zingend langs de straat." Op een vijfde blaadje is een „puzzle'*
gedrukt met zijschrift: ..Die 'tA. B. C. begeerd, van A. tot Z te aan-
schouwen," „Moet vierentwintigmaal dit na behooren vouwen.''
, 3924. „Schermerhomsche pinkstervreugd."
Voor de kerk, liuks op den achtergrond, ziet, men vier meisjes die
een berrie op de schouders dragen, waarop de Pinksterbloem staat; rechtJ
en liuks toeschouwers. Gravure langw. in-4"., door I. L. van Beek.
(Muller No. 3999).
Hierbij eeu dergelijke voorstelling van de hoofdgroep, met onderschrift:
., Pinxter Blom tot Schermerhorn.", gravure in 8*., z. n. v. gr. Uit?
3925. ,,F: Greenwoods boere-pinxtervreugt.'^ enz.
Voordehandsche titel van een werkje dat iu de vier plaatjes, waarmede
het versierd is, een aardige bijdrage levert tot de kennis van de zeden
en gewoonten der 18e eeuw. De plaatjes stellen voor:
1. (..pag. 5.") Een trommel slager, die het dorp doorgaande de jeugd
rondom zich veraamelt. Links een boerenherberg.
2. (..pag. 18.*') Het schieten naar de gans.
3. (..pag. 28.") Voor een boerenherberg, waar een uil uithangt,
staat de overwinnaar bij het gansschieten op een ton en spreekt de om-
standers toe.
4. (..pag. 86.") Een vechtpartij in de gelagkamer eener boerenherberg.
Gravures in-8*., z. n. v. gr.
3926. j.Adriani Afeti . . . Maet-konstig Liniaal, ofte
Proportionale Ry, ende Platten Passer, als meede De
Sterkten 'Bouwinghen ofte fortificatien Onlangs uyt het
Latyn . . overgezet. Door Petrum Baardt . . . Studiosum.'*
Geteekenden titel van een boek iu 1626 te Franeker bij Uidr
Digitized by
Google
KERMISSEN 1750—1800
Balk verschenen en bij B. en A. Elzevier te Leiden verkrijgbaar. Deze
titel mfmkt deel uit van een schijnbedrieger door ..Jacobus de Rie"
geteekend met de pen in een dergelijk randwerk als in nommer 3895
hier voren beschreven is. Hier zijn bovenaan militairen afgebeeld, ter zijde
een viertal equilibristische toeren, die duidelijk doen zien dat er niets
nieuws is onder de zon en onderaan een kermisplein met exerceerende
soldaten. Gravure br. infol, z. n. v. gr. Onderin gemerkt „32".
3927. „Het amst^rdarasche kermis feest*' — „Diver-
tissement de la foire d' Amsterdam."
Een troepje jongens, met speeren. vaandel, trom. enz. bij zich. zijn
in gevecht met een dienstbode, die zich tegen hen verweert. Links
een heer, die, tegen de deurpost leunend, den strijd aanziet; rechts een
jongere vrouw, die een jongske behulpzaam is bij 't voldoen aan zekere
behoefte. Gravure in-plano, naar C. Troost, door I. Houbraken, met adres
van P. Fouquet Jr. (Muller No. 3985*»).
Ook een proefdruk vóór de letter is aanwezig.
3928. ^^Zeeuwsche Boeren-Kermis,^^
Inschrift met potlood aan de achterzijde van de afbeelding eener kermis,
met straatzangers, rarekiek, kwakzalvers, enz. Teekening in 0.>L inkt,
in-8*., door „C. Zwigtman", zooals mede achterop de teekening staat
Hierbij een tweetal varianten en uog een dergelijke teekening in O.-L inkt
en sepia.
3929. ^^gezigt de Moüe toorn bij de Stad Rheene in
provincie Gdderlant door T: Verrijk'\
Achterschrifl eener teekening in O.-I. inkt en sepia, langw. in-4°., een
dorpskermis voorstellende.
t
3930. ^^Gesigt het Dorp Boode-graaven hy Lyden^c;'\
Gezicht op het dorpsplein, met een tweetal tenten, koekblokken. een
kwakzalvers-stellnadje en een man met oblietrommel. Dit laatste was
een hooge ronde blikken trommel, op het deksel was een wijzerplaat en
wijzer, welke de kinderen ronddraaiden, en voor hun duit dan een oblie
bekwamen als ze boven een zeker cijfer draaiden. Aardige teekening in
kleuren, langw. infol, ,.T: Verrijk :Del: ad. viv:" ,.A= 1777:".
3931. ^^Vaderlandsche kermisvreugd^ vertoond in acht
kunstplaaten^ geteékend en gegraveerd door K, F. Bendorp ^
met toepasselijke vaersjes door R. Arends, Te Dordrecht,
Bij H, de Haas en compagnie,*^ z, j. (1782).
Het oktavo-boekje met boveu.staanden titel is versierd met de afbeelding
van: 1. .,De lieremnn * 2. „De dranijster.* 3. „De konstenaar.'* 4. ..De
liedjes-sa ngster.'' 5. .,De honden-dans." 6. „De koek-ki-aam.*' 7. .,De
Digitized by
Google
1760-1800 KERMISSEN 153
goi'hetaar." 8. .,De toverlantaeni." Onder deze aardig geteekende prentjes
zijn No. 4f en 8 het meest karakteristiek, daar boven de hoofden der
liedj s-zangsters «au een paal een schilderij is opgehangen, waar boven
staat ..Vivat Zoutman'' en waarop de slag bij „Doggers bank, den
5 AguHt 1781" is Erebeeld, welk onderwerp de vrouwen bezingen;
terwijl de tooverlautaarn het beeld op den muur brengt van de ,. ontmoeting
van Oorthuis en Melvill 1781". Er moeten van de platen ook ., Eerste
Plaatdrukken op kliju mediaan papier" bestaan, die k ,.1 gulde" zijn
uitgegeven.
3932. „Boere Kermis Vreugd, geinventeert en ge-
tekent door Aardman, en int koopergebragd door, I:
Sohoute."
Afbeelding eener dorpskermis. In 't midden een kwakzal verstent. Links
op den achtergrond de kerk ; rechts op den voorgrond een boerenherberg,
waarvóór een speelman en dansende paren. Gravure langw. in•i^. met
bovenstaand onderschrift. (Muller 8. No iOOla).
3933. „Beschouw, ó Jeugd! deez' Print; lach vrg bg
(deeze Plaat,
Maar lees aandachtig ook het geen 'er onder
(staat."
Opschrift in één regel boven de afbeelding van een kwakzalvers-
stellaadje, links op de plujtt t^ zien. Ht^chts toeschouwers, links allerlei
zieken en gebrekkigen. iWu pliuit behoort in de serie kinderprenten,
door Muller onder No. 30Hl bc-'hrevcn en komt daar voor ouder
..O' , rechts aan den boveuijoi^U dir prent te vinden. Ik geloof echter
dat de teekenaar in den kw.iUzalver en zijn vrouw, den hertog van
Brunswijk en de prinsfs van Oranje Ih'eft willen afbeeMen en beschreef
haar daarom een weinig uitvoerig. Is mijne meening juist dan moet de prent
van ouder datum zijn dun Muller meent. Onder deze folio houtgravure
van J. Oortman. een 36 regelig vers, in twee kolommen en het adres van
J. Bouwer, te Amsterdam, (met bovenstaand opschrift) alles in boekdruk.
3934. Ker miskramen.
Afbeelding van een kraam met mode artikelen en ééne met schilderijen
en platen. Zoowel de vorm als de inhoud der kramen en het kostuum
der koopers en kijkers, oiuler welke een amsterdamsch weesjoitgenlje en
meisje, maken «Ut. overigens middelmatige teekeningetje in kictii en. langw.
in 4*., door D. A. Clemens, tot een aardige bijdrage voor de kcmiis der
zeden en gewoonten van dien tijd.
3935. „Af helding der Binneplaats yan de Herberg
van ouds genaamt Blaauw lan."
Opschrift in een Hut boven de afbeelding eener volière, waarin behalve
Digitized by
Google
154 KKRMISFIGURKN 1750-1800
allerlei vogels en apen ook een hert en een ree loopen. Vóór de
volière struisvogels, casuarisëcn. panters, leeuw en leeuwin, enz. Links
(niet rechts zooals Muller opgeeft) de afbeeldingen van Wybrant liolkes,
een friesche boer. op 26jarigen leeftijd niet grooter dan 39 amst.
duim, • en andere dwergen, en van de ,,Berugte Cajanus", 8 amst.
voeten en 9 duim hoog. Rechts twee mannen en een vrouw bij
flesch en glas. Onder deze gravure in-plano. z. n. v. gr., in boekdruU,
de ..Uitlegging deezer prentverbeelding.", met adres van T. Crnjenschot,
,.op den hoek van de Heeregrag-t en Heysteeg, in den Berg Sinai.". te
Amsterdam 1751.
3936 ,,Wyhrant, Lolkes, is den 2 Maart 1749/ 24 laar
out geweest^ en is hoog uegeneixtwiniig duijm Geboren in
Frieslandt^ opH Dorp Oostem^'\
Onderschrift onder de afbeelding van dezen dwerg, ten voeten uit. van
voren, met lange goudsche pijp in de linkerhand. Hij staat op een
veld, met een dorp op den achtergrond. Iii den bovensten plaatrand:
,,Hy is te zienin Biaauve lan". (Zie vorig nommer). Gravure iu-4*., naar
en door C. F. Fritzsch.
3037. ^.Cajanus in de Herberg Blaauw jan,**
Onderschrift onder een prentje, waarop bovengenoemde persoon is
afgebeeld, met anderen zittend in een vertrek, dat de koffiekamer moet
voorstellen van genoemde herberg, bekend door de verzameling vreemde
dieren, enz. die daar te zien was en eerste begin van de tegenwoordige
(li^Tgaarde te Amsterdam. Deze reus. Zweed van geboorte, was een
lieflu'bbcr van dammen en is dan ook hier voorgesteld bij een damtafeltje
zittend en een damschijf oprapend zonder zich te buigen. De houtgravure
inl^^, z. n. v. gr., behoort in den Almanack tot Nut van 'tah/emeen^
Voor het Jaar 1S02. Amst. z. j., bij een opstel: ., Aan tekeningen
betreffende het bestaan van reuzen in het algemeen en berichten wegens
dczelveu, met betrekking tot ons vaderland." (Zie ook No. 3935).
3938. ,,8r. Pieter Magito^ Vermaard Hollandsch^ Koord
'Dansser Geboore in s Hage 1708."
Onderschrift onder de afbeelding, te halver lijve en van voren, van
dezen beroemden koorddanser, die. zooals het Öregelig vers, onder het
onderschrift, zegt:
verwonderlijk, zijn Lichaam draaijde en wrong.
Oud Twee en Tachtig Jaar, nog op de Koorde sprong
Met Vaandel. Klomp, en Schnats; die in zijn Trommel Slng
Vol Kunst, geen weederga in gansch Europa zag:" enz.
Hij heeft een grooten steekhoed op en in de rechterhand een trommel-
stok, waarbij trom, schaatsen en vaandel ; aan de andere zijde een klomp.
Digitized by
Google
1750—1800 KERMIS - KKRM18BRIBVJSN 155
Gravure zeer groot ia-é** , eenigszins in zwartekuostmanier, naar en door
R. Jetgrerhuis 1790.
Van dit portret zijn hier drie afdrukken, één zoo zwaar gearceerd dat
ineu ze bijna voor zwarte kunst zoude houden, een tweede scherpe afdruk
en een derde zéér algesletene Zie voor deze laatste Muller No. 4986 hierna.
3939. „Hans Noord"
Kermis-tent, waar vóór zich veel volks verdringt om binnen te komen.
Een marktschreeuwer is bezig de plaat uit te leggen, die voor het spel
hangt en waarop een man is afgebeeld, wijzende op een groote flesch,
welke naast hem staat Gravure in-8"., naar I. Buys. door N. van der
Meer Jun., met adres van J. Allart te Amsterdam.
3940. ^^Abeltie die grosse Riessin 8. fus etl : zoU gros,
atis Holand Groningen gehixrtig.'*
Afbeelding dezer reuzin, ten voeten uit. Onder de uitgestrekte rechterarm
staat een volwassen man afgebeeld, die echter nog lang dien arm niet
raakt. De vrouw is zeer modieus gekleed en hoog gekapt Gravure
infol., door Waitz.
J{941. ,,Dii Schrift j dat zonder Hand^ met Ethoogen is
geschreven^ Van hem^ wi**n ook Satuiir^ geen voeten heeft
gegeven^
Hand.schrifl op een blaadje laugw. kl. in 4*., in spiegelschrift onder-
teekend door „Joh: Jac: Evert:", «-edateerd uit „Amsterdam den 27.
Septb'r 1770. '; verder heeft, deze kunstenaar zonder handen en voeten,
een roos en de letter „L:" op dit papier geteekeod.
3942. „Kermis Brieff aan mijn Waarde Ouders . . .
\76V\ — ,,Paas Brief aan mijn Waarde Ouders . . . 1762'\
— „Aermw Brieff aan mijn waarde Ouders . . . 17(>2**.
OpHchrifteu boven deze gelegenheidaweuschen in H. 8. door Barnard
of Mars:areta van den Brt>e*'k in 1761 — 1762 aan hunne ouders gezonden
en geM'hreven in randwerken van gegraveerde ver^ieriugen, zooals die in
de 17^- e» ook no^ iu hel begin der 1^'* eeuw met de pen werden gemaakt
Famen, vogels, eeuhooro. zwijn, euz., alle uit sierlijke krullen vervaardigd,
zijn de tiguren wanruit dit randwerk samengesteld is. Gravures br. infol.,
z. n. v. gr.
3943. Kermuibrieven van Barnard (1762) en Mar^
gareta (1703) Van Den Broeck.
llitndweiken in zoo^enoemde pennekunst (zie het vorig nommer). Het
eer.stt» i.s uit engeltjes sjimenge^ti'ld. met allerlei attributen van wetenschap
eu kunst, sttilteuloopend, kuusteumakead, enz. ; het tweede uit voltigeereude
Digitized by
Google
156 KKRMI8WEN8CHKN - 8T. MAARTKNSVUÜR 1750—1800
eu gyrannstizeerende fijyuren, enz. Twee gravures br. iii-fol., z. n. v. fp*.
De Ijiatüte onderin g-einerkt ,.20 '.
3944. ^,Karmans hermis-wensch^ Opgedragen aan alle
lleereuy Koopliedfmy Burgers en Inwoonders der Stad
Amsterdain, in 't Jaar 1754'*. — ,,/n de Wyk van
No. 12."
Op- en onderschrift, in boekdruk, bij de afbeelding van het stadhuis
eu de Nieuwe kerk te Amsterdam, met een gedeelte van den Dam, uit
de Kal verstraat gezieu; op den voorgrond een aschkar; in den rechter-
bovenhoek 't wapen van Arasterdam. Ouder deze houtgravure in-4*.,
z. n. V. gr., een 3'3-regelig vers, in twee kolommen, en een „Naa>Galm.
Wyze: Te Vlissinge leid een Jagt bereyd " van twaalf regels, in drie
kolommen, met onderschrift: „ÜE. Dienaar: Otte van Baale, de Kar-
reman van deze Wyk." en adres: ,.t' Amsterdam; gedrukt by Joh. E.
Hynitzsch, Wonende in de Boomstraat, het agtste Huis van de Kathuizers
Dwarsstraat.", alles in boekdruk. 1 vel in-fol.
3945. ^^Aan De Meeren Cotnmis sarissen en Leden
van de ^Burger- Sociëteit te Amsterdam, Opgericht
den 1. February 1786. By gelegenheid van de Kermis ,
den 25. September 1786.*'
Omschrifb in boekdruk om de afbeelding der medaille dezer sociëteit
(zie No. 38i)8 hier voren). Onder dit hoofd een gedicht van elf 6-regelige
koepletten met hetzelfde onderschrift en adres van bovengenoemd noinmer.
1 vel in-fül.
3946. „/fet sint Maartens-vuur^
Een zestal volwas-seaen en kinderen rondom het met oude manden, enz.
ge\oede St. Maartensvuur; een volk.svermaak in 't grootste gedeelte van
ons land nu niet meer in zwang. Deze houtsnede in-4*., door H. Numan,
is. naar ik het er voor houd, een der vier afbeeldingen eener kinderprent
bij de Wed. van Kolm uitgekomen (zie Muller No. 6363). In den tegen
woordigen vorm met de paginatuur ..(15)' boven de afbeelding en
een 4^regelig versje onder het bovenstaand onderschrift, behoort ze in
een werkje, waarvan de blz. 3, 6 en 9 hier mede aanwezig zijn
maar waarvan ik den titel niet ken. De keerzijde van ieder plaatje is
onbedrukt. Deze laatste voorstellingen zijn getrouwe kopien van de
prentjes van Luiken, voorkomende in ., Het leerzaam huisraad". A mat. 1711,
op do bU. 130 (.,Het mes. '), 100 (,.De suikerbos.") en 13-t („De rooster.")
en hebben hier tot onderschrift: „De broodsnyder.". „De milde moeder
en smullende kindertjes.', .,De visbraadster."
3947. Sint Maartensvuur.
In 't midden eener straat staan een viertal jongens rondom het lustig
Digitized by
Google
J7óO- 1800 ST. MAARTEN - ST. NIKOLAAS - IJSVKRBiAAK K)?
brandende vuur. Teekeningf in Itleuren, lan^w. in-8*. door D. A. Clemens.
Aardig voor het kostuum.
3948. Huishoudelijk St, Nicolaai^feeut,
In een kamer zit de vi.der. in zijn knmerjapon. bij den Inuird In de
linkerhand heeft hij een schoen met een g-ard erin. Hij ziet vmgend zijn
vrouw aan, die een op tflfel staand kindje een ruiter te paard geeft, en
wiJ8t op een jongen, die zijn steek voor de oogen houdt en de kat op
den staart trapt. Een meisje staat achter haar vader; een jongen zit op
een krukje naast hem. met een schotel lekkernijen op den schoot. Teckening
br. in fol., in zwart krijt, door H. Pothoven.
3949. „De unnfer."
Onderschrift onder een titel}ilaatje van een serie van If prentjes, alle
amusementen, enz. van den winter voorstellende 't Meerendeel vertoont
ijsvermnken of voorvallen op het ij.s. De dertien etsjes, langw. in *•..
de meeste met de letters R. I alle door R Jelgerhuis?, zijn niet fnai v.in
uitvoeriiig. maar aardig van teekening. Zij behooren in h<'t tweede deel
van Vf Hontfj bijf. een verzameling gedi<ljten in drie deeltjes kl in 8*.,
uitgekomen te Leeuwarden, bij A. Ferwerda. 17ö5.
3950. „ Winter',
Achterschrift in potlood van een teekening in kleuren, een ijsvermauk
voorstellend, hingw. infol.. door G van Rossum 1761).
395 1 . IJsvermaak,
Gezicht op een gedeelte eener tamelijk breede rivier ; rechts de dijk met
boerenherberg en daar vóór op 't ijs, «leden, aanbindende Rchaat.**enrijder8,
enz ; op den \oorgrond rechts een njan, die door een in t ij.s gemaakte
0{>ening vischt; link.s een w.igeu met hooi. Teekening in O. I. inkt, hingw.
infol., van achteren geteekend: ..(ïedugten Ang« 178i I: Cat'»'.
3952. Ijsver maak.
Twee penteekeningetjes zeer smal huigw in 4*., zonder naam. waarvan
de ou))egrijpelijk kleine 6guuitjes alleriiuuwkeurigst geteekend zijn en
die te zamen een zeer aardig beeld vaneen 18^ eeuwsch ijsverroaak geven.
3953. ,, U'ói/f^r Amusemenls in Holland'\
Ouderschrilï onder de aflweUling van een ijsvermaak met sleden en
Darreslcden, op den AmsttlyV) Gn^vure lai.gw. infol, z. n. v. gr. Uit:
MiddUton'ê Complete Systeni of Qeography.
3954. „ WinUr geziyt op de Buijten Amslel, lot Am»
steldam.''
Ooder^t-hrift in 't hollMmUch, met lietzeUde in 'tfrans^-h. itiiliaansch en
Digitized by
Google
158 NSVBRMAAK - GANSSCHIBTBN - HARDDRAVERIJ 1750—1800
duitsch, onder de afbeelding van een ijsvermaak op een rivier. Gekleurde
duitsche gravure langw. in fol., z. n. v. gr. Zoogenoemde optikaprent.
3955. „Veue en VHyver hors la porte d'Utredit. —
Winter Gezigt^ huyten de Uytrechtse Poort.*'
Gezicht van een ijsvermaak bij de IJtrecbtscbe poort te Amsterdam.
Gravure langw. in-4"., z. n. v. gr.
3956. „ Winter Gezicht^ van *s Gravenhage na de zijde
van het Wesüand'\ enz.
„ Vuè d' Hyver^ de la Haye vers la Campagne du Cote
de VOuest^'' enz.
Gegraveerde onderschriften aan weerszijden van bet wapen van ,.M£
Jacob WilI|D Dallens, Balliuw . . . van Monster . . . 1767", in den plaatrand
cener gekleurde gravure langw. gr. in-fol., z. n. v. gr., aan genoemden
heer Dallens opgedragen door H. Scheurleer Fz.
In 't midden op den voorgrond van dit ijsvermaak, vooral aardig om
de daarop afgebeelde narresleden, een tent, waar voor een beer, nis ware
*thet heerlijkst zomerweer, een lange pijp rookt; links een tweede tent;
rechts een molen.
3957. „flei Koning ofte Gans Schieten in de Confrerie
binnen Delft. 17 34'*.
Inschrift in een cartouche boven in een plaat, waarop links een schutter,
die zijn geweer aanlegt op een schijf waaraan een gans bevestigd is.
wiens kop den grond raakt en die rechts in een gebouwtje opgehangen is.
Links van de cartouche het wapen van Delft met dat van de confrerie
er onder; rechts een wapentrofee, zooa's dieopden Hciusbeker van 'tgilde
gegraveerd is. Gravure langw. in-fol., naar „W. V] Lely".
Een kopie dezer prent vindt men in het Jaarboekje voor neder latidsche
scherpschutters. 1856. Delft H. Koster 18B5, uitgegeven door de ,. ridder-
lijke confrerie: Diletto ed arme." Dit werkje bevat, behalve deze prent,
nog een tiental andere steendrukken waarbij o. a. de afbeelding van
,,Stadsdoele en Anatomie (1655 — 1822.)" „Plaat IV."; de verschillende
koningsmedailles; gedenkpenning van den honderdsten koning; horen
van den Heinsbeker, enz. „Plaat V*'; de „Heins- en welkomstbeker."
van drie zijden gezien, „Plaat VI", enz.
3958. ^^Niederlcendisclies Hardtrahen.''
Onderschrift onder een plaatje, waarop een harddraverij is afgebeeld.
Het behoort in: J. Grabner, Ueber die vereini// ten Kii^der lande. Gotha 1792,
kl. in-8". Behalve dit plaatje, rechts bovenaan gemerkt, .,P. III.", naar
C. C. Schmidt, door A. W. Küffner, vindt men in dit werkje nog een
dergelijk plaatje door dcnzelfden graveur, rechts bovenaan gemerkt
„P. IIII." en met onderschrift: ,f£i8bahn bei Amsterdam." (de Buiten
Digitized by
Google
f750— 1800 SPELEN
Amstel bij de Hoogesluis), terwijl op een even groot gekleurd plaatje
een drietal vrouwen in verschillend kostuum, en een matroos met een
bij hem zittende vrouw zijn a%ebeeld. Dit prentje, rechts bovenaan
gemerkt „P. II.", is naar en door Spangenberg. Het vignet op den titel
(afbeelding van een trekschuit) moet zeker gelden voor plaat I. en is
gegraveerd door .,Thoenert". Zie voor de hollandsche vertaling van dit
werk, waarin alleen een viertal afbeeldingen van nationale kleederdrachten
voorkomen, hierna bij de kostuum prenten.
3959. ^^Naaukeurige Hollandsche Almanach Voor 'f jaar
Inschrift in de titelgravure van één der vele almanakken, waaraan de
laatste helft der achttiende eeuw zoo rijk was en die, meerendeels met
aardige plaatjes versierd, een rijken schat leveren voor de kennis der
zeden en gewoonten dier dagen. Ook deze bevat een zestal van zulke
prentjes, die vooral voor t kostuum zeer belangrijk zijn. Het eerste stelt
het handjeplakspelen voor en heeft 't volgend onderschrift:
„Wat weet de Boer op 't Land van Hombre of quadrielje.
In handje plak hoort men van basta of Manielje."
Op het vijfde is het blindemanspel afgebeeld. Gekleurde gravures
in-12®., z. n. v. gr., elk met een Sregelig gegraveerd verfje er onder.
Hierbij de jaargang 177» met zes even groote gravuretjes als de
bovenvermelde en een zevende van dubbele breedte. Alle plaatjes zijn
interessant voor 't kostuum, de nummering (1—12) loopt van den eenen
jaargang op den andereu over, zoodat zij samen dus ééne serie vormen.
3960. ,,Le Jeu de Geographie, ou Vart de Voyager
Commodemeni^ 8f. sans Ie woindre danger par ioutes
les Parties de V Europe. d Amsterdam Chez J Cóvens
et FÜs."
Inschrift, als op een steen gegraveerd, in den linkerbovenhoek eener
kaart van Europa, door cijfers geschikt gemaakt om als spel te dienen.
Gravure in-plano, z. n. v. gr. De spelregels en verklaring, die hier zeker
bij behooren, ontbreken.
3961. „r/ie Nohle Ray of y Heraldry 8f Geography of
Evrope.'* — „Z> Nohle Jeu des Armories de V Europe
enrichy de Cartes GeographiquesJ*^
Het eerste inschrift staat boven-, het tweede onder een spel, dat als een
ganzenbord is ingericht en in 69 medaillons verschillende landen en
vorstendom ipeu van Europa vertoont, terwijl het wapen van eiken staat
half boven, halfin het medaillon gegraveerd is. In de vier hoeken door de
medaillons opengelaten, zijn de spelregels in 't fransch en in t engelsch ge-
graveerd. Onder beide staat aan het eind de naam van den graveur,
Digitized by
Google
160 SPELEN - LOTERIJ 1750—1800
zoowel als die vau den uitgever, waorbij nnn de engfelscbe zijde bovendien
nog- zeven schilden stnnn tot verklaring der kleuren. In 't midden der
plaat: „Most Huinbly Dedicated to His most Snored Mnjesty George
king of Great Brit«in. Franceond Ireland. elector of Brunswick-Lunenburg
&r By Your Mojestys most humble. and most Obedient Servt I. I.
Cheneviere." Gravure in-plano, door P. Starokman en met adres: ..att
y| bague by lean Block upon y| Oingel near Court."
3962. De optica.
Afbeelding van een thans bijna geheel in onbruik geraakte, in 't laatst
der vorige en 't begin van deze eeuw zeer gezochte verpoozing voor
jong en oud. De zoogenaamde ..Optica" bestaat uit een voetstuk met een
verstelbaar raam, waarin een groot vergrootglas, daarachter is een spiegel,
die schuin vastgezet kan worden. Onder dien spiegel legt men, ten onderst
boven voor den kijker, één van de vele platen daartoe speciaal vervaardigd,
waarbij vooral op diepe perspektieven gelet werd. Het beeld komt dan
recht in den spiegel en krijgt door het vergrootglas gezien een diepte,
die een eigenaardig effekt mankt. Op de hier aanwezige fransche gravure
in-plano is een moeder afgebeeld haar jongske de optika vertoonend. Daar
deze uitspanning in Holland vele liefhebbers had en tientallen stads-
gezichten uit ons land als optikaprent bekend zijn, meende ik deze prent
hier te moeten opnemen, om zóó de herinnering te bewaren aan een over
eenige jaren misschien geheel vergeten middel van uitspanning onzer
vaderen. Gravure in-plano, naar L Boilly, door P. Cazonave.
3963. .,Z>e dooiende middag.** — „De dooiende avond-
stonde — „De dooiende nacht'* — „De doelende kermis
gasten.**
Drie gedichten, in boekdruk, in doolhofvorm, zoodat er eenige be-
drevenheid toe behoort, ze geregeld in volgorde te lezen. Als geliefkoosd
tijdverdrijf van vroeger jaren mogen ze hier een plaats vinden. De inhoud
van het laatste geeft, recht gelezen, een eigenaardig overzicht van een
kermis uit het begin dezer eeuw.
3964. Charades.
Vijftig dezer, voor ulevellen bestemde, charades zijn hier bij elkaar op
één blad gedrukt. Gravure langw. in fol., z. n. v. gr.
3965. Gezicht op het Binnenhof.
Teekening in kleuren, langw. in-fol., z. n. (door H. Pothoven), in
't midden de Loterijzaal vertoouend.
Hierbij een gravure dezelfde plaats voorstellende met gegraveerd hol-
landsch en fransch onderschrift: ..Gezicht van het Binnenhof '. .,Vue &
Perspective De Ijnterieur de la Cour n la Haye", aan weerszijden van
Digitized by
Google
1750—1800 LOTERIJ - L0TERIJ8PELKN 161
net wapen van den .heer Johan Pieter van der Haer, aan wien de prent
ia opgedragen door H. Scheurleer Fz.. De opdracht, onder de onderschriften
gegraveerd, is van 1761.
3966. ^^Generaliteits vyftigsie loterye van 2614000 gul-
dens^ Gearresteert den 27 Maart 1767." enz.
• In deze „Vierde Lysf' der „Vyfde Classe." dezer loterij, met adres
van I. Scheltus, 's Gravenhage, viudt men het nommer, het hegin der
loterijspreuk, welke iu dien tijd door lederen deelnemer werd opgegeven
en de grootte van den gewonnen prijs.
Hierbij een lot voor de ,, Vierde Classe" der „Provinciaale utrechtse
Zes en Vyftigste loterye," .,No. 8687 — ' en twee prospectussen van een
„Provinciale zeeuwsche negotiatie by forme van loterye in obligatien.
Door de Edele Mogende Heeren Staten van Zeeland, gearresteerd den
29 April 1779." (Idem den 6 December 178*) 2 blaadjes in-4"., in boek-
druk, het eene met het adres van J. Bakker, 't andere met dat van I.
de Winter beiden te Middelburg.
3967. ^^Plan Van een extra Vermakelyk Lotery-Spel^
Bestaande in 60 Looten zonder Nieten^ Verdeeld in 6
dassen,'*
Gegraveerd plan op één blaadje in-*"., gevoegd bij een loterijspel van
zestig kaartjes; alle dameskapsels voorstellende. Van dit spel zijn tweo
exemplaren in deze verzameling, een ongekleurd en een gekleurd, waar-
van de hoeden afgebeeld op Nos. 32 en 60, ouderling verschillen, terwijl
er bij 't gekleurde exemplaar een stel gegraveerde loterijspreuken gevoegd
is, waarvan de nommers 1 — 50 gelijk zijn aan die van 'tonder het volgend
nommer vermelde spel; bij het ongekleurde zijn die spreuken in boekdruk
en soms zóó verminkt, dat niet alleen waar zijn kan wat onder het
„Plan" staat, n.1. dat „Deze Lotery Spellen werden verkogt de (sic)
Neuremberg by Michael Schraidt Grav: Sculpteur.", maar dat ze ook
zeker daar vervaardigd zijn. Bij dit tweede exemplaar is een ,,Plan Van
een . . . Lotery-Spel met Nieten,", met hetzelfde adres en de
daarbij behoorende kaartjes.
Hierbij: 't plaatje dat geplakt was op de bovenzijde van het oor
spronkelijka doosje, waarin deze spellen verkrijgbaar gesteld werden, en
een gegraveerd plan van een , ,Tyd verdry vend & verlustigende Lottery.",
eveneens met adres van M. Schmidt te Neurenberg, die zich bizonder
schijnt te hebben beziggehouden met de vervaardiging dezer spelen.
3968. „Als het in de loterij Op een Trekken gaat^
Verlangd ieder hoe het met zijn Lootje staat.''
Eerste der zestig gegraveerde loterijspreukon behoorende bij een
loterijspel in de achttiende eeuw vervaardigd en voor zeden en ge-
▼. 11
Digitized by
Google
162 LOTERIJSPBLBN 17B0— 1800
woonten meerendeela zeer belangfrijk om de afbeeldingeen op de nommer-
kaartjes. BUjkeus de kleedij en het kapsel dagteekent bet hier vermeldde uit
de laatste helft der vorige eeuv<r. Deze zestig gravures in-24.®., zijn zonder
naam van graveur, maar in teekening en uitvoering beter dan het
meerendeel dezer kaartjes.
Hierbij 't Plan der loterij in H. S. en de prijskaartjes in boekdruk.
3969. ^^Hard Loopen is niet met oZ,
Van pas komen is H ai."
Eerste van zestig loterij spreuken, in rood gedrukt, behoorende bij een
even groot getal loterijkaartjea, om *t kostuum niet onbelangrijk. Dit
spel verschilt van andere dergelijke hierin, dat de eerste twee en vijftig
kaartjes, door de figuren en cijfers in de bovenhoeken, tevens als kaartspel
gebruikt kunnen worden. De gravures in-16®. zijn alle zonder naam. Ook
de hierbij behoorende prijskaartjes zijn, op enkele na, aanwezig en evenals
de spreuken in rooden boekdruk, terwijl op een kwarto velletje de prijslijst
der loterij is afgedrukt, met het volgende bovenschrift: „Te [Amsterdam,
by David Weege, Boekverkooper op de Nieuwendyk tussen de 2 Haar-
lemmer Sluisen. Is te bekoomen het Vermaaklyk lotery en kaartespel." enz.
3970. „Vtva/ Hoezee voor een heginy
Is dit al mooytjes na myn zin.**
Eerste der loterijspreuken behoorende bij de zestig afbeeldingen van dit
spel, alle omgeven door een cartouche style Louis XVI en verschillende
minder belangrijke figuren vertoonende. Hoewel de daarbij behoorende
spreuken in 'thoUandsch zijn gedicht en alle passen bij de voorstellingen
waarvan zij 'tnommer dragen, wat bij niet alle hier aanwezige spellen
het geval is, zijn de plaatjes bepaald in Duitschland gemaakt Een onge-
kleurd en een gekleurd stel der prentjes is hier aanwezig.
3971. ^^Vermaaklyk lotery spel^*\
Opschrift boven het reglement en de „Tafel of balance deezer Lotery.",
behoorend bij vijftig loterij kaartjes, die verschillende spreekwoorden en
menschelijke bedrijven in beeld brengen en waarbij evenveel loterijspreuken
en een gelijk getal kaartjes voor prijzen en nieten. De gravuretjes zijn
in-16®., z. n. v. gr., terwijl volgens het onderschrift onder het reglement,
dat één blaadje in-4®. beslaat. .,Deeze lotery speelen, werden Verkogt
tot Amsterdam by Adam Meycr, ... op de hoek van de Nes en Langen
Brug Steeg, in de Zwarte Hen." „De Prys is in 't Zwart 12 Stuyvers.
En met Curieuse Afgesette Plaatjes 30 Stuyvers." Aan de keerzijde van
dit blaadje hetzelfde reglement in 'tfransch. Er is hier een ongekleurd
en een gekleurd exemplaar aanwezig, die wel dezelfde voorstelling op elk
kaartje en dezelfde spreuken hebben, maar waarvan de ongekleurde zeer goed
Tan teekeniog z\jn, terwyl de gekleurde slecht geteekende kopiên zyn.
Digitized by
Google
1750—1800 LOTERIJSPEL - KOMEDIE 163
3972. „Afe het in de Loterij op een Trekken gaat^'^ enz.
Loterijspel, evenals het vorige uit vijftig* afbeeldingen en vijftig spreuken
bestaande. Van de voorstellingen ontbreken de nommers 13 — 15, 17, *6
en 47. De spreuken zijn gelijk aan de eerste vijftig van No. 3968.
Hierbij hetzelfde spel, kopie der voorstellingen in houtsnede, dezelfde
gegraveerde spreuken en zeven-en-veertig van de vijftig kaartjes voor
prijzen en nieten. De gekleurde voorstellingen zijn zeer slecht van
gravure, z. n. v. gr., en zeker, zooals trouwens ook de veel beter ge-
graveerde origineelen, van duitsch fabrikaat.
3973. ^^Nederlandsch loterij-spely in 6 KUxssen^ met en
zonder Nieten.^'
Opschrift van 1 et etiket behoorende bij een loterijspel als de vorige.
Behalve dat het een bewijs te meer is voor de populariteit dezer spelen,
zijn de voorstellingen meerendeels belangrijk voor zeden en gewoonten.
Van de plaatjes ontbreken No. 2, 4 en 54; van de versjes, bij de prentjes
behoorende, de nommers 1, 2 en 3.
3974. j^Hy brengt sijn self int net^
Onderschrift onder de eerste van acht prentjes, die alle in den rechter-
bovenhoek de 6g^ur van schoppen of ruiten hebben, waarin door cijfer
of letter de waarde der kaart wordt aangegeven. De gravure schijnt
de helft te zijn van een prent infol., waarop nog acht dergelijke figuren
zijn afgebeeld en waarbij nog een tweede zal hebben behoord, die dan
samen met deze een spel kaarten van twee-en-dertig bladen vormden.
Gekleurde gravure, langw. in-4*., z. n. v. gr.
3975. ^^Acteurs du theatre itcUien/'
Inschrift in de eerste van vier afbeeldingen, (twee naast en twee
boven elkaar), waarop afgebeeld zijn „Scaramouche." en „Arlequin.";
„Violette.'' en „Pantalon.'; „Isabelle." en „Octave.''; „Mezzetin." en
„Spinette." zooals onderin iedere afbeelding staat, terwijl onder elk plaatje
een rijmpje op één regel is gegraveerd. Gekleurde gravure br. ii^fol.,
z. n. v. gr., „IJ: Greve Exudit." {sic).
3976. „Indien, 6 Kindren! deeze Snaaken,
Uwe Oogen en uw Geest vermaaken,
Beschouwt ze dan, terwyl gy spot
Met eiken Vastenavonds-Zot."
Opschrift in twee rijen boven „N". 26." der bij .,do Erfgen. van de
Wed. C. Stichter," te Amsterdam uitgekomen kinderprenten. Als voor-
stelling van zeden is de prent zeer belangrijk. Onder de plaat, in drie
rijen, drie 10-regelige verzen. Links Ariekijn meteen lantaarn; in 't midden
Colombine, rechts Hansworst Houtgravure breed infol., door Robijn.
(Muller No. 3982).
Digitized by
Google
164 KOMEDIE - MIDDELEN VAN VERVOER 17BO-1800
3977. „Pygmalion, of het beeld bezield door de liefde ;
zo als hetzelve door Carolina en Charlotta Frederic, oud
9 en 7 Jaaren, op den Amsteldamachen Schouwburg, in
het laatste des Jaars 1758, gedanst is/*
Op den voorgrond de dansende kinderen als heer en dame gekleed.
Bovenstaand onderschrift is met een hollandsch 4-regelig versje van
L. P.(Hter?) en een fransch van H. J. R.(oullaud?) onder de plaat
gegraveerd. Gravure in fol., n»»ar G. v. d. Mijn door J. Punt en met
zijn adres. (Muller No. 4092] .
3978. ,,De hruyloft van Cloris en Roosie^\ ,^Les uoces
de Colas et Rose^\
Onderschrift onder een eif^ennardijre voorstelling vnn dit bekende
hoUandsche nastukje, sints onheuchelijke tijden na Vondels Gysbrecht
van Amstel vertoond. In 't midden Kloris en Roosje dansende Links
straatmuzikanten met draaiorgel, tamboerijn, enz. Rechts het bruilofts
gezelschap. Een gebocheld man op een ton; een vrouw bier U»pppnd uit
een vat, enz. Gekleurde gravure langw. br. in-f(jl., door J. H. Hoedt,
met adres van D. Versnel te RoJ,terdam.
3979. „Ztet kind'ren ziet een poosje^
Kent gij deze bruiloft niet?
H Is die van Kloris met zijn Roosje^
Wat deez^ prent u hier aanbied.*'
In twee rijen staat dit versje boven een achttal voorstellingen uit dit
vermaarde naspel. Onder ieder dezer lioutgravures. langw. kl. in-8* , een
kregelig versje in boekdruk. „No. Sé.'* der kinderprenten in fol.. indertijd
verschenen te Amsterdam bij ..Mindermann en Comp." z. j. (1800— 184^).
(Muller No. 6369).
3980. ^^Carosse princier sortant du pare du Pavillon
au bois de La Haye. xviii^ siècle.'*
Het vorstelijk rijtuig, door een voorrijder voorafgegaan, komt de brug
over, afgewacht door een menigte heeren en dames. Deze photogravure
naar de meesterlijke teekeniiig van Charles Rochussen, zeer belangrijk
voor zeden en gewoonten, komt voor en is onder bovenstaanden titel
vermeld als No. 278 in Vop^titre de Charles Roehtssen door D. Franken
J)z. en Fr. I). O. Obreen. ..Epreuve d'essai" met stempel van ..(loupil
& oir Asnieres 12 Juil 83".
3981. Reiskoets.
Afbeelding van een zeeuw.schen hoprenwagon met kap. gereed om van
den dijk de doorwaadbare plnat^s cener rivier door te gaan, waarin reed.^
een chais gezien wordt. Teekening in O.-I. inkt, langw. gr. in fol., z. n.
Digitized by
Google
1750—1800 MIDDELEN VAN VERVOEE - KOSTUUM 165
(door J. Zwigtman?}. Hierbij nog een tweede, kleinere afleekening van
de koets alleen.
3982. „De engelsche koetzier,'*
Opschrift van een e-regelig bollandsch vers; evenals een fransch er
naast en een engelsch er onder, gegraveerd in den benedenplaatrand eener
prent, waarop een welgedaan koetsier, met een gevulde bierkan in de
linkerband, bij een tafel zit en bet meiaje, dat hem bediend heefl, tracht
te omhelzen; zij weert hem echter af. Gravure gr. in-fol., naar G. van der
Mijn door J. Punt 1756 en met adres van J. Punt en P. Fouquet te
Amsterdam.
3983. y.Gezicht van het Inkome in 's Gravenhage aan
de Delfse trekvaarty'^ enz — ^^Vué 8f Perspective^' enz.
Onderschrift in het bollandsch en fransch onder een afbeelding van
de trek vaart; hier als voorstelliug van zeden en gewoonten opgenomen
om de eigenaardige afbeelding van het door een paard getrokken ndmi-
raliteitajacht, een trekschuit en andere vaartuigen die erop voorkomen.
Gekleurde gravure langw. in fol , z. n. v. gr, met opdracht aanJ. Patijn,
door den uitgever H. Scheurleer Fz.
3984. Buitenleven.
Afbeelding van een koepel aan 't water; in een roeiboot daar vóór een
drietal dames en een heer; boven de schutting uit ziet men te hal verlij ve
een heer en twee dames van welke er een den hengel omhoog houdt,
waarmede zij aan 'tvisschen was, om de roeiboot te laten passeeren, die
door den roeier van wal wordt geduwd. Aan de andere zijde vnn den
koepel ziet men een gedeelte van een zeilscheepje,- rechts/op den tweeden
grond, een trekschuit. Teekening in kleuren, langw gr. in-4«®., z. n. Zoowel
om *t kostuum als om de schuiten en de steeds zeldzamer wordende
tuinhuisjes belangrijk.
3985. y^Kahinet van mode en smaak. . . . Te Haar^
lem^ hij A. Loosjes Pz^
Titel van een hoogst belangrijk tijdschrift, verschenen van 1791—98
en versierd met goed gekleurde modeplaatjes, waarvan de opgave hier
volgt; Vóór het eerste deel staat het portret van .,Ward Bingleij, iu
het Character van den ritmeester, in het Blijspel de snijderen zijn zoon."
Borstbeeld van voren, in ovaal, met steek; gravure in-8'., naar Schmidt,
door Sallieth. Proefdruk.
I. Petit maitre. II Zuidbevelandsche boerin in zomer-zondagspak.
III. Dameskostuum. IV. (Vaderl. drachten I). Petit-maitre uit de vroegste
helft der 17e eeuw. V. Dameskostumes. VI. (Vaderl. drachten II). Friezin.
VII. Dames- en Heerenkostuum. VIII. (Vaderl. drachten III). Een
dame in het laatst van 1500 en het begin van 1600. VIILi. „Jou jou
Digitized by
Google
166 KOSTUUM 17B0— 1800
de Normandie". IX. Dameskostuum. X. (Vaderl. drachten. IV). Zaan-
dammer dame. XI. Dameskostuum. XII. (Vaderl. drachten V). Dames-
kapsels uit 't laatst van 1500 en 't begin van 1600. XIII. Dames-, heeren-
en kinderkostuum. (XIV) Patroon van borduurwerk. — (Deel II). XV.
(de nommering loopt van 't tweede op het derde deel door), Dameskostuum.
XVI. (Vaderl. drachten VI). Hindelooper vrijster. XVII. Livereien in
Engeland. XVIII. (Vaderl. drachten VII). Kleeding van een aanzienlijk
heer uit de eerste helft der 17e eeuw. XVIII. (foutief genommerd)
Dameskostuum. XVIUI (XIX). Dames- en Heerenkostuum XX. (Vaderl .
drachten VIII). Hindelooper vrouw. XXI. (Vaderl. drachten IX). Heeren-
eu dameskostuum uit de eerste helft der 17e eeuw. XXII. Dameskostuum.
XXIU. Heerenkapsels uit verschillende tijden. XXIV. Dames- en kinder-
kostumes. XXV. Dameskostuum. XXVI. (Vaderl. drachten X). De huik.
XXVII. Dameskostuum. — (Deel III). I. Dames- en heerenkostuum. II.
Dameskostuum. III. (Vaderl, drachten XI). Friezin. (IV). Dameskostuum,
bl. „210'. Strafwerktuig voor kwaadspreeksters, bl. 222: (Muller No. 5167).
Rouw-decoratie van het orkest in de zaal van Felix Meritis bij den dood
van den beroemden komponist Jos. Schmitt. overleden 28 Mei 1791. V.
Dameskostuum. VI. (Vaderl. drachten XII). Kostuum ,,de Vlieger" of
„de Hond" genoemd. VII. (foutief genommerd VI). Dames- en heeren
kostuum. VIII. Dameskostumes. IX. Lepeldrager en messenvaas. X.
Dameskostuum. Xa. Muziekstukje, dat saamgevouwen te lezen geeft:
„tu peux l'avoir perdu, mais on te Ta rendu."
XL (Vaderl. drachten XIII). Boogschutter. — Deel IV. Plaat XII (de
nommering loopt van het 3e op het 4e deel door). Heerenkostuum. XII.
(dubbel genommerd). Drie dameshoeden. XIII. (Vaderl. drachten XIV).
Boeren en visschers uit de 17e eeuw. XIV. Schoeisel uit verschillende
tijden. XV. Dames- en heerenkostuum. XVI. Dameskostuum. XVII.
Luchter. XVIII. (Vaderl. drachten XIV). Schutters, Lnnj«irager. XIX.
Dameskostumes. XX. Tournooispel. XXI. Dames- en heeren kostuum.
XXII. Ridderspelen. XXIII (foutief genommerd XX). Dameskostuum.
— Deel V (tegenover den titel). Borstbeelden boven elkaar in ovalen : „De
zusters Feming. Le Gros ad viv. del. T. de Roode sculp." I. „aan onze
begunstigers.'*, twee 6-regelige verzen in gekleurd randwerk met attributen
op de mode betrekking hebbende. II. Dames en heerenkostuum. III
Dameskostumes. IV. Bloemtafel. V. Dame met kornetje. VI. Dames-
kostumes. VII (Vaderl. drachten XV). Amsterdamsche vischverkoopster.
Vin. Damesko-stuum. IX. Studeertafel. X. Dameskostuum. XI. Vuur-
scherm. XII. Dameskostuum.
3986. „De naauwkeurige hollandsche almanach voor
*t Jaar 1761 ... . Te Amsterdam^ By Adam Meyer^ Boek-
verkope{r) in de Stilsieeg^ in de Zwarte Hen,''
In dezen almanak komen twaalf plaatjes voor, waarvan een viertal meer
Digitized by
Google
1750—1800 KOSTUUM 167
direkt met de zeden eo gewoonten der achttiende eeuw in verband staan
en daarom hier met hun onderschriften vermeld worden.
3. Kraambezoek.
„Het Kraambezoek en Rinse Wijn
Doet dit Gezelschap vrolyk zijn."
6. Aankomst der nieuwe haring.
„Myn nieuwe Haring spaud de Kroon
Wie lust? ik heb ze wonder schoon."
7. Boerenbruiloft.
„Elk zingt en springt en is verheugd
Op deze Boere Bruilofts Vreugd."
11. Het dragon van moffen door de heeren.
„Een nieuwe Mode wie wil kykea
Daar is tot nog toe geen gelijken."
üe overige zijn alleen voor kostuum of meubilair van eenig belang.
Alle gravures zijn in-12*. en z. n. v. gr.
3987. ^^Naaukeurige Hollandsche Almanach Voor 't
Jaar 1775."
luschrift in een titelprentje van een almauakje te Amsterdam bij Adam
Meijer uitgegeven en met twaalf plaatjes versierd, voorstellende:
No. 1. De Fortuin op een zetel, zakken geld vóór haar op den grond,
„'t Fortuyn Begunstigd elk met Voordeel,
Eu Geeft aan 't Domste Ezel Oordeel."
No. 2. Een kleermaker neemt de maat voor een nieuw kleed, een jood
staat gereed de oude te koopen.
„Weg, oude Mode weg, aan wien kund gij Behagen
't Past een Fatöoenlyk man, een ander Kleed te Dragen."
No. 3. Een pruikemaker achter zijn toonbank, waarop een viertal pruiken
zijn uitgestald, met een uils-, een ezels-, een varkens- of kippekop
als garnituur.
„Elk wie miju Modes ziet, moet s'allen seker Prijsen
Sij sijn veel eer Geschikt, voor Gekken als voor Wijzen."
No. 4. Een opgeschikt heer verlaat zijn eenvoudige ouders, zeggende:
„Een Ambacht dat was Goed, voor Overgrootvaars Kiud,
Wie is in deese Tijd, tot Werken Gezind?"
No. 5. Gezicht in den Haag?
„Geen Vreemdeling die gerucht van Hollands Rijkdom Hoort.
Of is door Zucht tot Goud en Overvloed Bekoort."
No. 6. Een dame, met vreeselijk hoog kapsel, wordt in de opuu lucht
gekapt, waarbij zelfs een dubbele ladder schijnt noodig te zijn.
„Geen Moode wordt er Ooit Bedacht,
Daar men in 't Eerst niet om on Lacht."
Digitized by
Google
168 KOSTUUM
1750—1800
No. 7. Een heer met den stok eener parapluie in de hand, terwijl het
bovenstuk aan een boom is blijven hangen.
„Mijn Par èi plu, Beschermt mij voor de Reegevlaagen.
Waarom sou ik die niet, zoo wel als andre Draagen."
No. 8. In een vertrek, op welks vloer men leest: „Pinantie Winkel.",
staan een viertal mannen achter een toonbank, die van verschil-
lende lieden geld in ontvangst nemen Achter hen laden, waarop
2, 2»/^, 2»/i' «"z.
„Wat Intrest gij begeert, hebt gij hier maar te Vraagen,
Men Geeft van twee tot tien, en Zonder ïeU te Waageu."
No. 9. Een dame aan den ingang van een „Logement" staande, wordt
afgehaald door een heer in een chais met twee paarden bespannen.
„Twee Paarden voor de Chais, mijn vader kan 't Bewinnen,
Wat Dame is er. Die mij Anders sou Beminnen."
No. 10. Een vrquw met zeer hoog kapsel, achter een mossel wagen zittend,
terwijl twee heeren, eveneens zeer hoog gekapt, mossels eten.
„Mijn Kapsel Roept hier niet, als Lieden van Fatsoen
Die mosslen eeten wil, kan 't hier bij mij wel Doen."
No. 11. Een zaal, waarin eenige gekapte heeren en dames kaartspelen
of wandelen.
„De Pracht en Hovaardij in Huijs cieraad en Kleeren,
Kund g'op 'tZalet het beste Leeren."
No. 12. Een aschkarman met een bezem aan een degen gestoken, als
sleepsabel op zijde.
„Een Degen dat's gering, wel wie Draagt nu geen Degen,
Al is tOm tot Gerijf, De straat er mee te Vegen."
Alle gravures zijn inl2". en z. n. v. gr.
Op No. 3950 wordt een almanak beschreven van 't zelfde jaar, met
volkomen denzelfden titel en van denzelfden uitgever, doch met slechts
zes, geheel andere prentjes. Ik vermoed dat de daar beschrevene een
goedkoopere uitgave is geweest en daaraan het verschil van aantal en
voorstelling der prentjes toe te schrijven is.
3988. „Dö naauwkeurige hoUandsche almanach Voor
't Schrikkel'Jaar 1776. ... Te Amsterdam; By Adam
Meijer^ . . . op de Voorburgwal, over de Onvolmaakte Tooren,
in de Zwarte Hen.''
Soortgelijke almanak als de vorige, geïllustreerd met twaalf gravures
in 12°. en twee langw. in-8®. Op de laatste twee een „Afbeelding van de
Krooning van Zyne Majeateijd Lodewyk de XVI." en, met het onder-
schrift: ..Merkwaardige Historie van Lisette.'', een dorpskermis met
dtm.sende hoeren en boerinnen. De kleinere zijn roeerendeels geestige
spotprentjes op het. tot in het belachelijke, opvoeren der heeren en
Digitized by
Google
1750-1800
KOSTUUM 169
dameskapsels en der kleeding en maken, evenals in *t vorig nommer,
van de ,,Par a Plu" als van een nieuwigheid melding.
Op No. 1 is een ndan afgebeeld, wiens parapluie door een windvlaag
omslaat, zijn vrouw wier afgewaaide hoed door een jongen wordt
opgeraapt, zegt:
„De Par a Plu Raakt in Disorden;
Wat zal er nu van ons Geworden?"
No. 2 stelt een mosselvrouw voor, in deftig kostuum en met hoog kapsel.
„Waarom Zou ik de Zak niet Draagen ;
Al Loop ik bij de Mossel waagen?"
No. 3 het pothuis van een schoenmaker, wiens zoon op een kruiwagen
gezeten op straat gekapt wordt.
„'k Moet, wil ik lieven. Schoene Lappen,
en Ziet mijn Zoon, die laat sig Kappen."
No. 4. Eeu als heer gekleed persoon, wiens sleepsubel door twee
jongens opgehouden wordt.
„Die meê wil doen Of 't Past of niet,
Draagt wis de Deegen tot Verdriet,".
No. 5 is *t pendant van No. 2, daarop is een melkboer met juk en
emmers afgebeeld, die een staartpruik draagt.
„De Staart past aan 't Boeren Pak,
Als aan de Mosselen Vrouw de Zak."
Op No. 6 dreigt een jongen uit een boom te vallen; links staat een
juffrouw, die hem met een bezem tegenhoudt, terwijl rechts een dame
haar voorschoot ophoudt om de vruchten op te vangen die de valler
zeker plukken moest.
„Het siet er Deerlyk met u uijt.
Als hulp *t Gevaar niet Spoedig stuit."
No. 7 vertoont rechts een tuinman, die, op een omgekeerde mand
gezeten, gekapt wordt; de tuinmansjongen, die er bij staat zegt, zijn
hark bekijkende:
„Kon 'k met de hark het Kappen Leeren,
Ik droeg Gewis veel Moojen Kleeren."
Op No. 8 dragen de visch vrouwen allen hooge kapsels. Dit prentje
heeft tot onderschrift:
„Die nu van Ons de Vis wil haaien,
Moet 't Kapsel en de Vis betaalen."
No. 9 stelt een hoedenfabrikant voor. die in zijn werkplaats bezig is
driekante steken te maken; deze zegt:
,.Myn Hoed zal als 't wil Gelukken,
Trotsch alle Modes Ouder drukken."
No. 10 geeft een heer en dame te zien onder een parapluie loopend e.
Een boerin samen met haar man onder den luifel van hun huis gezeten, zegt :
Digitized by
Google
170 KOSTUUM 1780—1800
„Ach Kreelis; Ach; wat Ongeluk!
Ons Luif raakt door dat ding aan stuk.'*
No. 11 vertoont een oude jood met een kruiwagen vol kapsels, pruiken,
enz. Boven de kraam staat „4" Stujver tstuk"; er onder:
„Pour quatres sous, een Kapsel na de Moode
Daar is mij pas een jaar, een Rever voor Gebooden."
Op No. 12 is een turfdrager afgebeeld, die een parapluie boven zijn
mand houdt en zegt:
„'k Schroom nu geen Quure Winter vlaagen
Nu 'kook een Par a plu mag Draagen."
De gravures zijn alle zonder naam van graveur en de 2-regelige
versjes en de onderschriften gegraveerd onder de voorstelling, terwijl de
kleine midden bovenaan gemerkt zijn met 1 tot 12.
3989. „De naauwkeurige hoüandsche almanach 1777. . . .
Te Amsterdam; By Adam Meyer^'' enz.
Titel van een almanak, versierd met 12 gravures, aardig voor dezeden
en gewoonten:
No. 1. Een man achter de tralies zittend door een vrouw bezocht, op
den voorgrond een ledige geldkist, waarin de ratten zitten.
„Voor heen Leefde ik als Graaf,
£n Nu Helaas gelyk een Slaaf
No. 2. Een pruikemakerskuecht, met negen op elkaar gebouden doozen
op den rug. Een heer legt, uit de tweede verdieping reikende,
een pruik in de bovenste doos.
„Die Moode is heel Goed bedagt,
Ik kom dus Maklijk aan mijn Vragt/'
No. 3. Een kleermaker staat gereed zijn paard te bestijgen, dut door een
stalknecht voor zijn deur gebracht is.
„'t Oog van de Schaar kan wel Pourneeren,
Dat 'k Leven kan, als Andre Heeren."
No. 4. Aan een ouden jood worden door een heer een aantal oude mode-
zaken, per gewicht, verkocht.
„Weg Oude Moode met u Prullen,
De Nieuwe kan de Zakken Vullen."
No. 6. Een verhuisboedel op een slede geladen.
„Sag Joris Claase eens op uyt Graf
Wie weet hoe meenig Sugt hij Gaf"
No. 6. Aankomst van een speelwagentje aan een buitenherberg, waar
de Schaar uithangt.
„Zyt wellekom Mevrouw, 'k beu tot u dienst Gereed,
Mits dat Gij uijt die beurs wat rykelyk besteed."
No. 7. Een boerenwagen, waarin zes menschen. Twee van hen zijn met
een parapluie gewapend.
Digitized by
Google
1760 —1800 KOSTUUM 171
,/K bid Seg mij eens wat nu BegfODoen
Waa er geen par i plu Verzonnen."
No. 8. Een mosselvrouw zit achter haar wagen ; rechts een oude jood,
die haar kleed-, links een jongere die haar kapsel beziet.
.,'k Wil met de Mosselen myn Kapsel maar Verkopen
Ik moet soo lang ik Leev Tog met de Wagen Loopen.*'
No. 9. Vóór een modekraam staat een ontzettend hoog gekapte dame,
met een beer, die zijn ledige broekzak laat zien.
„*k heb Vast een Andre broek, dees Morgen Aangedaan
Daarom soo laat dit Goet maar voor myn Reekening staan."
No. 10. Een heer wordt, in een kapperswinkel, door een drietal personen
te gelijk gekapt.
„Wie dat geen Moode Volgt die word ook niet Geacht.
Men heeft my voor een Uur al op 't Salet Gewagt."
No. 11. Een slaperig man stapt ten bedde uit; allerlei bedienden staan
gereed hem aan zijn toilet te helften.
,,Elk moet wanneer ik Spreek gereed staan
Wie dit niet doet, Direct maar heen gaan."
No. 12. Een oude vrouw geeft haar zoon een zak geld uit een naast
haar staande geldkist.
„Sie daar mijn Jongen Leev nu ook gelijk een Heer,
En is dat niet genoeg Soo kom maar Morgen weer."
Alle gravures zonder naam.
3990. ^^Henry quatre almanach^ Voor den Jaare
MDCCLXxxi; . . . 1781.**
Van dezen almanak, versierd met een titelvignet (Plaat I?) en zes of
zeven prentjes, genummerd II — VII, zijn de laatste alleen aanwezig;
't zijn meerendeels satires op de mode van dien tijd, door dwergenfiguren
afgebeeld; de laatste twee hebben een tweeregelig onderschrift in rijm,
de overigen niet Etsjes in-16*., z. n. v. gr.
3991. ^jAlmanach der verliefde heeren en juffrouwen j
voor het jaar 1794.*' enz.
Titel van een almanak in-16^, te Amsterdam verschenen bij J. Verlem
en geïllustreerd met twaalf etsjes, z. n. v. gr., alleen om het kostuum
hier opgenomen.
3992. Hollandscbe kleederdrachten.
Vijf plaatjes in-8*.; op elk plaatje zijn in drie rijen boven elkaar
verschillende kostumen der onderscheiden standen in Holland in ver-
schillende tijden zijn afgebeeld. Gravures naar C. Buys door C. Brouwer.
Proefdrukken vóór alle letter. (Muller No. 3996). Uit: J. Ie Francq van
Berkhey, Natuurlijke historie van Molland. Dl. III. (Zie No. 8 hier voren).
Digitized by
Google
172 KOSTUUM 1750—1800
3993. Kleederdrachten.
Schets voor een kostuum blad. Op een brug een appel verkoopster twee
appelen reikend aan een heer; bij hen drie personen in gesprek; meer
links vier anderen. Geestige teekening in kleuren, langw. in-fol., door
Meijer? Onafgemaakt.
3994. Kostuum.
Een vijftal personen, twee vrouwen en drie mannen, bij een boom
staande of zittende. Op den achtergrond een paard. Schetsteekening
langw. in-fol., in O.-L inkt en kleuren, z. n. (maar door J. Zwigtman).
3995. Dorpsweg.
Teekening in kleuren, Inngw. in-4>^, z. n. Om de kleeding der enkele
daarop voorkomende figuren voor de kennis van den tijd niet onbelangrijk.
3996. „Ver."
,/fe Bemin de bloemen^ doch de Fransche Lely nooit
Om dat ze Europe met vergiftigd zaat bestrooide
„ie pensois m'esjouir parmi ses beUe Rose^
Mais Ie Lis sur ma foy me prepare austre chosey
Gegraveerd onderschrift onder de afbeelding van een jeugdig edelman.
In den rechterbovenhoek een gezicht op de waterwerken eener buiten-
plaats; links, op een tafel, een schotel bloemen. Zwartekunst kl. infol.,
„I. Gole Fe: et ex: Amstelodamr* enz., zooals onder het onderschrift
gegraveerd is.
3997. ^^Brieven over de Vereenigde Nederlanden, door
J. Grabner Uit het Hoogduitsdi vertaald. Eerste stuk.
Te Haarlem^ . . . mdccxcii."
In dit eerste stuk van een werk in-8^, dat in twee stukken verscheen,
komen vier prentjes voor, met kostumen van vrouwen uit verschillende
deelen van ons land. Gekleurde gravures in-8"., z. n. v. gr. Het oorspron-
kelijke werkje, dat onder den titel: Ueber die vereinifften Niederlande.
Briefe von J. Orabner lAeut. in Ver. Niederland. Diensten., te Gotha
in 1792 verscheen, is met drie plaatjes versierd. Op het eerste zijn de
kleederdrachten, welke in de hollandsche uitgave op „Pl.{aat) I.'*, „PI. III."
en „PI. IV." voorkomen, te zamen afgebeeld. Zie voor de verdere be-
schrijving der duitsche uitgave No. 3958 hier voren.
3998. „Zes stiidte-beeltjes^ Naar 't Leeven geteekend^
Door J. Lauwers. en geètst^ door 1. de Frey.^^
Titel in de eerste van een zestal afbeeldingen van menschen uit het
volk in hun eigenaardige kleederdra^ht. Op deze eerste plaat ziet men
een man op den rug den titel beschouwende, die in een achteroverhellend
stuk muur is geëtst. Op No. 3 is een man afgebeeld, zittend op een
Digitized by
Google
1750-1800 KOSTUUM 173
omgekeerde tobbe, de pijp in den mond en 't glas in de rechterhand.
No. S eu 4 vertoonen een man en een vrouw, elk met een mand op
den rug; No. 5 een man met kruik in de linkerhand en een stok over
den rechterschouder, waaraan een mand met gereedschap hangt; No. 6
een vrouw, die linnen te drogen hangt. Alle platen zgn langw. of
gewoon in-4®.
3999 „Zinspelende gedichtjes, op de geestige printjes
ge-etst door Pieter de Mare, na de teekeningen van me-
jufifrouw Christina Chalon, berustende in de verzameling
van den knnstbevorderenden heere H. A. Dibbets, ber^mt
door J. Ie Francq van Berkhey, M. D. lid van verscheide
geleerde en dichtlievende genootschappen. Te Amsteldam,
bg Willem van Vliet. 1793."
Titel van een werkje versierd met twee-en-dertig etsjes, typen uit het
volksleven voorstellende en zoowel om *t kostuum als voor zeden en
gewoonten belangrijk. Alle zijn in•12^ of kleiner. (Muller No. 5581).
Blijkens een hierbij gevoegden omslag, waarin ik dezelfde plaatjes eens
vond, verscheen deze serie ook onder den titel: „Aangenaam prenteboek
voor kinderen".
4000. „Mcuwe geinventeerde Sineesen^ met groote
moeyte geteekent en in 't Ligt gegeven^ door P: Schenk
lun. Jn Amsterd^ met Privel.^*
Titel gegraveerd in een ontrold stuk doek, waarachter een chineesche
man en vrouw staan; links er vóór zit een aap Jn *t midden een chineesche
vrouw; rechts staat een man met een pen in de linkerhand voorgesteld
als schreef hij bovenstaanden titel. Het is de eerste eener serie van twaalf
tamelijk goed den chineeschen stijl nabootsende gravures langw. in-4°.
4001. Fantasiekleeding.
Serie a-f, elk van bladen, welke te zamen, in 36 platen, allerlei
soort van kostumes vertoonen, uitgedacht in verband met de vakkeu eu
ambachten, die zij voorstellen moeten. Allen hebben een éénregelig fransch
onderschrift en zijn naar de fransche origineelen van? 't Zijn gravures
kl. in-fol., z. n. v. gr., met adres van G. Valck (te Amsterdam) en roet
de volgende onderschriften:
Serie a 1. „Habit de Parfumeur. 3 — de Vigneron; S — de Laijettier;
4 — de Paticier 6 — de Quincaillier 6 — de Van nier".
Serie b 1. „Habit d'Orlogeur, 2 — de Plumassier S — de Tailleur,
4t — de Jardinier, 5 — de Pescheur 6 — de Ceiuturier;".
Serie c 1. „Habit de Marchand Miroitier Lvnettier 2 — de Chandellier,
3 — de Meuiusier {sic) Ebeniste 4 — d'Artificie {sic) 5 — d'Orféure;
6 — de Serrurier;".
Digitized by
Google
174 KOSTUUM 1750—1800
Serie d 1. „Habit de Musicieu 2 — de Chaudronnier S — d' Mallet-
tier Coffrettier 4 — de Cabaretier; 5 — de Boisselier 6 — de MarechaV*.
Serie e 1. „Habit d' Astrologue, 2 — de Verrier Fayencier 8 — de
Kêmouleur, Gaigne Petit, 4 — de Ferblanquier 5 — de Meusnier
6 — de Plombier".
Serie / 1. „Habit de Peintre, 3 — de Coustellier 8 — de Tapissier,
4 — de Toaaellier 5 — de Cordoanier 6 — de Brossier,".
Hoofddeksel, kleeding, schoeisel en verdere attributen staan op iedere
plaat en bij iedere figuur in verband met bet aangegeven vak.
4002. ^^Les Jupes de Baleine'*
Onderschrift onder de afbeelding eener vrouw met een verbazend
wijden hoepelrok aan en een saamgevouwene onder den arm. 't Prentje
is No. 3 van een dertiental zeer kleine plaatjes elk met een onderschrift
en een 4 regelig fransch versje voorkomende in Almanach pour Vannée
1759. A Amsterdajn, Chez B. Mourik && Jaq. Haffman, in•128^ Op
't laatste (veertiende) gegraveerde blaadje staat geen prentje maar een
8-regelig versje, beginnende: „L'on voit assez, par ses [sic) portrèts, Qu*
è tout Ie monde je remèts. Que chaque femme a sa folie,". Om boven-
genoemde voorstelling onder de zeden en gewoonten opgenomen, is het
boekje zelf een aardig exemplaar van de toen in zwang zijnde miniatuur-
zak-almanakjes. De gravures zijn alle zonder naam.
4003. ^^Vindicateur. contenant Toutes les productions
d^Espritj , . , 8f surtout les Modes^ 8fc, N^- dUcieme. Du
Samedi 7 Mars 1778. Tomé second A Bruxdles.
M.DCC.LXXVin."
Van dit in zijn geheel zeker belangrijke mode-tijdschrift zijn hier
slechts zeven afbeeldingen van kapsels aanwezig, die echter uitmun-
ten door elegantie. Vijf van de zeven hebben onderschriften, als: „è
la Victoire."; „en Céres."; ,,A la toque Chevelue."; „a la Mouteau-
Ciel"; „en négligé Financier"; het laatste is een heerenkostuum. Gravures
in-12*., waarvan er twee gemerkt zijn ,.D L" geèntrelaceerd, de andere
z. n. V. gr.
4004. „LéJ Parterre Galante ^^Coeffure au Cdissée
Surmontée d'un Nouveau Pouf^ ^^ Bonnet d'un Nouveau
Gouty „Le Bandeau d' Amour,'^ ^^Chapeau. d'un Nouveau
Gout,'' ^^Bonnet d La Marmotle.'* ^^Bonnet d La Laitiere.''
„I»e Lever de la Reine.'' ^^Bonnet d L' Hérisson," ^^Bonnet
d La Fussée," ^^Bonnet au Fichu,"
Namen van een twaalftal kapsels, mutsen en hoeden, zes aan zes, (twee
boven, drie naast elkaar), gedrukt op twee blaadjes klein in-8^, z. n. v. gr.
Deze prentjes behooren, evenals de hieronder beschreven spotprentjes op
Digitized by
Google
17B0— 1800 KAPSELS 1 75
de hooge kapsels (zie No. 400B hierna), in: „N. Cornel en H. Wyt's
Geprivil. Rotterdarasche Almanach, Op 't Jaar onzes Heeren Jesu Christi
1792." in 16®.; 't zijn zeker kopiën ntiar fransche prentjes
Hierbij nog: ..Nouveau Chapeau Espagnol dit la Genlis". Opschrift
boven het borstbeeld eener dame, met een van achter opgeslagen hoed
op 't hoofd. Gravure in-8"., z. n. v. gr.
4005. „De naauwketiriga hoUandsche almanach 1783. . .
Te Amsterdam; By Adam Meyer^^^ enz.
Ook deze jaargang van den om zijne aardige plaatjes belangrijken
almanak, is versierd met een twaalftal kleine en twee grootere.
De eerste der beide grootere voorstellingen heeft tot onderschrift:
.,'tKappe der Dames te Weenen Afgeschaft."
Voor een soort rechtbank verschijnen verscheiden vrouwen, wie door
een kapper het hooge kapsel wordt afgeknipt, wat enkelen handenwringend
zoeken te bezweren, 't Gelukt echter niet en links wordt reeds ééne
kaalgeknipte door een soldaat de poort van 't gebouw uitgeleid.
Onder de tweede staat „'t Lot van America, door 't Spel beslist.**
Deze prent, door Muller onder S. No. 4488 beschreven, stelt een kamer
voor tegen welker achterwand de kaarten hangen van „Zuyd Amerika
Na t' Leve" en van „Noord Amerika". Boven in de kaarten staat „Die
Het Niet Wil Gelove Kan Het Late. Na t' Leve". Twee personen
billarten om 't bezit van Amerika, waarvan de kaart op 'tbillard ligt;
links zien twee personen dit lachend aan, rechts twee anderen zeer ontsteld.
De volgende kleine prentjes verdienen vermelding; ik laat, met een
enkel woord van beschrijving, daartoe hier de versjes volgen:
1. E!en Engelschman en twee Hollanders in gesprek.
.,De Wangunst van den Brit, Stoort Holland in zyn Rust
En Afgeregt op Roof, Voldoet hier in zijn Lust."
2. Matrozen druk bezig het schip de „Hoop* (in spiegelschrift) te laden.
„Men laad, men lost en Vaard, met volgelaaden Kielen.
Ten Oorlog toegerust met meenigte van Zielen."
4. De HoUandsche leeuw slapend bij een anker, een scheepskanon, enz.;
achter hem rechts de Engel sche dog.
„Ontwaakt eens HoUandsch Leeuw, en Wreekt sig op zyn Beurt.
Soo werd de Britsche dog, van top tot teen Verscheurd."
5. Engelschen plunderen een hollandsch schip.
„Den Toomeloose Brit, door Roof en moord Gedreeven
Beroofd door Overmagt des Zeeraans goed en Leven."
9. Een winkel met opschrift: „I. Adam (John Adams) MJ Pruyke-
maker*'.
„Den Arbeydsman versorgt door Naarstigheijd en Vlyd.
Syn Brood aan 'tHuys gesin en slyt dus nut syn T\jd."
Digitized by
Google
1 76 KAPSELS 1750—1800
10. Kaasmarkt.
,.De Nutte Koopmanschap, waar door de steede Bloeijen
Siet in de Vreede beat, der Burgeren welvaard Groegen."
12. Gezicht op St. „Eustatius."
„Toen Bodnij dien Tiran door Boofsugt u deed Sugten.
Had gij geen schuilplaats, daar gij veylig heen kon Vlugten *'
Alle plaatjes zijn z. n. \. gr.
4006. Twaalf spotprentjes op de hooge kapsels van het
laatste gedeelte der 18S eeuw.
Gravures in-l6'., z. n. v. gr., in 't midden bovenin gemerkt 1—12, uit
„N. Cornel en H. Wyts Geprivil. Botterdamsche almanach, Op 't Jaar
onzes Heeren Jesu Christi 1792 " 16". Zij stellen voor:
1. Een jongmensch door twee hooggekapte dames bij den staart van
zijn pruik uit 't water getrokken.
2. Zeven dwergen, met onevenredig groote pruiken op, op een sterk
verlicht tooneel.
3. Ingang eener haven; op de beide pijlers aan weerszijden een hoog-
gekapte dames- en heerenbuste (prins Willem V en gemalin?)
Die in dees Haven, in wil Zeilen,
Moet wel ter deeg zyn diepten Peilen."
4. Een brillealijper voor wiens winkel een kop met kapsel waaruit
verschillend geneusde hoofden voortkomen.
6. Een heer en dame te paard; het vreemde kapsel der dame doet de
boeren met spaden toeloopen om het te vernietigen.
0. Een coupé waarin twee dames, wier kapsels door het van boven
opengemaakt rijtuig heensteken, terwijl twee palfreniers, achter op
de koets, parasols boven hare hoofden houden.
7. Een dame, die op het ijs dreigt te vallen, vat den met haar rijdenden
heer bij zijn staartpruik.
8. Een dronken man, door twee anderen geleid, is tot spot met een
hoog dameskapsel getooid.
9. Twee knikkerende jongetjes roet vreeselijke stanrtpruiken gekapt.
10. Een schoenmaker, zijn vrouw en knechtje allen even hoog gekapt,
terwijl op tafel een zeer hooggehakt damesschoentje staat.
11. Een straatventer met verschillende groote kapsels en mutsen op
zijn mars.
12. Drie heeren zitten aan den disch, waarop een hoog gekapte zwijns
kop prijkt.
4007. ^^Phisiognomische almanach Voor de beminnaars
der gelaat-kunde, voor 't jaar 1781. (1782) ... Tc utrecht,
By Arend Stubbe,^* enz.
Beide jaargangen van dezen almanak zyn versierd met plaa^es, die
Digitized by
Google
1750—1800
KAPSELS 177
ofiscbooQ ze op de gelaatkunde betrekking hebben en in dit opzicbt van geen
belang zijn voor deze verzameling, tocb om verscheiden ^^oed geteekende
kapsels, die er op voorkomen, hier een plaats vinden mogen. De prentjes
zijn alle in-16*., door P. H. Jonxis en originele duitsche prentjes of
kopién er van.
4008. „Afbeeldisge van een kalf, geteeld met een
„Ziet hier een* Kalfskop afgebeeld.
Gekapt gekruld te Puers geteeld.'*
Opschrift in boekdruk en onderschrift gegraveerd in den ondersten
plaatrand van een prentje, waarop een (kairs?}kop is a^ebeeld met een
vreeselijken haartooi. Gravure in-4"., z. n. v. gr., behoorende in- en blz. 3
en 4 uitmakende van de Besckryvinff van een kalf, geteeld met een kapsel :
Mldzaatne gebeurtenis^ Voorgetallen den 27 January 1778, in ket Dorp
Fuers, Gelegen tusschen Mechelen en Dendermonde ; met de waare Afbeel-
ding van deszelfs Hoofd, natuurlyk geteekend, gelyk hetzelve op de hier by
gevoegde Plaat vertoont word. ... Te Brussel, By J. J. Jorez, Junior,'*
enz. 8 blz. in-4^ 't Geheel is een satire op de toenmalige kapsels.
Dezelfde voorstelling, doch zonder op- of onderschrift, komt ook voor
in den origineelen franschen tekst, die onder den titel: .^Description du
veau né coefé evenement étrange'' enz., met hetzelfde adres verscheen en
hier ook aanwezig is.
Ofschoon ze tot een vroeger tijdperk en een ander land behooren
vermeld ik hier de volgende prenten nog. De eerste heeft tot opschrift:
„WarhafiEtiger Xbrisz [sic) des bey Haromerstein gefangenen und am 5
lunij 1676 Zu Coblentz eingebrachten, von dar aber an Ihr: Chürfürstl:
durchl : von Trier übersandeu Rehe = Böckleins." en vertoont een hertenkop,
evenals de hierboven vermelde kalfskop, met een kapsel. Onder de gravure
in•4^, z. D. V. gr., in gegraveerd duitsch letterschrift, een 11-regelig verhaal
van de wijze, waarop *t gevangen was. Op de tweede plaat is deze kop
en het geheele hert nog eens weder afgebeld met andere natuurver-
schijnselen, als een komeet, een driedubbele zon, zware koren&ren, enz.
Deze gravure in4'., x. n. v. gr., is omringd door tekst iu duitsche letter,
in boekdruk, op een vel br. infol , met een fileetrand omgeven en met
het opschrift: ,,Göttliche Wunder (r und Warnungs >^Wercke/ welche
die zwey grösten Theile der Schöpffung Himmel und Erde/ theils die
überreiche Gnaden ^Güte/ theils den erschröcklichen Zorn Eyfer GOttes
andeutende/ als rechte Busz <^ Prediger/ uns in diesem mit GOttlauffenden
1676. Jahr an unterschiedlichen Orten des Teutschlandes nicht ohne
grosses Nachdencken zu Gesicht und Hertzen stellen.*'
Verder zgn hier nog zes afbeeldingen van aangekleede en gekapte
dieren bygevoegd. 't Zyn alle gekleurde gravures langw. in-fbl., z. n. v. gr.
V IS
Digitized by
Google
178 WAAIBB - GARDEROBE 1750—1800
De onvolledig-heid van het werk van Troost in deze kollektie deed mij
de beide volgende prenten over 't hoofd zien. Zij moeten op het bijgestelde
Dommer tusscbengevoegd worden:
3861*. „Corps de garde van hollandsche officiers." —
„Corps de garde des officiers hollandois.'*
Onderschriften aan weerszijden van het wapen van Gerrit Brnomcamp,
aan wien, als bezitter van het origineel, deze gravure is opgedrngen. In
de zaal, waarin het generaliteitswapen en dat van den prins tegen den
muur hangen, zitten in 't midden een viertal officieren nau een tafel, een
vijfde staat met den rug nanr 't vuur, rechts vnn hem spelen er twee
kaart, enz. Gravure inplano, naar C Troost, door J. Punt en P. Tanjé en
met hun adres en dat van P. Fouquet Jr. 1754. (Muller No. 3985*0).
3861**. „Tweede corps de garde van hollandsche of-
ficiers.'* — „Second corps de garde d*officiers holJandois.*'
Onderschrift u»n aan weerszijden van het wapen van den heer Dionys
Muilman. Het generaliteitswapen is hier op den rechterzijwand te zien;
en met adres van J. M. Will te Augsburg; zij stellen voor: ..Der Geis-
bock nach der Mode." — ..Die neuste Mode = Ka(t)z." {sic) — ,,Das j
Trampelthier nach der Mode." — ,.Der Esel nach des neuesten Mode." — \
,,Der Ochs nach der neuesten Mode." — ..Das Neumodische Schwein." ■
Ook deze zijn alle satires op de modes. (M^iUer No. 5586). ]
4009. Waaieromament. \
Op zijde geschilderd tafereeltje omgeven door een rand van lovertjes J
tusschen gouddraad, bestemd ter versiering van een waaier, die op het \
eind der achttiende eeuw veel in gebruik, hoe langer zoo weelderiger ]
van vorm en kostbaarder van stof werden. Teekening in kleuren, langw. |
in-8"., z. n.
4010. ^^ Amusement de la garderobe ou Vart de se
distraire durant une des plus importanies fonctions de la
vie^ contre la maxime vidgaire des Sa ges, qui veulent
qu'on pense uniquement d ce que Von fait. Ouvrace d'un
gout nouveau^
Titel en zeven on veertig blaadjes aan ééne zijde bedrukt; bei^temd om
te dienen tot lektuur en gebruik in de cabinets d'aisance. De geheele
tekst is hierop berekend; verschillende approbaties keuren de vinding
goed en daar tot heden, voor zoover mij bekend, een dergelijke uitgaaf
in Nederland niet plaats had sedert deze in 180S verscheen, meende ik,
als een eigenaardige bijdrage tot de zeden en gewoonten, dit werkje onder
die afdeeling hier te moeten opnemen.
Digitized by
Google
1750 YBB8CHILLENDB OBBEURTENISSEN 179
dat van den prins in den schoorsteenboezem op den achterwand, onder
het oralauwerde borstbeeld van den prins. Voor den schooiateen een officier
bij een tafel gezeten, die aan twee anderen een kaart vertoont, achter
een schut Rechts de buitendeur, in welks opening een militair staat,
een brieQe lezende hem door een juffrouw gebracht; aan dezelfde zijde
op den voorgrond een persoon schrijvend aan een tafel. Gravure in-plano,
naar C. Troost, door I. Houbraken, met adres van P. Fouquet Jr. 1760.
Deze plaat is hier aanwezig in een proefdruk vóór alle letter maar
met het wapen, en in een letterdruk. (Muller No. S985*M-
Januari 17B0. Muller (No. 4011).
4011. „De Grood Vaar Komt Syn Neef Als Schepen
(Bier 'T Ontmoeten
Dog Desen Vlugt Voor Hem. en Durft Hem
(NauweLyks Groeten".
Spotprent op Jasper Bolten, schepen te Amsterdam, die zijn grootvader,
vroeger smidsknecht, op straat ontliep en hem niet \\'ilde ontmoeten.
Gezicht in een smederij waar een man aan 't aanbeeld staat, terwijl een
deftig gekleed heer rechts de deur uitgaat. Zeer slechte gravure in-**. ,
z. n. V. gr. Bovenaan links gemerkt: ,.3 deel Pasie 4J". Uit: Dichtkun-
dig praaltooneel van Neerlandt tconderen. Deel III.
8 Januari 1750. Mülleb (No. 4012).
4012. „Vertooning van 't inrukken der militie in Haar-
lem op den 3en lanuary 1750."
Links de poort en wallen der stad. daar vóór de brug, waarop het
voetvolk, rechts de ruiterij. Gravure langw. in-4', door 8. Fokke. Uit:
Wagenaar, Vaderlandsehe historie. XJitg. van 17B1.
3 Januari 1750. Niet bij Mullkb (No. 4012).
4013. „De gedempte muitzuchty of Haarlems vernederde
stoutheid^ tooneelspel. Onder de Zinspreuk: Duce Minerva.''
Voorshandsche titel van een komediestuk, dat deel uitmaakt van een mij
onbekend grooter werk; de paginatuur van dit stuk befri"t met blz. 113.
Tusschen den titel en de voorrede is een plaatje geplakt, waarop twee
voorstellingen zijn afgebeeld betrekkelijk deze muiterij. Op de bovenste
is het poorthek gesloten, op de onderste trekt de ruiterij de poort binnen.
Het is de helft der prent onder Muller No. 4059 beschreven als titel plaat
van het vijfde deel der Versaameling tan verschelde politique tractaaten, enz.
10 Maart 1750. Mulleb (No. 4014.).
4014. „De Hoofdtoren te Hoorn, door het Onweder
in brand geraekt op den 10 Maert 1750."
Onderschrift onder de afbeelding van den brandendeo toren. De spits,
Digitized by
Google
180 INHULDIGING VAN WILLEM IV TB VEERK 175I
die op de grootere voorstelling near beneden valt, is bovenaan links op
een afhangend «loek afzonderlijk afgebeeld. Gravure in-8".. nnar K. Wiering
door 8. F.(okke).
1 Juni 1751. MuTXER (No. 4016).
4015. „Plegtige inhuldiging van zyne doorlugtigste
hoogheidt, Willem Karel Henrik Friso, ... als markgraaf
van Vere; op den 1. Juny des jaars 1751. Ten verzoeke
der Ed. Agtb. Heren Regeerders dier Stad . . . door
Andreas Andi iossen. Jak. Z Te Amsterdam, mdccli."
Titel in boekdruk van dit werk, bestaande uit x (den titel inbegrepen)
en 53 blz. infol., versierd met de volgende platen:
..Eerepoort geplaatst voor de Zandyksche poort te Vere "
Met het volgende tijdvers als inschrift bovenin:
„Ril In, DoorLVgtIg Vorst! De VeersC hc bVrgerlI
VerheVgt, ontsLVIt Dees poort heVr' prinse. en 't hert hier bll."
..Eerepoort in de Wyngaardstraat."
Bovenin een S regelig vers op tien regels gegraveerd en aanvangende:
„Nu ryst de Oranje Dagernadt
Met Friso, 'tSchildt van Neerlands Staat,".
„Eerepoort by de groote brug te Vere."
Boven op de poort een schild met l*-regelig inschrift: ..Cel.sissimo
Principi Wilhelmo," enz. en in den boog, in cartouche, het borstbeeld
van Willem iv met het inschrift.: ,.Par Omnibus Unus" in een lint er
onder. In den linkerstijl, waarbij ..Religio." op een voetstuk staat, de
borstbeelden \,ui Willem i, Frederik Hendrik en Willem iii, in den
rechter, waarbij ,.Liberta8", die vnn Maurits. Willem ii en Johan
Willem Friso.
„Eerepoort aan de haven.'*
In een schild op de poort het Sregeli^'* inschrift: „Fortuna jacta vit
diu;" enz.
In den boog, in een cartouche. Neptunus in zijn schelpwegen, vooraf-
gegaan door een triton. Onder in de cartouche het wapen van Willem i.
In den linkerpilaster, met het beeld „Navigatio" er vóór. staan de wapens
van Engeland, Frankrijk en Denemarken ; in den rechter, met ,,Mercatura''
als zinnebeeldige figuur er voor, het wapen van Schotland bovenaan, van
Veere ondernan, eu daartusschen twee ineengelegde handen in een
schild met een krans erboven.
..Eerepoort op de Vismarkt."
In cartouche boven den boog een 8 regelig vers, aanvangende:
„De Visvangst, de Opkonust myner Stee,
Bra<ft, met hnar Winst myn Welvaart meê.".
Boven op de „Naaldtzuil", boven de poort, het wapen van Veere.
Digitized by
Google
1751 INHULDIGING VAN WILLBM IV TK TBBRB 181
..Eerepoort in de korte Oudestraat."
In een cartouche boven den boog een 8-regfelig vers: .,Nu Friao,
'tNassausch Bloedt,".
,,Berepoort in de lange Oudestraat te Vere."
Boven den boog. die een berceau-vorm heeft, staan de wapens van
„W. C. H. Priso' en prinses ..Anna" in een cartouche. Vóór den boog
een zinnebeeldige voorstelling, de prinses als de Liefde afbeeldende,
tusschen haar beide kinderen; boven dit tafereel een latijosch inschrift:
„Omnes in Uimm contulit Laudes Deus." enz. en er onder een even
groot: ..Impleat Aulam Mascula Prole Tuara," enz.
In den liukerstijl een zinnebeeldige voorstelling van den prins, als
Mars gekleed en op den rug gezien, met onderschrift: ..Et Pater ^neas
excitet.", dat een vervolg is der latijnsche spreuken, voorkomende in
de cartouche, waarin het borstbeeld van Willem v in romeinsche kleeding
bovenin dezen pilaar is gegraveerd In den rechteratijl is de prinses
a%ebeeld als Minerva, met onderschrift: ,.Pallas Erit Batava." en met
de beeltenis van prinses Carolina er boven, in cartouche en ook met
een latijnsch boven en onderschrift.
„Eerepoort en vuurwerk op de markt te Vere."
Op deze prent in-plano is niet. zooals op de voorgaande, alleen de poort
maar ook het tamelijk omvangrijke hek van vuurwerk afgebeeld ; midden
in de poort. WHarop de wapens van den prins en der prinses prijken,
door den Leeuw vastgehouden, staat als hoofddecoratie het naamcijfer
van den prins, mét omschrift: ..Dit is de lang gewenschte Dag Dien
elk met vreugd aanschouwen mag."
..Tweede eerepoort op de markt."
In den boog der poort staat het volgende tijdvers:
sY zien WII prIso, aLs Den zeVenDe' onzer heeren,
Van 't Kassa Vs heLDenhVIs, In VoLLen Vree regeren."
..Het stadhuis te Vere met zyne eeersieraadjen."
..De zilveren kop van Maximiliaan van Bourgonje."
Behalve den beker in zijn geheel, is ook het niet zichtbare „Ruggestuk
der Kop." en het ,Deksel der Kop." op deze plaat afgebeeld.
Behalve de prent van 't vuurwerk op de markt zijn alle platen gewoon
in-fol., naar P. Beuckels door C. Philips Jr. wier namen echter niet op alle
platen voorkomen. Op bl. 39 van den tekst is de voor- en keerzijde
afgedrukt eeuer gedenkpenning op dit feest geslagen.
1 Juni 1751. Niet bu Mullkr (No. 4016).
4016. Inhuldiging vmi Wülem IV te Veere,
Door een en haie opgestelde militieafdeeling en onder drie eerepoorten
door, trekken de vorstelijke rijtuigen. Rechts een rij huizen, waarvan
het voorste het opschrift: „Oranje" draagt. Links tusschen de militairen
Digitized by
Google
182 INHULDIGING VAN WILLEM IV TE VKKRE KN VLTSSINGKN 175I
-rz^-^r—r-
een vaandel, met inschrift: ,,Vivat Oranje". Gravure langw. iQ-12*.,
z. n. V. gr. Uit: Vriendelyke niewo jaars jiften^eiigemakkelf/kepritiself/ke
zakalmanach^ Voor ' t Schrikkeljaar 1753. Te Amsterdam, By Bemardus
Mourik.
5 Juni 1751. Muller (No. 4017).
4017. „Inhuldiging van zyne doorluchtige hoogheid
Willem Karel Hendrik Friso, . . als erf-heer van Vlis-
singen, op den v^^n Junij mdccli. . . . door Dan. Theod.
Huet, ... Te Amsterdam, . . . mdccliii."
Onder dezen titel in boekdruk vindt men hier bijeen; opdracht, voor-
rede, 12 blz. verzen, portret, 74 blz. tekst, en de volgende platen:
1": Titelplaat: deze vertoont links Vlissings Stedemaagd door Mars be-
schermd; rechts de Geschiedenis. Achter een opengeschoven gordijn
ziet men door een poort, waarop de borstbeelden van Willem i en
Frederik Hendrik prijken, de begroeting van den prins door de
vroedschap van Vlissiogen, naar A. Schouman door I. Folkema.
3°: Portret van „Willem de Vierde prins van Oranje" enz., borstbeeld
in ovaal met ziuuebeeldige randversiering, naar Aved, door J. Hou-
braken.
3": bovenaan: „De Sleutels... worden aan Zyne Hoogheid... aange-
boden."; onderaan: ..Plegtige Inryding van Zyne Hoogheid....
door de Rammekens Poort."
4®: bovenaan: ,,De Maaltyd . . . in de Raadkamer van 't Stadhuis" enz.;
onderaan: ,,De Fles van S^ AVillebrord . . . vertoond" enz.
5°: ,, Vuurwerk op de groote Markt" enz. 1 vel inplano.
6": ,.Het Huis met de lUiiminatien van . . M^ A. . P. . Lambrechtsen."
7°: ,.Het Huis met de Illuminatien van . . MV J. . van der Mandere
d' Ouwerkerk," enz. 1 vel in-plano.
8°: „Praalboog staande voor het Huis van . . Mf W. . Hurgronje" enz.
9": „Praalboog voor het Huis van . . Bernard Mauritz," enz 1 vel in plano.
10*: „Het Huis met de Illuminatien van . . MV P. . van Goethem" enz.
Plaat No. 3 en 4 zijn door J. C. Philips, 5 naar A. de Vriend, 6—10
z. n. v. gr. Behalve No. 5. 7 en 9 zijn allen gr. in fol.
Op bl. 34 van den tek^'t vindt men de afbeelding nog van de medaille
op de plechtigheid geslagen.
1761. a. Nikt bij Muller (No. 4018).
4018. ^^Op de Plegtige Inhuldiging van Zijn Hoogheid^
als Marqnis van Vlissinge en Veere 1751.**
Teekening van deze zinneprent op de inhuldiging van Willem iv als
heer van Vli.ssingen en Veere. Vóór een eerepoort, waarin het wapen
van den prins prijkt, en waarop verschillende allegorische figuren zijn
Digitized by
Google
1751 INHULDIGING VAN WILLEM IV TE VEERE EN VLISSINGEN 183
afc^ebeeld, staat de prins als romeinsch krijgsman voorgesteld, begeleid
door twee zinnebeeldige vrouwenfiguren (de stedemangden van Vlissiugen
en Veere), terwijl door de poort heen de buigende inwoners hem komen
begroeten. Midden in de beide zijden van de eerepoort de vóór- en
keerzijde eener medaille op de inhuldiging. Teekeniug iu-8'., iu O.I. inkt,
door 8. Fokke, 17B1.
Hierbij de door Muller onder No. 4018 beschreven plaat zelve, die
juist andei-som is dan de teekening. Ouder het plaatje als onderschrift:
..Ter gedachteuisse van de Inhuldiginge zijner doorl. Hoogheid Willem
Karel Henrik Friso, als Marquis van Vere en Vlissiugen."
Gravure in-8*., ,.8. Fokke inv. et fee. 1751.", ,,F. Houttuyu excudit."
Ik heb niet kunnen te weteu komea of deze ook voor eenig boek als
titel gediend beeft.
1751. h. Niet bij Muller (No. 4018).
4019. ^^Tev g^dachtenissf' vati de Inhuldiginge zyner
doorl Hoogheid Willem Karel Henrik Friso als Marquis
van Vere en Vlissingen\
Kojiie der vorige plaat, veel grover en buiten de zeer kleine ver-
si-liillen in 't onderschrift, o. a. kenbaar aan ,.veter«ra" voor ..veterrm"
in de rechts afj^ebeelde voorzijde der medaille; terwijl in de links
geplaatste afbeelding" der keerzijde hier ..Fid. Civ. VI. g &i" weggelaten
en in plaats van ..mentemquo" ..mentemoui" gegraveerd is. Deze kopie
komt voor in: Dtfhtknndif/ praal-tooneel tan Neerlands wonderen, dl. V.
Gravure in-8'., z. n. v gr. of uitgever.
1751. . c. Niet bij Muller (No. 4018).
4020. „Dms geeft de Krygsmagt van den staat^
Aan Stad en Volk een duhble baat.
Zy keert den Vyand uit het Land
En houd de Muitzucht aan den band^
Op- en o'vlers<'hrift. elk in één re^el. bij een plaatje, naar aanleiding van
de beroeriiiyfen onder het Wijiikoopers^ilde in versehillende steden.
Ofschoon er ^jeen verklaring bij is, meen ik te mogen vnsUtellen. dat de
voorstelling betrekking heeft op Amsterltim. Het plnatje stelt een binnen-
plnulH voor. door welker poort een menigte gewapenden binnenkomen,
terwijl bij dien ii>fr:"'g linkn twee viiten liirtifen en recht.s een weeklagende
vrouw st.iat. <ïravure lanii^w. inli**., z n. v. gr. Uit: Vriendelyke niruiO
JtTfji'i qlftffh. en fjftnakkfh^ke jt/'inscly/cf zaknlirtanarh, VrutrU S<'hrikkel'j<iar
17a2. Amst. in 16*.
1731. Mulleb (No. 4019).
4021. ,,>faani lyst der voornaaine heeren wynkopers" enz.
Zie: Muller No. 4ü5ü noot hierua.
Digitized by
Google
184 WIJNKOOPERS-OPEOER 1761
1751. Niet bu Muller (No. 4019).
4022. „P. Rijers inged, Ck)U J. F. Taddd Gehann
CoU H Wachl(oo) inged CoW\
Spotprent op de bovengenoemde kollekteurs en op D. Raap. Afbeelding
van een schavot, waarop links drie mannen te pronk staan met bordjes
om den hals, waarop bovenstaande inschrifteu. Rechts is een galg afge-
beeld, waartegen een ladder is geplaatst; de beul staat op de onderste
trede met de strop in de hand. gereed om D. Raap op te hangen, die,
voorafgegaan door een predikant, tusschen twee wijnkoopersknechts naar
de galg geleid wordt. Voor een openstaand venster zit Bacchus op
't vat, als rechter de terechtstelling aanziende. De zeer slechte gravure
langw. in-fol. komt voor in het vierde deel van het Dichtkundig praal
•tooneel van Neerlands tvonderen. waar een verklaring van deze prent
voorkomt, op een a&onderlijk iogestoken kwart-vel, alleen van binnen
bedrukt en gepagineerd 160/161.
IS Augustus 1751. Muller (No. 4020).
4023. „D:Reyder."
Onderschrift ouder de afbeelding van een rijtuig, dat door vier (sche-
veniogscheV) vischvrouwen wordt voortgetrokken. Een man met een
volle geldbeurs in de hand houdt de teugels. Op den achtergrond een
kerk. Spotprent op den kollekteur van den wijn-impost, P. Ryers, die
op boveustaanden datum met veel geld vluchtte. Gravure langw. in-4".
z. n. V. gr., bovenaan rechts gemerkt: ,.IV deel. Pagi 8j". Uit: Fraai-
tooneel tan Neerlands wonderen. Gekleurd exemplaar.
17 Augustus 1751. Muller (S. No. 4021 A).
4024. „Moedwil gepleegt aan de Huyzinge eens Wyn-
kooper te Rotterdam op den 17 Aug. 1751 na dat hy
den Eed had afgelegt*'.
Onderschrift onder een afbeelding van het gepleegd geweld aan het
huis van G. Hagedoorn in de Bierstraat te Rotterdam. Gravure langw.
iné®. , door H. Immink.
Dezelfde plaat, links bovenaan gemerkt: „4 deel 1'25.", komt ook voor
in JDichtkundij Praaltooneel tan Neerlands füonderen. IV. waar, op
blz. 125—158, nadere bizonderheden omtrent deze gebeurtenis te vinden
zijn. /
22 Oktober 1751. Muli.kr (No. 4024J). /
4025. „Sterfbedde, en ter gedagtenisse,'* „van zjne /
doorluchtige hoogheid, VVillein C'arel Henrick Friso,
prinse van Orange en Nassau w, enz enz. enz. erfstat-
houder, capitein admiraal en generaal van de unie."
Op- en onderschrift van de afbeelding der sterfkamer van Willem iv;
/
Digitized by
Google
1751 SCHIPBREUK .- STERFBED VAN WILLEM IV 185
liaks staat het ledikant, met de prinses en hare beide kinderen aan het
voeteneind' en één persoon aan het hoofdeinde er vóór; twee heeren en
een moor er achter. Door een openstaande deur rechts ziet men een
gedeelte van de rouwkamer. Onder de plaat een vers van J. B. W. M.,
in twee kolommen, in boekdruk. Gravure langw. in-4' , z. n. v. gr.,
met adres van B. Mourik te Amsterdam. Muller beschreef dit exem-
plaar.
22 Oktober 1751. Muller (No. 4024a).
4026. „Afbeelding van 't Sterf- en Parade-Bed van
Zyne Doorluchtige Hoogheid W. C. H. Friso, in 't laar
1751."
Onderschrift in één regel, gegraveerd in den ondersten plaatrand ; rechts
is de kamer met het paradebed door 't wegschrappen van een gedeelte
der muur, veel beter te zien dan op de vorige plaat. Dezelfde plaat,
latere staat van 't vorig nommer. Gravure langw. in-4'., z. n. v. gr.
November— December 1751. Muller (No. 4027).
4027. „Afbeelding van de zaal en *t praalbed Waar
op het lyk van zyne doorluchtige hoogheid . . . Willem
Karel Hendrik Friso, . . . geduurende verscheide dagen, in
de maanden November — December des jaars mdccli, ten
toon is gesteld geweest. Alles onder opzicht en directie
van den Heere Üelage, ... Naauwkeuriglyk nageteekend
door den Heere de Öwart, ... en in het Kooper gebragt
Door Jan Punt. . . t' Amsterdam, By Fran9ois Chan-
guion, . . . MDCCLII.'*
Met deu titel 8 ongenommerde bladzijden infol.. behooreude bij de vol-
gende vier platen:
1. ..Fond de la sale dessiné Geometriquement", enz.
„Meetkonstige Afteekeninge van de agter Zijde der Zale", enz.
2. „Represeutation Qeometrale du Cóté Droit de la Salie, et Ie Cóté
Gauche du Lit de Parade, avec Ie Profil du Corps de S. A. S™®".
..Meetkunstig-e Afbeelding der Regter Zijde van de Zaal, en de Linker
zijde van het Prmilbed, met het Profil van 't Lijk zijner doorluchtige
hoogheid."
3. „Plan des appartements tendus de noir que Ton a traversés a la
Ceremonie de l'Exposition du Corps" etc.
„Platte Grond van de Vertrekken met swart bekleed, die men moest
doorgaan, om het Lijk . . te sien".
4. „Representation Perspective de la Salie de Parade", etc.
„Perapective Afbeelding van de Parade Zaal" enz.
Ouder de vierde plaat het adres van J. Punt te Amsterdam.
Digitized by
Google
186 PARADK-BED VAN WILLEM IV 175I
November— December 1751. Muller (No. 40*28).
4028. „Korte Beschryviug der Sieraden en het Bed
van Paraden, van wylen Zyne Doorluchtige Hoogheid,
Willem Tarel Hendrik Friso, Prince van Oranje en Nassau,
enz enz enz. Nederlands Hoog-geëerde en veel geliefden
Erf-Stadhouder.**
Opschrift bovea de beschrijving', ia twee kolommen, in boekdruk. Tan
de danrboven afgebeelde paradezaal. In het midden der plaat het tentoon-
pfcstelde lijk, v;in voren gezien; aan weerszijden eeu deur, waarboven
een inscriptie. Gravure lang^w. gr. in-fol., door J. Besoet, met adres van
D. Laugeweg", 's Gravenhage.
November— December 1751. Muller (No. 4029).
4029. „Af beeldinge van het Vorstelyke Lyk- en Prael
-Bed, vau Zyne Doorluchtige Hoogheid Willem-Carel-
Hendrik Friso, Prinse van Oranje en Nassau, Erf-Stad-
houder der Verëenigde Nederlanden, enz enz enz *'
Drierof^-elijjf oiulerschrifl en 16reofelij> vers. dit laatste geheel in kapitaal,
oiuler de afbeelding van de rouwkamer, waarin links het paradebed met
baldakijn, rondom het bed een drietal tabourets. waarop zwaarden, helm
en sjerp. Tegen den achterwand, tnsschen twee candelabres. een trofee.
Rechts daarvan een portière. waarboven een schild met inschrift: ..Quis
desiderio sit pudor aut modus tjim cari capitis". Gmvure langw. in fol.,
z. n. v. gr, met adres vau ..Anthoni de Groot en Zoonen,'" te 's Graven-
hage. 1751.
November - December 1751. Niet bij Muller (No. 4029).
4030. ^^Afbeeldinge van het Vorstelyke Lyk" en Prael
'Bed,''' enz.
Dezelffle plaat als de vorige. Vers en plaat beide met een dubbelen
geornamenteerden rouwrand omgeven en tusschen de regels van 't vers
meer interlinie. Gravure langw. infol., z. n. v. gr., en met hetzelfde
adres van het vorig nommer.
November December 1761. Muller (No. 4030).
4031. De zaal en het paradebed van voren gezien.
De afbeelding heeft dezelfde omlijsting van No. 3687 hier voren.
^Mleen is er aan elke zijde ouderaan nog een kleinere medaille bij ge-
graveerd, met de borstbeelden van prinses Carolina rechts en van Willem v
links. Op de bovenste hoeken zijn een paar doodskoppen bijgebracht.
Gravure langw. in-t', zonder eenig op- of inschrifl dan die der medailles,
door J C. Philips? met adres van T. Crajenschot. Bovenaan rechts ge-
merkt „Pag. 217.'*, links: „N? 3." Uit?
Digitized by
Google
1753 ZAAL MET PARADU-BBD VAN WILLEM IV 187
November— December 1751. Muller (No. 4031).
4082. „Zie hier de Levenszon van Priso nêergedaeld,
Toen Nêerlands hoop door haer het glansrgkst
(werd bestraeld."
„Den ondergang dier Zon, die zoo verkwikl^'k
(Scheen,
Word hier by's Prinsen Lijk, betreurd van
groot en kleen.'*
Ouderschrifton op twee ilraperien oiuler de afbecldingfen vnn het parade-
bed. van voreu en ter zijde gezien. Twee kleine dooh flfoe<le voorstellinpren,
op één plaat iu-S°. boven elkaar, jfegraveerd door S. Fokke, met adres
van F. Houttuijn. Bovenaan rechta gemerkt ,.III." Uit?
4 Februari 1752. Muller (No. 4032).
4033. „Lyk-staetsie van zyne doorluchtigste hoogheid
den heere Willem Carel Hendrik Friso, . . . Gehouden
den IV. Februari mdcclii Naeuwkeurijrlyk nagetekent door
P. van (^uyk, Junior en in het Kooper gebragt door
J. Punt. In *8 Gravenhage . . . m.dcc lv."
Titel voor deze zeer uitvoerige en goed geteekende serie van 41
gravures in-plano, naar P. v. Cuijck door J. Punt. Op plaat 1-39 is de
geheele stoet afgebeeld, terwijl telkens in den ondersten plaatmnd is
aangegeven, wie er op ieder blad zijn voorgesteld. Bijna drievierile van
])laat 39 wordt ingenomen door: ,,A Geometrale afteykening van ter
zijde van den Lykwagen." .,C Loode en van buyten vergulde Dootkist."
en „B Afleijkening van agtereu." ;van den lijkwagen). Boven C zijn de
Wapens der zeven provinciën aangebracht; A en B zijn als op af hangende
doeken geteekend; onder de drie afbeeldingen een muurtje, waartegen
in het midden het wapen van den prins is geplaatst, tusschen een ,
weenend en een als Mars uitgedost jongske en omgeven door krygs-
attributen.
Op plaat 40 is afgebeeld het ..Plan van de Nieuwe kerk te Delfl, Met
de Mar.sch van de Lykstatie, & haar Stind toen het Lyk bijgezet
wierd.". zooals er in t hollandsch, engelsch en fransch in den bovensten
]>l)iatrand staat; in de plaat staat bovenin de verklaring der letters A -O
terwijl onderin en in den ondersten plaatrand, de hollandsche verklaring
der cijfers 81 — 104 en de engel sche en fransche uitlegging der cijfers
1 -104- in de pbiat. is gegraveerd De hollandsche verklaring der cijfers
1-80 staat bij de plaatsen zelf
De laatste plnnt. die bij Muller ongenommerd is, heeft hier het cijfer „41"
rechts bovenaan en in den ondersten plaatmud in 't hollandsch, engelsch
en fransch 't onderschrift: ..Afbeelding der Lijkstatie van Zijn Doorl.
Iloogh. Willem den iv. Prinse van Oranje en Nassau &, &c, &. over
Digitized by
Google
188 LIJKSTATIK VAN WILLEM IV 17B2
de Groote Markt te Delft, op den 4., "^ Februarij 1752." Op deze prent
is de geheele markt met de Nieuwe kerk links afgebeeld.
In de 40 blz. tekst (den titel daaronder begrepen) zijn o. a. al de
namen opgegeven der deelnemende hoogwaardigheidsbekleeders.
4 Februari 1752. Muller (No. 4033).
4034. „Afbeeldinge, der plechtstatige uitvaart; van
zyne doorl: hoogheijd, Willem Carel Hendrik Friso, Prince
van Oranje en Nassau, enz, enz, enz obiit 22 October
1751. begraven den 4 Februarij 1752. Getekend door
L V. H. 17 72."
Gesebreven titel in geornamenteerde lijst. Waarboven de dood, met
vorstenkroon in de linkerhand, is afgebeeld. Verkleinde kopie, in kleuren
geteekend en met goud opgehoogd, van de 1 ijkstatie door Punt gegra-
veerd. De geheele trein, door Punt op 'ó^ bladen gegraveerd, is hier op
39 bladen, waarvan No. 27 de dubbele grootte der andere heeft, in tee-
kening gebracht. Het jaartal 1772 op den titel is later in 1752 veranderd.
4 Februari 1752. Muller {No. 4034ö).
4035. ,, Laatste Eere ofte Historische Reschryving en
Naauwkeurige Afbeeldinge der plechtige Hegraaf- Ceremo-
nie, bewezen aan het Vorstelyke Lichaam van wylen zyne
Üoorl. Hoogh. Willem Carel Hendrik Frizo, Prince van
Oranje en Nassau, enz. enz. enz. hJrf-Stad houder der VIL
vereenigde Nederlandse Provinciën, Gllorieuser Gedagtenis/*
Onderschrift onder de afbeelding van den begrafenisstoet, op twee aan-
eengeheclite bladen in vier en een kwart rij boven elkander. Onder de
plaat, in acht kolommen, de verklaring der cijfers 1 — 100, evenals het
onderschrift in boekdruk. Gravure langw. in fol., naar en door J. Besoet,
met adres van D. Langeweg te 's Gravenhage.
4 Februari 1752. Muller (No. 4035).
4036. „Lykstatie van wylen Zyne Doorluchtigste Hoog-
heid Willem Karel Hendrik Friso, Prince van Orange
en Nassau, Erfstadhouder der Vereenigde Nederlanden,
enz. enz. enz. gehouden op den 4 February 1752.''
Opschrift boven de afbeelding van den stoet, in zes rijen boven elkaar.
Onder de plaat de verklaring der cijfers 1 — 77, in zeven kolommen, in
boekdruk. Ets door J. li (uij.s). met adres van C. Wilt te Amsterdam.
Op dit exemplaar is op den kant, in gelijktijdig H. S , bij No. 57 aan-
geteekend: „had de hoed op, een Swarte mantel aen, met een lange stok
en knop inde hand.' en bij datzelfde nommer in de verklaring: ., Pen-
sionaris Honorair te Z Zee."
Digitized by
Google
1752
LTJKSTATIE VAN WILLEM IV 189
4. Februari 1752. Muller (No. 4036).
4037. „Lykstaatsi, van Willem Carel Henrik Friso
prince van Oranien en Nassau: erfstadhouder der ver-
eenigde provinciën k^ &« &*^ so als die gehouden is in
den Haage. in de maand van Februari anno 1752 met
privilege".
Opschrift boven de afbeeldinor van den beg-rnfeni.s.stoet in acht rijen boven
elkaar. Het linkerdeel der achtste rij is ingenomen door de verklaring",
in vier kolonanaen. der cijfers 2—12. 17—28, 33-43 en 46 — 49 in de plant;
laffer, in vijf kolonameu, die van No. 13—1,6. 29-32, 44'— 45, 50—51,
B2— 53. Slechte ets in-plano, z. n. v. gr.
4 Februari 1752. a. Muller (No. 4037).
4038. „Vertooninif der Lykstatie van zyne Doorlucli-
tigste Hoogheid, Prins Willein den 1V<^<^", op de Groote
Markt te Delft."
Onderschrift onder een afbeelding- van den stoet op de markt te Delft,
in vier rijen boven elkailr. Gravure langw. in 4°., naar en door S. Fokke.
met adre.s van F. Houttuyn. Uit?
4 Februari 1752. b. Muller (No. 4037).
4039. Begrafenis van Willem IV.
Afbeelding" van den stoet, in zes rijen boven elkaar, zonder eenig
inschrift of cijfer. Gravure langw. in-4"., z n. v. gr.
In dezen sbiat komt de prent voor in Vci'saamelinq tan verscheide
politique tractaaten, enz. AchLste deel. (Zie Muller No 4059 hieriin).
Een latere? staat dezer prent, hier mede aanwezig-, hecfl in den
bovensten plaatrand link.s: .,N ** 4'; rechts: .,rag. 225"
Hierbij een curieu.s vlugschrift. 4 blz. in fol., getiteld : Aanmerlinfjen
aanfjaande het rouw dragen over zyne doorl: hoogheid. '« Gravenhage. M.
Qailiard, 1751; naar 't mij voorkomt een anti oranjegezind geschrift, dat
de algemeene. trouwens wel wat overdreven, zucht om te rouwen wilde
bezweren
4 Februari 1752. Muller (No. 4038).
4040. „Ter gedagtenis, van zyn doorlugte hoogheid
Willem Karel Hendrik Friso, Prince van Oranje en Nas-
sauw, Erf-Stadhouder der V'ereenigde Nederlanden, &c.
&c. &c.''
Opschrift boven de beschrijving" der begrafenis, in drie kolommen, in
boekdruk, omgeven door een gegraveerd lijstwerk van eigenaardig-en
vorm, met den kop van ,,W. K. H. Friso." in 't midden, bovenin. Aan
weerszijden daarvan bovenop de twee zijden van dit lijstwerk waartegen
wapentrofeên hangen, is rechts het paradebed, met het lijk van den prins,
Digitized by
Google
190 LIJKSTATTE VAN WILLEM IV 1752
van terzijde afg^ebeeld. links ditzelfde bed van voren fj^ezien zonder 't lijk.
Deze voorstellingen zijn verkleinde kopien van de hoofdgroepen der platen
1 en 2 van No. 4028 hier voren. Onderaan is de lijkstoet in vier rijen
boven elkaèr afgebeeld. Gravure infol.. z. n. v. gr., met adres van
A. Meyer te Amsterdam.
4 Februari 1752. Niet bij Muller (No. 4033).
4041. Lijkstatie van Willem IV,
Zeer kleine afbeelding van den stoet, in drie rijen boven elkaar. Zij
is gegraveerd op ééne plaat met een evengroote afbeelding van de zaal
en het paradebed en tien andere voorstellingen en portretten, alle als
afzonderlijke prentjes bestemd voor de Kern der nederlandsche historie.
Met Fif/uurtjes. t' Amsteldam. by T. Cr.ijeiischot. mdccliii.: een boekje
in-64"., dat hier ook aanwezig is en dat nog eenige andere plaatjes on
portretten bevat dan de hier vermelde, terwijl de lijkstatie en het praal-
bed in dit exemplaar niet voorkomen. Bovenbeschreven gravure is in
haar geheel langw. in^**., z n. v. gr. en vóór de om- en onderschriften
bij de voorstellingen.
1752. Muller (S. No. 4030 A).
moet zijn: Na Muller (No. 4040).
4042. „Op de bovenstaande plaat."
„VoorzieuigheyJ welk' onbepaald, volstrekt
Vry willig werkt, en Heyl uyt Rampen wekt," enz
Opschrift en aanvangregels van een ÖOregelig vers van P. B., in twee
kolommen, in boekdruk, onder een zinneprent op den dood van W. K. H.
Friso, den prins voorstellende, die in vollo wapenrusting, den helm aan
't voeteneinde, op 't praulhed ligt. Als draperiën zijn daartegen aange-
bracht de wapens van den prins, van de zeven provinciën, van de Geuerali-
teit en van de Admiraliteit Aan 't hoofdeinde zit 's prinsen weduwe met
prinses Carolina; achter haar Herkules en Minerva. Aan het voeteneinde
de Hoop. de Godsdienst en de Vrijheid, bij wie de Leeuw met den
pijlbundel ligt. Op de tafel, rechts op den voorgrond, een papier
met twee uithangende zegels, waarop men leest: ,,W. C H. Friso by de
gratie gods Prince van Oranje &:c"; op een tweede pnpier staat ..Placaat".
Op een tafel midden voor 't bed ligt een degen, een seheeps- en ecu
stedekroon. Gravure langw. gr. in-4".. najir en door G. Sibelius. met
adres van C. Sibelius te Arasterdam in de Ratel wagtsteeg.
1752. MüLLKR [Aanhaur/sd No. 40W) A).
4043 „De Maagd der vereenigde Provinciën, verzeld
van 't Heil en de Vreugde dier Landen, door twee Genii
verbeeld, draagt den Prins het Staatsbestier, met dat des
oorlogs te water en te lande op:" enz.
Begin van een uitleggend onderschrift, in acht regels, onder een
Digitized by
Google
1753 ZINNEPRKNTKN OP WILLEM IV 191
zinneprent op het stadhouderschnp van "Willem iv. Behalve de hoofd-
voorstelling', door het bovenstnande reeds verklnnrd. ziet men links op
den voorg-rond twee enjfeltjes. wnorvnn de ëéi» een filnat met de afbeel-
ding" der overstroomingen. de ander een door den paalworm doorknaagd
8tuk hout in de hand heefl. Rechts zit de windhandel op een steen,
waartegen de plundering der pachtershuizeu is afgebeeld. In den voet
der verhevenheid, waarop Willem iv zit. de sterfte onder 't rundvee.
Op den grond, nauwlijks zichtbanr. een viertal muizen, doelend op het
heerschen van die plnge. Geheel op den achtergrond het belegeren van
Bergen op Zoom als zinnebeeld van den oorlog. Meer naar voren Pallas
en Merkurius aan den voet van 's prinsen grafteeken, waarbij Cupido met
een gebluschten fakkel. Gravure in fol . door J. C. Philips. 1752. Zonder
adres. Muller beschreef het exemplaar van den Heer J. N. Scheltema.
maar vermelde niet. dat het de titelplrat is van het eer.^te (eenig) deel vnn
het Vervolg op het werk vati Le Clerc. (Zie No. 25 op blz. 443 hier voivii}.
1752. Mi'LLER (S. No. 40+1 A).
4044. „W. C. H. F. Nat. 1 Sep. 1711. Ob. 22
Oct. 1751.''
Inschrifl in een monument, afgebeeld op de linkerzijde van een zinne-
prentje op den dood van Willem iv, dat als titelprent behoort voor de
beschrijvinge- van zijn leven. Zeven kinderen, omhangen met de wapens
der zeven provinciën, zijn bezig" een guirlande van lawwerbladeren te
vervaardigen en die aan het monument te bevestigden; de HoUandsche
maagd zit weenend en in rouwkleederen tusschen hen in, op den voor-
grond. Het borstbeeld vau den prins wordt in een medaillon, gevormd
uit een slang, als 't beeld der eeuwigheid, ten hemel gevoerd, terwijl
Willem v aan den ingang van den tempel der wetenschappen door
Minerva. e. a. wordt ontvangen Gravure ia-8"., naar en door J. O. Philips
1751. Met adres van Ph. Doorewaart te Amsterdam. 1752.
1752. Ml'i.i.kr (S. No 404.1 B).
4045. „Dichtkundige cy pressen bladen, gestrooit by het
Voor Neêrland allerbitterste en betreurens waardigst af-
sterven Van den onvergelykelyken Vorst en lleere Willem
Karel fJendrik Friso, . . . Door verscheiden Dichters en
eenige Dichteressen. Te Amsterdam, By Phili]>pus Doore-
waard, Hoekverkooper, 1752"
Titel van een dichtbundel. Tusschen titel en adres is een zinneprentje
afgedrukt op 's prinsen dood. Aan weerszijden van een sarkofang. waarop
mei» leest: ,,Obiit 1751.". zit een weenende vrouw. In de wolken,
boven den sarkofang, een t-ter*, aan weerszijden van deze een lint. waarin:
„A? ^tat. XL." „Mens I. Dieb. xxii". Gravure langw. inl2**. naar en
door C. Philips.
Digitized by
Google
192 ZINNEPRENTKN KN PENNING OP WILLEM IV 1752
De hier voren onder No. 3693 beschreven prent is de titelplaat van
dezen bundel; die plaat doelt dus niet op de verheflSng van den prins
maar op zyn dood.
1762. Niet bij Muller (S. No. 4041 B).
4046. y^Obiit xxii Octob. mdccli."
Inschrift onder in een gfrafnanld, waartegen in een medaillon het
borstbeeld van „W. C. H. Friso. D. G. Ar. et Nas. Pr. etc* is geplaatst.
Rechts de godsdienst, lit^ks de wetenschap treurende. Gravure langw.
in-16«. door J. C. Philips 1752. Vignet uit?
17B2. a. Nikt bij Mui.li^r (No. 4042).
4047. ^^Minerva treurt^ en dekt haar nat-bekreeten
{oogen,
Nti Leydens Hooge School haar Schutsheer is
{onitogeny
Inschrift onder in een grafsteen, waarop de buste van Willem iv staat.
naar links ziende. Achter hem, op een wereldbol, een feniks uit zijne
assche verrijzende. Links zit Minerva treurende, achter haar de Leeuw
brullend van smart: rechts een kind met een gevleugelden zandlooper
in de linker- en een fakkel, die het uitdooft, in de rechterhand. Gravure
in-4'., naar H. v. d. My. „J. C. Philips, sculp. dir."
1752. b. Niet bu Muller (No. 4042).
4048. Zinneprent op Willem IV.
Links op een hoog monument de buste van dien prins en op een
schild, links daarvan. ,.XL" zijn leeftijd. De lijkstoet en een andere
voorstelling zijn in het monument gegraveerd. Aan den voet zit de
HoUandsche maagd treurende. Op den voorgrond de Vrede op een wolk
van den hemel gedaald, enz. Gravure in-8"., naaren door J. C. Philips 1762.
1762. c. Niet dij Muller (No. 4042).
4049 Afbeelding van de voor- en keerzijde eener me-
daille tf-r eere van Willem IV.
De voorzijde vertoont zijn borstbeeld, naar rechts gekeerd, met omschrift:
„W0HFRI80DGPAR&NASS TOTBELGLIBGVBHiERED&rr" Op
de keerzijde de lijkkist met omschrift: „Apvd Dcvra et bonos vivet in
BBternvm"; in de afsnede: ..Nat i Sept mdccxi de(natus) 22 Oc mdccli '.
De medaille is door I. C. Ilolzhey. Gravure langw. in-12®., z. n. v. gr.
Uit? Komt ook verkleind voor op No. 4056 hierna.
Hierbij: „Verklaarinff Van eene treurmcdaille. Ter Hoofflofelyher Of-
dagtenisse tan het zoo smertelyk afsterven tan... 'Wiilem JF,' enz.,
een blaadje in-4"., in boekdruk, met rouwrand. waarin de beschrijving
der boven beschreven medaille gegeven wordt.
Digitized by
Google
1752 PENNING OP WILLEM IV - WILLEM V RIDDER 193
1752. MüLLBR (No. 8888).
moet zijn: Na Mlller (No. 404'2}.
4050. „Avgvsta gravitate verendvs."
Omschrift van de keerzijde eeuer medaille, waarop Willem iv als zon-
negod op den zonnewegen ten hemel rijdt; daaronder het stadhouderlijk
kwartier te 'sGravenhage en een gedeelte van den lijkstoet des prinsen^
op wiens dood en begrafenis deze medaille geslagen werd; de voorzijde
vertoont zijn borstbeeld. Het is de laatste van een twaalftal penningen,
in voor en keerzijde afgebeeld en waarvan de eerste zijn verheffing tot
stadhouder vereeuwigt. Gravure kl. in-4®., door C. F. Fritzsch, met adres
van T. Cmjenachot. Rechts bovennan in den plaatrand gegraveerd : „Pag.
269." Uit: Historie van loeder land.
In de Yersaamelinff tan terschcide politique tr actanten . . . Yyfde deel.,
is bij deze prent een Uitleg fjlnri dei' fjedenkpenningen gevoegd op 1 bl.
in-8*., met een 26 regelig gedicht aan de keerzijde: „Onder de Zinspreuk,
Nemo Placet omnibus.", gepagineerd .,268*".
1752. d. Niet bij Millbe (No. 4042).
4051. ^^Tahula Genealogica Principum Nassovicorum
linece Dülenhurgensis et Diecensis qui Foederati Belgii
Provincias vel universas vel earum nonnuUas gubernarunt^
a primo ReipubliccB Fundatore ad eum nsqz qui hodie
fdiciter rebus pree est. Ad exemplar Amstelodamense eert
incidit et excudit Matthceus Seutter^ S. C. Maj, Geogr,
Aug. Vind.''
Inschrift in een plaat, den stamboom van het huis van Oranje voor,
stellende tot Willem iv. Links van den stam een latijnsch, rechts een
duitsch Sregelig vers. Boven in de plaat links het borstbeeld van
Willem IV, rechts dat van zijne vrouw, beiden in medaillon. Blijkens
bovenstaand inschrift is deze plaat naar een hollandsche vervaardigd,
waarvan een latere staat beschreven wordt onder No. 4087 hierna, (zie
aldaar). De oorspronkelijke plaat is beschreven onder No. 3727 hier voren.
Daar in dezen staat ook het jaartal van 't overlijden van den prins
vermeld is. heb ik hem hier geplaatst.
B Juni 1752. Muller (No. 4048).
4052. „ . . . Konstryke afbeelding der eerste eerbe-
wysinge, verrigt by de plegtige inhuldiging van zyn
doorluchtige hoogheid tot ridder van de koninglyke order
van de kousseband in de Oranjezaal op den 5. juny
1752 gedaan;" enz.
Gedeelte der opdracht, mèt de uitlegging der Nos. 1 — 2Ö in *t hoUandsch
en franscb, gegraveerd onder de voorstelling dezer plechtigheid, die door
▼ IS
Digitized by
Google
194 VERSCHILLENDE GEBKÜHTENISSEN 1752—1753
veel toeschouwers werd bijgewoond. In 't midden onderaan het wapen
van den prins. Gravure in-plano, naar T. P. C. Haag Jr., door J. C.
Philips 1757, met adres van D. Langeweg
Van deze plaat zijn hier twee staten: een vóór alle letter, door Muller
niet vermeld en de bovenbeschreven letterdruk.
6 Juni 1752. Mullbe (No. 4049).
4058. „De jonge Prins Frfstadhouder vertoont zich
op het Bordes van het Huis d'Oranjezael, na dat hy als
Ridder der Orde van den Konsseband geinstalleerd was, op
den 5 Juny 1752''
Onderschrift onder de afbeelding dezer gebeurtenis. Gravure langw.
in-4'., naar en door S. Fokke en met adres van F. Houttuyn.
Hierbij het plaatje uit Wagenaar, Vaderland^che Jiktorie. Deel xxii.
[Onmidddyk Vervol//. Deel i) hetzelfde voorstellend. Gravure in 8"., naar
J. Buys, door R. Vinkeles.
21 December 1752. Mulleb (No. 40B1).
4054. „De Prinses Gouvernante van Prins Willem
den V^®° neemt zitting in de Vergadering der Ed. Gr.
Mog. Heeren Staten van Holland."
Onderschrift onder deze afheelditif»'. Gravure laiigw. in 4"., naar en door
J. C. Philips 1764. met adres van F. Houttuyn. Uit?
Hierbij ook de gravure in-8".. naar E. Maaskamp door W. van Senufl.
met het onderschrift: ,.de Vrouwe Gouvernante in de Vergadering van
Holland." Behoort in M. Stuart, Vadei'landschc historie. Amst. 1821. in-8**.
1752. Nikt bij Muller (No. 4062).
4055. j^Figure en afheeldinge van de Schellingen^ op
de ^ederlandsche Munie gp^laagen^ dewelke met en neevens
aUe de geklopte of gestempelde Schellingen tot ses stuivers
cours en gang sullen hebben. ^^
Opschrift in boekdruk boven de afbeelding, in houtgravure, der voor-
en keerzijde van een zestiental munten, met een „Placaat." van de Staten-
Generaal, in boekdruk er boven en onderaan 't adres van Jacobus Scheltus
te 'sGravenhage 1752. Alles op één vel in plano. In: Versaameling van
terscheid^ politique tractaaten. enz. Deel Vlll. (Zie blz. 197 seq. hierna).
20 December 1751—23 Februari 1753. Muller (No. 4022).
moet zijn: Na Muller (No. 4053).
4056. „Schipbreuk van 't Oorlogschip het Huis in
't Bosch." — „De uit Slaverny verloste Manschap van
't zelve, komt aen op 's Lands Scheeps-Tiramerwerf te
Amsteldam."
Voorstelling der gebeurtenissen in bovenstaande onderschriften vermeld
Digitized by
Google
1764 BEGRAFENIS VAN DANIEL RAAP 195
en in twee prentjes boven elkaar afgebeeld, te zamen óéne gravure in- 8*.,
„S. Pokke del. fe.", met adres van F. Houttuyn.
30 April 1753. Muller (S. No. 4054 Aa).
4057. „Openbaare intrede van den Fransche Ambas-
sadeur de marquis de Bonac. den 30 April 1752,"
Ontvangst van den markies door de burgemeesters van Delft. Rechts
een vijftal koetsen, achter het rijtuig van de Bonac. Gravure langw. in•4^,
naar en door A. Hulk, 1786. met bovenstaand onderschrift, waarin foutief
175S voor 1753 staat. Oit?
Deze prent is hier in twee staten aanwezig:
a. Onafgewerkte staat vóór alle letter. Niet bij Muller.
b. de hierboven beschrevene. Muller vermeldt het exemplaar van den
heer A. J. Nijland.
8 Mei 1753. Muller (No. 4055a).
4058. „Afbeeldinge van een overheerlyke Goude
Present- Beeker." — „Afbeeldinge van de andere zyde der
overbeerlgke Gonde Present-Beeker."
Onderschriften onder twee platen, waarop de bokaal is afbeeld, door
Willem IV toegezegd en door zijne weduwe op bovenstaanden datum ge-
schonken aan de schutterij te *s Gravenhage. Zij was vervaardigd door
Ph. Metayer te Amsterdam. Gravures in-fol., door J. v. Scbley 1753, en
met adres van Anth. de Groot &i Zoonen te 's Gravenhage.
Hierbij, op drie blz. in-fol., een verhaal van de inspectie den 12 Mei 1750
door Willem rv over de schutterij gehouden, die zóó 's prinsen tevreden-
heid wegdroeg, dat hy bovenvermelden beker toezeide op den maalt^d, die
nè de exercitie aangericht werd en ook vorstelijk was; ook de beschrijving
van den beker en een sonnet: .,Aen de manhafte en getrouwe schutterye
van 's Gravenhage." komen in dezen tekst voor. Het geheel is opgedragen
aan Johan Dierquens, „Burgermeester en Collonel," e. a. officieren.
1763. NiBT Bu Muller (No. 4055).
4059. „Z)c nieuvuen Dode^\
Inschrift boven de deur van dit gebouw, waarlangs de schutterij
optrekt. Voor de drie geopende ramen links verschillende toeschouwers.
Gravure langw. in-fol., naar en door P. C. la Fargue.
15 Januari 1754. Muller (No. 4057 en 8. No. 4057).
4060. Begrafenis van Daniel Raap te Amsterdam.
Vier plaatjes met deze begrafenis in verband staande, zonder onderschrift
en alleen genommerd „I. — IV."
I vertoont het tumult op den Dam bij *t vernemen vau de begrafenis
en 't vernielen van de baar.
Digitized by
Google
196 DANIEL RAAP 17B4
II het ruïneeren van de Tporpui van Raap's huis en de aankomst van
de wacht.
III het inrijden van het lijk met paard en slede in de Oude Kerk.
IV het nederlaten der kist in het graf.
Vier voorstelling-en, zonder eenig" onderschrift, op é^ne gravure gr.
langw. in-4*., ..S. Fokke, ad viv. del. 1754.", ,.C. Brouwer, sculp. 1780",
„A. Fokke, simonsz. excudit." Onderaan de pl^iat „Proefdruk".
In dezen staat zouden ze,' volgens Muller, behooren in de Nientce
Vaderlandsche Almanak van 1767 wat echter moeilijk gaat. daar ze
eerst in 1786 zija gegraveerd. In lateren staat komen zij, met onderschriften,
voor in de Vaderlandsche Historie in Themata. [Zie No. 14-. plaat
33—36 hier voren).
15 Januari 1754. Muller (No. 4058).
4061. „Vose rapé te koop".
Eenig inschrift in een prent, waarop, in twee rijen boven elkaar, een
begrafenisstoet op het Oudekerk.^jplein i.s afgebeeld, die zich begeeft naar
de genoemde kerk, welke men op den achtergrond ziet. Het moot de
ter aarde bestelling van Daniel Rnap verbeelden, manr de voorstelling is
verzonnen, zooals reeds blijkt uit het opschrift: ,.Öp de Zinnebeeldige
en Statieuse prent der Begrafeni8,se van Daniel Rnap." geph.atst boven
het 42-regelig gedicht dnt hierbij behoort en aan welks keerzijde de
„Aanwysing Der Nomraers ' is afi^edrukt. Vers en verklaring der num-
mers 1 — 34 op 2 blz. in fol., in boekdruk. In de ..Aanwysing' komt 27 '
tweemaal voor, zoodat 2S tot 34 iu de piaat door 27 tot 33 in den tekst
verklaard worden. Onder de niet tot den stoet behoorende personen
op den voorgrond der plaat is een vrouw, van wier mand met knollen
een papier afhangt met bovenstaand inschrift. Zeer slechte gravure br.
in-fol., z. n. v. gr.
1754. Muller (No. 4059).
4062. Aankomst van D. Raap in de hel.
Daniel Raap, een porcelein koopman en groot Oranjeklant, wonend op
den Vijgendam in het huis „Altijd weV', had bij het prachtersoproer
in 1748, op de vergadering in den Doelen te Amsterdam, o. a. voorgesteld:
wijziging in het begeven der ambten, opheffing van het postmee.sterschap
als baantje en verandering in de regeering. Van Rotterdam uit gesteund
(C. van Oeveren en Laurens van der Meer waren geestverwanten van
hem), bekleedde hij in deze onlusten een eerste plaats. Waar er reeds
vroeger spotprenten op hem verschenen (zie 't vervolg der noot), bracht
zijn dood, 15 Januari 1754, de gemoederen weder in roeren; er ontstond
een groot tumult, waardoor de begrafenis 's middogs niet kon plaats hebben,
en 's avonds ter sluiks moest geschieden. Bovengenoemde zeer grove
en slechte gravure, heeft geen enkel inschrift dan alleen de cijfers 1—5,
Digitized by
Google
1754 DANIËL RAAP 197
welke op de keerzijde van deo titel van het hierbij behoorend vers,
8 biz. in-4". groot, aldus ^rklaard worden:
„l Daniel Raap die van C. Teepken" (een mede-Doeliat) „word ver-
wellekomt in het Onderoardsche Ryk van Pluto."
„2 O. Teepken geeft hem de hand van Vriendschap, en spreekt met
hem over de Droevige toestand, daar hy zyn Vrienden heeft in gelaaten
omtrent de Doelen."
„8 Lieve Lolke van Nes."
„4 Vorst Rhadamant een der Helsche Rigters, Zittende op een Throon
met het Wet Boek in zyn hand waar uyt hy Raap zyn Misslaagen zal
te voore leggen."
„6 Strafplaas der Doelisten, &üc. &&c. &&c."
Het vers is onderteekend „Armi niaan." en getiteld: „Op de af beelding
van de aankomst van Daniel Rnap in het onderuardsche ryk."
Deze prent komt voor in het Dichtkundig Fraaltooneel van Neerlandt
footKkren. VI. 213. Hier is ze aanwezig in een Versaameling van ver-
sckeide poUtique tractaaten. Negende deel^ zooals er in H.S. voor geschreven
is. Pe acht voorgaande hebben alle een gedrukten titel, waarop van deel
tot deel, na den voor alle gelijkt uidenden aanvang, den inhoud is weer-
gegeven. Daar de verzameling belangrijk genoeg is om nader te worden
beschreven en er zeker menig unicum onder schuilt, geefik hier in *t kort
den inhoud der deelen weer, voor zoover die, evenals de daarin voorko-
mende prenten, met Raap en consorten, in verband staat
Ik vermeld dan in de eerste plaats uit dit „negende deel" nog een spotprent
op Daniel Raap, met het inschrift : „Al : Weer. een. Knol", gegraveerd in de
zijde van een zerk, waarop een knol (zinspeling op Raap) en een flesch,
„Rapé Sop" zijn afgebeeld, terwijl men rechts op den voorgrond nog een
tweede flesch ziet met het inschrift: „Probatum". Een duivel met horens
op 't hoofd en met bokspooten, perst uit een tweede raap 't sap, dat door
een trechter in de flesch op de zerk vloeit. Gravure in-8'., z. n. v. gr.,
(Muller No 4046). Volgens bl. 11 \ein het Pertinent verhaal uit Amsteldam
van het geen gebeurd is bg de begraaffenis van den beruchten porceleinkooper
Daniel Raap, op den 15 en 16 Januarg 175é. Te Utrecht, By Hendrik
vander Knpelle, 1754, 43 blz. in 8". was op den avond van zijn dood,
10 Januari 1754, en eenige volgende avonden, deze voorstelling als
ch;i.s.sinet, te zien voor t huis van een Amsterdammer in de Warmoesstraat.
Op de laatste bladzijde van een bundeltje spotdichten op onzen held,
getiteld: D. Raaps helkvaart. Met een Vaars zonder Staart, En tevens
zonder Kop; Wie lust 'er nog Raapenzop^ 16 blz. in-8"., komt nog een
derde prentje, een oude houtsnede, voor. Volgens de ., Verklaring Van de
Onderstaande print." wordt de weduwe Raap (in 't midden als een
deftige dame afgebeeld) door Lucifer beetgepakt, maar door Frederik
Vaster, een buurman en huisvriend, ontzet. (Muller S. No. 4059).
Digitized by
Google
198 DANIEL EAAP 17*8—1754
Verder bevat dit deel: De caracters der opperbaasen, die haar telten
als hoofden hebben uit de verqaderplaaU der stads Cloveniers doelen tot
Amsterdam hebben (sic) opgen>orpen. — Zinnebeeldige grafschriften ^ Op
Vyftien in Leeven zgnde Opper-baasen, enz. — Copia. Testament of
uyterste wille van den heere Daniel Raap. 4 blz. in-fo1. — Copia van
de laaste codicille, Of alleruiterste wille van füylen Daniel Baap^ Slegter
gedag tenisse; enz. 4 blz. in-fol. — Copg van twee brieven uyt de hel
Qeschreeven door Daniel Baap, Aan lyn Huysvrouw^ enz. 16 blz. in-8*. —
Onzydige vyfledige beschouwing^ Van het gepasseerde omtrent het Lyh^
en Begraafenisse van Daniel Baap: enz. 12 bl. in-8'. — Loon naverdienst.
1 vel in-plano. — Catelogus («ie) Van diverse Soorten van Inlands
geschilderde porceleynen, Wiens weerga men nooit in Holland heeft gezien^
zeer fraay van Schilderwerk^ door den Overleedenen zelf uitgevonden^ en
niet groote Kosten by een vergaadert: 2f evens eenige rariteiten^ JEn On-
deraardsche teehenitigen, Van diverse Duyvelen. Als meede eenige boeken^
Die den Overleedenen zelfs heeft geschreeven. alles Nagelaaten door Daniel
Baap, hooft der Doelisten. De Verkoopinge zal geschieden op den % February
1754. Ten Muyse van Maria Sas op de Vygendam in 'tElumenaatie
Euys^ Altyd Wel. Te Amsterdam, By Gysbert Outshooren, Gezwooren
Kapiaansche Drukker, zo wel na de Dood van Raap als by zyn Leeven,
gelyh men heedeft heeft ontdekt door het spargeeren van een Folio Vel,
voerende tot Titel, Van alle Welmeenende. 16 blz. in-8*. — Appendiw Van
veele Fraije en zeldzaame, Schilderyen, Nevens een Barty raare, Curieuse
en net bewaarde manuscripten en zeldzaamheden, Sederd veele Jaar en met
veele kosten en moeiten by een Verzameld door wylen D. Baap, enz. 8 blz.
in-8". — Aan alle Welmeenende. Opschrift boven vier bladzijden druks
in-fol., reeds genoemd in 't cursief gezette gedeelte van het verzonnen
adres van den katalogus, waaruit o. a. blijkt dat het „Testament" en
.,Codicir' verschenen zijn vóór den dood van Raap en veel bijgebracht
hebben tot de rumoeren bij zijn begrafenis. Z. pi. o. j. gedateerd:
„Amsterdam den 17 January 1754." — Aan alle kwaadmeenende Tot
welken onder den tytel van, aan alle welmeenende Zeker Fameus Folio
'Vel gerigt is'\ Z. pi. o. j. 16 blz. iu-8''. — Aan alle waarheidlievende.
15 blz. in^". — Brief en aanmerking, Op een zoogenaemden dortschen
brief. 1 bl. kl. infol. — Vervolg der samenspraak tusschen den eedweigerende
Botterdammer, anisterdamschen doelist, en gezworen wynkooper, der laast-
gemelde Stad. Gehouden, als voren, en behelzende in ^t geheel de zoogenaamde
Catechismus der Doelisten, ' Of het kleen Hollands Vraagboekje. De
samenspraak zelf komt, met een tweede exemplaar van dit vervolg, voor
in deel VII van deze verzameling Tractaten. Uit dit boekje van acht
blz. in-8®., blijkt zonneklaar hoe de beweging tegen Raap eigenlijk
tegen het Oranjehuis gericht wa.s. — Tweede zamenspraak tusschen een
verstoorde wyn-handelaar, predikant en boer, Voorgevallen in de wederom
Digitized by
Google
1748—1754 DANIBL RAAP 199
reiê uit dm Haofj over het doen tan den Eed der Wynkandelaars. 8 blx.
in-8'. (9— 16). — Tweede brief vaneen Amsterdammer aen :yn Middelburger
Vriendty over den Eed der Wynhandelners. Door Philag-uthos. 8 blz. in-8*.
— Billyke redenen en Motiven waarom alle brave en Eerhjke Wt/nhandelaart
den Ecdt moeten ne\»jeren. en dezelve trachten f ontijaan. Z pi. o. j. 8 bli.
in 8*., gedateerd ..Delff den 12. Junj 1751."— Aa/imerkin^/en en //edachtem,
aan een Vriendt, op :yn vetzoek '^^w) medé'/edeelt, over een extract missive,
va» een Amsterdammer^ aan zyn Middelburyer Vrient, tceyens den Eedt
der Wynhandelaars. Z. pi o. j. 10 blz. in-*"., pcedateerd „Den 24 Mey
1751.' — Advertentie door de yezaamentfyke tvyn handelaars. Te Amsterdam
en Rotterdam, Aan de Keer e inquisiteurs, F. Vaster, D. Eaap En haar
lUttstri Oezeltschaap (si<!), Zynde Srhryfvers. Opstelirs. Toestemmert en
Uytyevers, van die zielroerende schriften^ Voor den wyn eedt. Voornaame
stookebranden van al lei (sic) Onrust, zoo teel buyten als binnen deze
provintie. Valze postboodens op den Haag ^c: ^V; ^c: Z. pi. o. j.
4 blz. in-4*. — Raap, in de tvyn keuken onder kokxkanden. 1 bl. in-8'.,
ooderteekend: „Ai was taan Deurh-jff of Sneesce Joosie." — Wat Hieuw
en wat Oud; Veel Schuim en geen Goud ; De doele kerfstok. En een li€d
van kindermaakery. Al is het wat slordig; Koopt, ei Vrinden/ Koopt
het maar Vry. Z. pi. o. j. 8 blz. in 8'. — Verzonnen schouwburgbiljet,
waarop o. a. wordt aan^ekondig'd: de wanhebbelyke liefde. Of ket alom
beroemd meesterstuk van lleUl Christiaan Scholten. kinderen maker, enz.
1 bl. infül. — Lauwer kroon Oevlogten om het hoofd Van den heer
Christiaan Schol te ft. . . . ïe Amsterdam by de Baron Rapee. op de Col-
veuiert* Burgwal, over de Brouwery het Waapen 1753. 1 blad br. in-fol.
— Aan den maaker van de ode voor den heere Christiaan Scholten, van
As gat. Z. pi. o. j. 1 bl inplaiio. — Troost Voor den Gewezen capitein
Christiaen Scholten. Z pi. o. j. 1 bl. iuplano. Onderteekend ., Stante
pede." — Naam li/st der hf^en gecommitteerdtns. Aangesteld in de Maanden
Aw/usttts en September 171-S. d'tor de bunjeren en ingezetenen in hunne
Ses/)ective Wyken binnen Amsterdam, 1 bl. in plano
In de deelen I— IV van deze hoogst ei^enaardij^e verzameling pam
fletteu, komt nietn voor. dat met Ü. Ruip en de doelisten direkt in
verlmt.d ataat; d.uir echter de hier aanwezit^ö kollektie stukken, deze
zjiik hetn-tfe-ide tflin»'lijk uitcrehreid. en daardoor voor de kennis van
«le^e yt'bfurtenissen zeer behiiitjrijk is. i.eem ik uit de deelen V U)i VII
<ie rectitstre< ka daarmede in veiband nt;iau'le panilletleu hier o<tk nog op.
Deel V heeft eveuuN de eetNl-ï \ier deelen «ien nlj^etiifenen titel : Versaame-
lil'/ von vrri^'h'llf po' t-i/v^ trn'-ta'if'-n zoo in Digtmaat als in Fróza,
iu ro.)d en zwiu-t. in bofklruk. Het verdere van den titel, dat nader
deu inh »ud vau ied^^r deel omschrijft en dus telkens verx-hilt. lui<ithier:
üa^UUi'l^' nri-r »U m^rk,r\arliiste Vt^trci'^'n die gepasseert Z'/n op den
clov^niersflo^len te Amsterlam. tot op Ie h)inst van Zyn doorluckte hoog-
Digitized by
Google
200 DANI£L BAAP
1748—1754
keid. . . . Gedrukt voor de Liefhebbers. 1748. Voor dit deel is als titel-
prent geplaatst een gravure gr. ia-8*., door „C. F. Fritsch ', behooreudein?
Boven in den plaatrand links het inschrift: „N. 1. Zie 't Derde Deel,
Pag. 45. N. 2. Idem, Pag. 77."; rechts: ,.Pag. 318." Onderin links, onder
den naam van den graveur: „N. 3 en 4. Vierde Deel, Pag. 349." De
prent vertoont vier voorstellingen:
a. De vergadering in den Doelen 9 Augustus 1748.
b. De komst van Willem iv te Amsterdam.
e. Het muiten te Haarlem.
d. Het intrekken van ruiterij in die stad.
Beide laatste afbeeldingen komen nog eens voor in Deel VI, waarvan
de titel luidt: Versaameling . . . Handelende over de Verandering in de
regeering tot op het Vertrek tan Zyn hoogheid na 'sQravenhagej nevens
het Bedanken der capiteitten en het geeten van een vrye krygsraad. Ge-
drukt . . . 1741., en zijn dan gevoegd bij een stukje, getiteld : Be gedempte
muitzucht, of Haarlems ver aderde stoutheid, tooneelspel. Onder de Zin-
spreitk: Duce Minerva. In dezen staat heeft de prent geen cijfer* in
't midden boven de voorstelling en geen naam vau graveur links onderaan.
Het eerste stuk dat achter den algemeenen titel van deel V voorkomt,
heeft tot opschrift: De Doele^ tooneelspel. Z. pi. o. j. Achter dezen voors-
haudschen titel volgt een „voorreden.", waaruit blijkt dat aan dit stukje
nog één of meerdere voorafgegaan zijn; de paginatuur begint dan ook met
bl. 45. 40 blz. in-8". (45—84). — Boeren saamenspraak, tmsen JaapenOys,
Over het gepasseerde in de colleveniers Doelen. Op den 9. Augustus A°.IT4S,
te Amsterdam. Te bekomen te Westsaenen, by Jan Regtuit. Zonder Prieve-
legie. Z. pi. o. j. 13 blz. in 8". — Tweede saamespraak titsschea Jaap en
Qeys 12 blz. in-8". — Copine van de ui. articttlen die in de Doele zyn
voorgesteld. Z. pi. o. j. 1 blad in-fol. — De aanmerkinge op de Drie artikelen,
jj'c. jfc. ^c. verdedigd^ Tegens de Lasterende berisper van dezelve, t' Amsterdam,
by Gerrit Vlier de Jonge, Boekverkooper. op de hoek van de Weye
Lombartsteeg, op t Rokkin. z. j. 1 vel in-plano. — Korte schets of dag verhaal
Van het tegenwoordig Gedrag der burgeren van Amsta-dam, Wegens Redres
in eenige vervalle Zaaken., aanvang neehicnde den 9 Augustus \1^. Voorzien
met alle de Origineele Stukken die daar van uit gekomen zyn. Gedrukt voor
den Uitgeever 1748. En zyn te bekomen te Groningen by Berlinkhof,
te 's Bosch van Beusekom. 189 en (V) blz. in 8". — Het IJe-i.ster van
'teerste- en *t ,,Naberigt" van t tweede stukje, die volgens een „Berigt
aan den boekbinder." op de laatste bladzijde van 't geheele werkje, moesten
weggenomen worden, zijn er hier bijgebleven.
De tccergalooze amsterdamsche kiekkas, tertoonende de Brin^e van Oranje
en Nassauw., En al fvat hg hier gedaan heeft omtrent de oude Begeer ing.
Voor een oortje maar, wie wil 'er kg ken. nooit voor deeze zo gezien, een
konstige vertooning, voor een oortje maar. 24 blz. in-8'*.
Digitized by
Google
1748—1754 DANIEL EAAP 201
Ia het zevende deel dezer Versaauieliug , . . . Haridelende over het
sluiten van de vrede tot Aaken. en andere merkwaardifje Voortallen in
de Frovintien tan Molland, vindt men nog^: Patriottische bedenkiTujen,
Aangaande de verdedigende aanmerkingen^ Weegens het Gedvag van den
heer Daniël Raap. Door H. B. van Keulen Meed^lit der Patriottische
Societijt. Te Atnsterdam. Z. pi. o. j. (8 Januari 1749). 8 biz. iu-4®. —
Daniel Eaep's patriottische bedrijven. Z. pi. o. j. Met titel 15 biz. in-S".
— Brief van Henriats Wachloo, Oetcezen collectettr van d^ boter Aan zyn
vriend Daniel Raap, Verwaanden Pret Heg ie-zoeker. Ti. pi. o. j. 16 biz. iu-8®.
waarvan bl. 6 in blanko. Van dit zelfde pamflet is no^ een andere druk
in dezen band opgfeuonaen, waarin bl. 6 wel bedrukt is en dat eindigt
met de „Toegift", welke in het vorig exemplaar reeds op bl. 12 gevonden
wordt. Op bladzijde 13 staat in 't eerste exemplaar het lOregelig vers:
..Raap, in de wynkeiiken ouder kokx handen." en op biz. 14 — 16 het
gedicht getiteld: ,. Advertentie door de gezaamentlyke wjn handelaars,
enz., waarvan reeds afzonderlijke drukken vermeld zijn op bl. 199 hier
voren. — Anticoovd tan Daniel Raap, jtriaselgke patriot, enz. enz. Op
den bi'ief tan Henrirus Wachho, Ingcdaojden collecteur. Mallen Copy
schrceuicer ; enz. enz. Dienende, beiden tot ten AanJci/ijzelnp d" patriottische
hedrgtcn tan Raap; onlangs uitgegeten en nog te hekoixcn. Hier is bggetoegd
de Arleqnin fraucois, Vertoonendc tg f zee>' fraage Fig uuren., in een Ledig
WgnOxhoofd. op de Raagsche Kennis. Hxtra raar. Z. pi. o. j. 8 biz. in-8*.
— Ccpia van een anncxe Brief, geschreven aan Daniël Raap, door Pieter
Reici'sz. vluchtoid Collccteur, op den 14 Augu&tus 1751. Z. pi. o. j. 8 biz.
iii ft". ;23 Aug. 1751). — Copge van een nierhtcaardige Missive, schreeten
d'j'n' dc<i Vlurhtcnde Collccteur Pieter Rfiersz. uit het Lfud tan Onntst,
oaa zgne 'Rrspective Mama, Mi Pan Aal. op dtn It Augu.stus 1751.
Z. pi. o. j. S biz. iriS**. — Swlrre Mis'i've can Pieter Reiersz, op gisteren
gffirrirrtrt met Jan Stnhhe. OiJTg S-^^nher tot Ainst^rdani, aan :gn Vriend
de Graaf. Z. pi. o. j. 16 biz. in b**.
„Men Zul op Ainstannde Woensfl'g Den 14 July 1751. en volgende
dangen. Ten Voordeele van Lucifer Va\ zyne coucubynen. Op tStjulhuys
van Ainsteld;»m on Rotterdam. Verloonen de in juisitie of de eod door
dwang. trLMn-s])el. (Joinventeerd door D.iniel Knnljju.s. Intpiisiteur. Ontoierd
ilonf zugten en wreiien. en na li(»t zelven : De dronken nap. in <le l)>>eli!ian.se
Pcrsolyri Wiiikt^l. klu<:;tsj,(l veroieril met Musiek van tr»'rans. tu'->en
boylen zal (i»**lanst worden iloor *lc Heize Uazernyen. s Mor;jons ten
10 uuren pre'i»»s op t Toneel. E*mi ifder zy gewaarschonwt geen Wyn
kttpcrs Kticirten. principaal met de stopme.sson op de zyde, meede te
brengen, op .''tr;*tTe, van drie ^[aanden in 't Ila.'^jduiys te Am^tiddnm te
zitten om aldair te Pompen, of te Versnypen. T' Amsteldam in de Haagse
Franje 1751.'
Verzonnen tooueel afliche ter be.-'potting van llaap, hier ..Kuollius''
Digitized by
Google
202 DANIBL BAAP 1748—1764
genoemd, l blad in-fo1. Aan de keerzijde: ., Brief en aanmerking, Op een
zoogenaamden dortschen brief." Hierop volgt een dergelijk affiche, nu
vermeerderd. De bovenste helft bevat, met eenige afwijking in spelling,
het hier boven staande; de onderste helft de aankondiging van een
tweede, evenzeer verzonnen, voorstelling:
,,0p Maandag den 2 Augustus 1751. Zal men ten Voord eele van het
Respective rasp en spinhuys Van Amsterdam Vertoonen, de dood van
eorlykheid en trouw, Veroorzaakt door de Ondergang der bataafsche
vryheit. Treurspel. En na het zei ven de zwetzende wyukooper Door een
Zweerende Duyvel bezeten, klugtspel. vercierd met zang en dans. Tussen
beiden zal door Mon?? : Ryers met Juffrouw Malpoegne Gedanst worden,
ook zal door ^rejuffrcniw Polgrom met Juffrouw Hester Raap gezongen
worden, en de Pluü^t^p Haiis tot slot vertoond worden door de Bediendens
VHn 't Wyu-Cantoor. Ten vier uuren precies op 't Toneel. Verwagt den
volg-enle Donderdig De Triompherende knoUe boer, Bedrogen en Gestraft.
Blyspel. T Egmoud op den Hoeff, Gedrukt in 't vervallene Kasteel."
1 bl. in fol. Aan de keer/ijde twee verdichte annonces met opschriften:
,,Auno 1751. Na 't Laudt aonder Eeden." en ..Anno 1751. Van Rotterdam
na Mepden." Van de laatst vermelde voorstelling is ook nog een afzon-
derlijk affiche op 1 bl. iu-fol., aan de keerzijde bedrukt met een vers,
dat tot opschrift heeft: „De valsche ryer Of Mooy Pietje op de vlugt
den 13 Augustus 1751." Tu.sschen beide in: „Naam lyst der voornaame
heeren wynkopers. Welke, (buiten de Azynmakers en Trappers,) tot op
Heden den 22 July 1751. Ten Studhuize van Amsteldam, Den Eed
gepresteerd hebban {sic). Z. pi. o. j. 1 bl. in fol. (Muller No. 4019). Aan
de keerzijde twee verzen, getiteld: „Geessel-roeden voor de Doeliaansche
overlieden der eed-zweerende wynkoopera.'' en „Op de zelfden".
1754. Muller (No. 4060).
4063. „Het doorbreken van de Rhyn- en Yssel-Pyken
in 't begin des Jaers 1754."
Onderschrift gegraveerd ouder een prentje, waarvan de onderste en
grootste helft wordt ingenomen door een kaart, waarop de geteisterde
streek van „Hasselt" tot ,.h]mmerik" is afgebeeld, terwijl bovenaan het
vluchten der lieden in schuiten en wagens is voorgesteld. Gravure in-8".,
naar en door S. Fokke, met adres van F. Houttuyn. Uit?
31 Februari 1754. Mlllkr (No. 4ü61a).
4064. „Hondsholredyk in Vreutrd* by 't wisselen van
Heer." — „Overdragt der Pruisische Heerlykheden in
Holland aen den Heere Prinse van Oranje en Nassau
enz enz enz."
Oaderschriftan onder twee afbeeldingen boven elkaar genoemde ge-
Digitized by
Google
175é<-1755 YE&SCHILLEND£ OBBEURTENI8SKN 203
beurtenissen afbeeldende. Qravure in 8°., naar en door 8. Fokke, met adres
van F. Houttuyn. UitV
21 Maart 1754. MuLLp (No. 4062).
4065. „Afbeeldinge van het vuurwerk, Den 21 Maart
1754, in 's Gravenhage, van wegens de lUustre en aloude
Confrerie van den Ridder St. Joris, op het Tournoy-Veld,
voor deszeifs Doele, afgestooken." — „Représentation du
feu d'artifice," etc.
Onderschrift onder de afbeelding* van dit kunstwerk, in 't midden
St. Joris met den draak vertoonende. In het frontispice daarboven het
wapen van den prins tusscben een trofee van krijgfstuig*. Aan weerszijden
van St. Joris een nag-ebootste oranjerie, waarin zeven potten met oranje-
takken, terwijl alle verder met vuurwerk gevuld zijn. Boven elk der drie
gedeelten een latijnsche spreuk. Gravure br. in-fol., naar J. F. M. door
M. S. Bij J. F. M. staat ,.ez.'*(cudit) en onderaan het tweede adres van
A. de Groot en Zoonen te *s Gravenhage. Met uitlegging in boekdruk
onder de plaat.
12 Oktober 1755. Muller (No. 4072).
4066. „Geen Leeraer op den Stoel is voor gevaer be-
(veiligd
Als Zinnelooze Wraek Gods Bedehuis ontheifigt."
Onderschrift onder de bovenste van twee voorstellingen, waarop de
aanslag is afgebeeld, te Amsterdam, tijdens de godsdienstoefening, door
een fanatieken bakkersknecht gepleegd op den waalschen predikant Frangois.
Op de onderste helft der plaat is het oproer op het Waleplein te Am-
sterdam afgebeeld. Dit plaatje, met het bovengenoem'de ééne gravure
in-8". vormende en door 8. Fokke gegraveerd, heeft tot onderschrift:
„Aen 't Volk betaemt geen Straf noch toomeloos Geweld ;
De Misdaed moet beproefd, daer Wet en Reden geld."
Met adres van F. Houttuyn. Uit?
1 November 1755. Mulleb (No. 4078).
4067. „Ongewoone Waterbeweging in het Haarlemmer
-Meer, bespeurt op den 1 Nov. 1755."
Gravure in -8"., naar en door 8. Fokke, met bovenstaand onderschrift.
Met adres van F. Houttuyn. Uit?
Hierbij is gevoegd het prentje behoorend in M. Stuart, Vaderlandsehe
historie. Amst. 1821. Gravure in-8"., naar E. Maaskamp, door W. van
Senus, met het onderschrift : „Waterschudding op de Haarlemmer Meer."
(Muller No. 4074).
1 November 1755. a. Niet bu Muller (No. 4074).
4068. ^yAfbeeldinge txin de Magtige Koopstad Lissabon
Digitized by
Google
204 VKRSCHILLENDIS GKBEURTENISSEN 17B5— 1766
in Portugal, Welke op den Eersten November 1755 door
de Aardbevingen en onderaardsche Vlam is verwoeste
Inschrift eener draperie in den rechterbovenhoek eener plaat, waarop een
profiel-gezicht van Lissabon is afp^ebeeld. Op den voorgrond de zee met
een aantal schepen. Boven de plaat in boekdruk: ..Op de af beeldinge der
schoone, doch nu verwoeste, stad Lissabon." Onder de plaat een vers
"van 60 regels, in twee kolommen, eveneens in boekdruk, onderteekend:
..Niets zekerder dan 't onzekere." Gravure langw. in-4*., door P. Sluyter,
met adres van D. Weege te Amsterdam, 1755 onder 't vers. Alles te
zamen één vel in-plano.
1 November 1755. b. Niet bij Muller (No. 4074-).
, 4069. ^^Beschrifving van Lissabon, . . . benevens Fen
verhaal der schrikkelijke verwoesting van de aardbeeving
Waar door den voorn. Stad op den l. Nov. 1755. als
omgekeert, en tot een Puynhoop geworden is, . . . waar
agter gevoegt is, Een Echt Relaas van de Zeldzame en
Wonderlyke water beweegingeyi, Die in de meeste Steeden
van ' de Provintien der Vereenigde Nederlanden, . . . ge-
zien zyn,^^ enz., ... „Te Legden, By Heiidrik van der
Deyster,... 1755.''
Titel van een boekje in 4""., waarin een afdruk der voorgaande plaat,
doch zonder 't vers in boekdruk eronder.
1756. Muller (No. 4075).
4070. ,,Naauwkeurige afbeelding van het beloop dezer
wereld, Beneifens een Aanwysing van de comeet, welke
zig in 't kort zal vertoonen.*'
Opschrift in boekdruk boven de afbeelding van een planetarium waar
omheen een landschap bij avond, met de afbeelding van de komeet.
Links een man de komeet beschouwende. Onder de plaat, eveneens in
boekdruk: ,, Aanwysing der Cyffer Gettillen." Gravure langw. in-é"., z. n.
v. gr., met adres vau A. Meyer te Amsterdam onder den tekst.
18 Februari 1756. Muller (No. 4076).
4071. „Beweging in de Lutherache Oude Kerk te
Ainsteldam, bv dts Aenlbeviog, op Biddag, den 18
Febr. 1756."
Onderschrift onder de afheeldiiifi: der kerk inwendig, nnar den preekstoel
te zien. Gravure langw. in i-"., naar en door S. Fokke. met adres van
F. Houttuyn.
11. Februari 1757. Muller [Aanhanfjsei No. 4H)76 A(B).
4072 „ Af beeldinge Van de schrikkelyke Overstrominge,
Digitized by
Google
1757 BLOBIENDB AMKRIKAANSCHE ALOË 205
en daar op gevolgden Door- braak van den Maasdyk, by
het Dorp Hedel; geleegen in den Bommelrewaard, op
Maandag den 14. February 1757. des avonds omtrent
tien uuren. Waar door, in eenen nagt, 8910. Morgen
lands zyn Overstroomt, behalven de Brakelsche, Poederoyen-
sche en Monnekenlandsche Polders, ter groote van nog
1700. Morgen, die eerst door Doorsteekinge van den
Meydyk op Ordres van de Wel Edele en Achtbaare Ma-
gistraat van Zalt- Bommel, en daar na door Overstrominge
van dien Dyk, mede zyn onder waater gezet."
Opschrift in boekdruk boven een knart der overstroomde en omligfgfende
landen. Rechts onderaan „Gorin chein", liuks bovenaan ,.De Meyerey van
's Hertofrenbosch" ala uiterste punt. Links onderaan een profielgezicht van
Zaltbommel in lijstwerk. Onder de plaat ., Aanmerkingen", in zes kolom-
men, in boekdruk. Gravure langw. in fol., naar I. Winter en met adres
van J. W. Kanuemau te Zaltbommel. Indien Pozy juist heeft gecopieerd.
verschilt dit opschrift met het zijne. Muller beschrijft het exemplaar van
den heer J. N. Scheltema, doch zeer onnauwkeurig.
Juni(— Septeraher) 1757. Muller (No. 4^78).
4073 „De anieriCfiaDsclie aloë van Cl usius, of de agave
van Linnaeus, W elks getande bladeren mot doornen, en
welks steDg met tacken bezet zyn: Hebbende in den
Zomer van het Jaar 1757 Gebloeyt bij Jac: Schuurmans
Stekhooven, Bloemist te LeidoD, en welks afbeelding word
opgedragen aan den Hoog Geleerden Heere David van
Royen Hoogleeraar in de Kruijdkunde op S' Lands Hooge
School te Leiden; door Zyn Ed: I). W Dienaar J. Augustini."
Gegraveerd onderschrift onder de afbeelding van de plant in haar geheel,
een bloemtak, een enkele bloemknop, enz. Gravure in-plano, naar J.
Augustini door A. Delfos. Op een afzonderlijk vel in plano, in boekdruk:
„Uytieggiug der afbeelding", enz., met adres van I. en J. Enschedé te
Haarlem.
Dezelfde plaat is ook aanwezig in ,.contre-épreuve", gekleurd en zonder
onderschrift.
(Juni — )September 1757. Niet bij Muller (No. 4078).
4074. „D^ Aloë Afericana (sic) A/a/or, te zien buiten
de Stat Leyden in de Maand September 1757."
Onderschrift onder de afbeelding der plant, in een bak twee heeren en
een dame; links een heer; rechts, waar men ook ..een Bloem", een ..Open-
gaande Knop" en een ..Knop", ziet, en aan dezelfde zijde de afbeeldingen
van „een Tros Bloemen" en ,,een Tros Knoppen". Gravure in-4**., door
C. D.? Uit den Mercurius van September 17B7.
Digitized by
Google
206 VERSCHILLENDE GBBBUBTENISSEN 1757—1758
ZS Juni 1757. Muller (No. 4079ö).
4075. „Tafel-sieraed ter gouden bruilofke van den
weledelen gestrengen heere Mf Gerrit Hooft, Burgermeester
en Raed der Stad Amsteldam, mitsgaders Gecommitteer-
den in het Collegie ter Admiraliteit aldaer, enz. enz. enz.
en mevrouwe Hester Hinlopen; gevierd te Amsteldam den
28 van Zomermaend des Jaers MDCCLvn."
Onderschrift ondet de voorstelling van dit prachtig tafelsieraad, in
*t midden een tempel verbeeldende met allerlei emblemen. Gravure langw.
in-fol., naar D. Koek door 8. Fokke, met adres van F. Houttuyn.
9 Mei 1758. Mullbr (No. 4082).
4076. „De Kennis-Kramen op 't Buitehof in 's Gra-
venhage, in brand, op den 9 May 1758; naer 't leven
a%eschetst."
Afbeelding van den brand. Qravure langw. in-4®., naar en door 8. Fokke,
met adres van F. Houttuyn, hier aanwezig in twee staten:
a. Proefdruk vóór onderschrift en adres. Niet bij Muller.
b. Met bovenstaand onderschrift.
16 Juni 1758. Muller (No. 4084).
4077. „Het ruineeren der fransen schepen te Si Malo.
den 16 Juny 1758".
Onderschrift onder de onderste heltt der plaat in 1693 gebruikt om
't ruïneeren der fransche schepen bij la Hogue af te beelden en nu op
deze gebeurtenis toegepast, aan de rechterzijde een vierde en ook in de
hoogte enkele cM. ingekort, ook zijn de letters in de plaat veranderd.
Gravure langw. in-fol., door R. de Hooghe. Uit en rechts bovenaan ge-
merkt: „In de Mercurius Julj 1758. Eerste Stuk Pag. 10."
14 Augustus 1758. Muller (No. 4086a).
4078. „Overblgfeelen der Krugtmaker^'e SoUenburg
aan de Overtoomse Weg by Amsterdam, gesprongen den
14 Aug. 1758."
Onderschrift eener plaat, waarop links de ruïnen van de kruitmakerij
gezien worden. Qravure langw. in-fol., door Paul van Liender.
7 December 1758. Muller (No. 4089^).
4079. „De HoUandsche Kooplieden leveren hun Klaeg-
schrift wegens de Geweldenaryen der Engelschen aen de
Vrouwe Gouvernante over."
Onderschrift onder de afbeelding dezer deputatie. De prinses staat op
den achtergrond voor den schoorsteen. Gravure langw. in-4**., naar en door
8. Fokke, met adres van F. Houttuin, üit?
Hierbij ook Muller No. 4/Q90a mi : J.WageuBBT^ Vader landsekeSiitoriê.
Digitized by
Google
1759 STERFBED EN BEGRAFENIS DER GOUVERNANTE 207
6 Februari 1759. Müllbr (No. 4095).
4080. „Afbeelding van de Kamer en 't Parade-Bed
waar op het lyk van haare koninglyke hoogheid Anna, . . .
GedHurende verscheide Dagen in de Maand February 1759.
ten toon is gesteld geweest. Alles onder opzigt en directie
van den Heere de Lage, . . Naauwkeuriglyk nageteekent
door den Heere de Swart, ... en in het Koper gebragt,
door de Heer S. Fokke In 's Gravenhage, . . . mdcclix."
— „Description de la Chambre et Lit de Parade", etc.
Fransche en hollandsche titel met 4 bladz. tekst, behoorende bij vier
platen op deze gebeurtenis betrekkelijk:
1®. „Perspective Afbeelding van de Parade Zaal en Bedt waar op het
Lyck van H. K. H. gelegen heeft."
„Representation Perspective", etc.
2®. „Afbeelding van het Lyck van H, K. H. nae de Natuur geteykent,
op het Praalbed."
„Representation du Corps", etc.
3*. „Meetkonstige Afbeelding van de Saai en Praal-Bed van H: K: H.
vlack van voren te sien."
„Representation Geometrale du fond de la Salie", etc.
4". „Meetkonstige Afbeelding der Regtor zijde van de Zaal en Linker
•zijde van het Praal Bed met het Profil van het Lijk van H. K. H."
„Representation Geometrale du Coté droit de la Salie", etc.
Onderschriften der vier platen. Het fraijsch boven, het hollandsch onderaan.
Muller vermeldt den tekst niet.
28 Februari 1759. Mullbr (No. 4097).
4081. „Lyk staeisie van haere koninglyke hoogheid
Anna, kroon princesse van Groot-Brittennien, princesse
douariere van Oranje en Nassau, gouvernante der ver-
eenigde Nederlanden, Stc. &c. &c. Gehouden den 23. Fe-
bruary 1759. Nauwkeuriglyk nage tekent door P. C. La
Pargue, En in het Kooper gebragt Door Simon Fokke.
In *sGravenhage, . . . m n c c. lxi." — ,,Convoi-funebre
de son altesse royale Anne," etc.
Titel in het hollandsch en fransch met 27 blz. tekst in fol behoorende
bij de afbeelding van den lijkstoet op 16 breed-fol. bladen. Het door Muller
vermelde witte blad met den door hem afgeschreven titel ontbreekt hier.
Van de hierboven afgedrukte titels spreekt Muller niet.
23 Februari 17B9. Mullbr (No. 4098).
4082. „Afbeelding der Lykstatie van Wylen H. K.
H. Anna, Princesse Douariere van Orange en Nassau,
Digitized by
Google
208 BEGRAVKNIS DER GOUVERNANTE 1759
Gouvernante der Nederlanden, den 23 Februarg 1759."
Afbeelding", io zeven rijen boven elkanr, van den stoet die van rechts
beneden, naar links boven f^aat. Gravure lanpfw. in-*'., z. n. v. gr. Rechts
bovenaan: „In de Mercuur Maart 1759. Pap:. 76." Hierbij blz. 75—78
uit den Mercvrius. met de verklnring" der cijfers 1— fi4 in de plaat voor-
komende.
Hier aanwezig in twee staten:
a als hier boven beschreven.
h zonder het inschrift: ..In de Mercuur" enz
23 Februari 1759. NrRT bij Muller (No. 4098).
4083. ^^Nanuwkeiirige Afbeelding der Statelyke Lyk-
Statie vnfi Wylen IL K, H. Anna, Princesse van Oranje
en Nassau Gouvernante der Vereenigde Nederlanden.
23. Fehr: 1759."
Gep^raveerd onderschrift, met verklarinp: der cijfers 1 — 64 in de plaat,
in boekdruk en met doorloopeiule rcp^els. onder de afbeelding" van den
lijkstoet in vijf rijen boven elkander. Gravure smal langw. in-fol.. z. n. v. gr.
23 Februari 1759. Niet bij Mttllkr (No. 41001.
4084. ,.i4". 1759 Extmordinaim 's Gravenhaegse Vry-
dag^e Courant^ van dnn 23 Februa^y. N*. 24".
In een ornnmenfrand en met de afbceidii.p: van een rouwmoiuunent
bovenaan is, op dit aan éóne zijde slechts bedrukt ])laiio vel, een .,0m-
sUuidipfe besrhryving van de Pl?örtige Ivk sti'tie'. etc. der prins-e.<; nffredrukt.
Pit blad heeft het adres van S de Groot te 's Gravenhag-e.
23 Februari 1759. Mui.lkr (No. 4101).
4085. ,, Tranen -Vloed, uitgestort op de Solemneele en
Plegtige lyk-statie, Van wylen Hare Koninglyke Hoogheid
Anna, Kroonprinces van Engeland En Gouvernante der
zeven Vereenigde Provintien enz. enz. enz. Overleden den
12 January, in den ouderdom van 49 Jaren, 2 Maanden
en 10 dagen, en begraven den 23 Pebruary, 1759."
Onderschrift, 76refTcelig' vers in twee kolommen, en een versje van
12 reg'els. ook in twee kolommen, met opschrift: ,.Opmerkenswaardig'e
Zaken, ten opzif^te van de laatst Overledene Prins en Princes.se van het
Doorlupftip-e Huvs Oranje.", allc.^ onder een slechte houtfïfravure. waarop,
in vier rijen boven elkodr. een beixrafeni.sstoet is afg-ebeeld. Gravure
lang-w. in-4".. z. n. v. prr.. met adres van P. van Bezooyen te Rotterdam.
Blijkens een ..Nota." tusschen de beide verzen, moesten de vi'apen.sder
zeven provinciën boven in de plaat te zien zijn, dit is echter hier niet
het peval. Heeft dit vers misschien aanvankelijk onder een andere
plaat gestaan?
Digitized by
Google
1759 „BBGRATKNIS" DER GOUVERNANTE, BNZ. 209
SS Februari 1759. Muller (No. 4102a).
4086. „Begravenis van hare Koninglyke Hoogheid, de
Vrouwe Gonvemante, in de Nieuwe Kerk te Üelft, op
den 23 der Sprokkelmaend des jaers 1 759, en Vertooning
van de Illuminatien aen de Vorstelyke Graftombe, by die
gelegenheid."
Onderschrift onder de afbeelding der tombe, evenals de daarbijstaande
pilaren verlicht; links op den voorgrond wordt de kist nedergelateu.
Gravure langw. in-4'., naar en door 8. Fokke, met adres van F. Houttuyn.
Uit?
1769. Niet bu Müllbr (No. 4102).
4087. ^^Tahula Genealogica Principum Nassovicorum
linece Dülenburgensis et Diecensis qui Fcederati Belgii
Provincias vel universas vel earum nonnuüas guhemarunt^
a primo Reipuhlicce Fundatore ad eum usqz qui hodie
fdicUer rebus pree est^
Inscbrift onder 't wapen van Johan Willem Friso in een duitsche kopie
van den stamboom onder nommer 3727 hier voren beschreven. Behalve
bovenstaand inschrift zijn alle verdere in 't duitsch en hoewel meerendeels
naar de hollandsche vertaald, toch uitvoeriger dan deze. Links onderin een
latijnsch-, rechts een duitsch 8-regelig vers. De kroon midden boven den
stamboom, de engeltjes die haar vasthouden, evenals die bij het lofwerk
om de borstbeelden, zijn kleiner dan in de oorspronkelijke. Ook is
geheel bovenaan de in *t midden der plaat opgaande tak nog een klein
lint gegraveerd met het inschrift: „Wilhelm v. Printz v. Oranien
u. Nassau. ErbStatthalter etc. etc. gebohren d. 8 Mart. 1748." Gravure
in-plano met gekleurde wapens ,,Ad ezemplar Amstelodamense sri incidit
et excudit Tob. Conradus Lotter, Chalc. et Geogr. Aug. Vind.". In den
ondersten plaatrand leest men: „Gum Priv: 8. Vicar. in part. Rheni
8uev. et Franc, jur.''
Daar in dezen staat van den stamboom de sterfdag der prinses de
laatste datum is, plaats ik dien hier.
1769. NiBT BIJ Muller (No. 4108).
4088. ^.Graf'êchrift Op wyle haare koningl. hoogheyt^
Anna^ princesse douariere gouvernante^ Sec. 8fc. ^c."
Inschrift boven in een monument, geheel uit boekdrukomamenten samen-
gesteld. In het ondergedeelte een vers van 6 regels: ..Hier rust die
lands Minerv'* enz. Hoogerop een ander, beginnend: „8ti>, rejziger!
en vest uw ooge op deeze zerk,** enz.
Kunstig zetwerk op 1 blad in-fol., met adres van 8teph. de Groot, in
'8 Gravenbage.
T 14
Digitized by
Google
210 HERTOG VAN BRUN8WIJK - OÜDMANNENHÜIS UTRECHT 1759
1769. Niet bij Muller (No. 4104).
4089. „Ttr Gedachtenisse van Willem Carel Hendrik
Frtso, en Anna van Brunswyk Lünenhurgh^ Prins en
Princesse van Oranje en Nassau^ enz. enz. enz.'*
Opschrift boven een lO-regelig vers met tijdrekenkundig-e aanteekeningen
onderaan en met witte lettei-s in een zwart medaillon gedrukt, en gemaakt
op den rol, dien de Vrijdag in het leven dier beide personen speelde.
Onderaan: „te bekoomen, by E. C. Creit.*'
Hierbij een dergelijk 16-rege1ig vers op een blaadje papier langw. in-4®.,
in boekdruk ca met een dubbelen rouwrand omgeven: ..Reflectien
Genomen by de Prins- en Princesselyke Graf-Tombe te Delft, Van
Weegens Willem de IV, ... en desselfe dierbaare gemalinne, Anna" enz.
1769. Muller (No. 4-1 06a en b).
4090. „Den Hertog van Brunswyk, als Veldmaarschalk
in den Eed genomen.'*
Op den voor^^rond de hertog voor een tafel staande; aan weerszijden
de Staten. Gravure in-8®.. naar J. Buys, door R. Vinkeles, met bovenstaand
onderschrift. Uit: Wagenaar. VaderUtndsche geschiedenis. Dl. XXIII.
De prent is in twee staten aanwezig:
o. Proefdruk vóór alle letter.
b. De hier boven beschreven staat.
24 April 1759. Niet bu Muller (No. 4106).
4091. ^^Diaconie oude mannen en vrouwenhuis inge-
wyd 24 April 1759.*'
Inschrift in de keerzijde eener medaille met eu onder de voorzijde
afgebeeld tegen een piramidale zuil. Boven het inschrift het wapen der
provincie Utrecht, met de namen „M. van Bueren" en „Ferd. Gk)diu" in
het lint er onder en als randschrift de namen van .,Mr. D. Reguleth.
lan Doedes. W. van Vlooten. A. van Rooyen. W. Brouwer. A. van
Goudoev er. H. van Heuveu. Huibirt van Le."
De voorzijde der penning vertoont het huis Oudaen, waarin de oudjes
gehuisvest werden. Als randschrift staat er omheen: „Hier werd den
Ouden stok Gevoed Met tydlyk brood en geestlyk goed." In de
afenede staat .,Holtzhey fee", daaronder: ,.Iezaia XLVI. vIT' 3. 4."
Links van het monument zweeft een engeltje met een rol in de rechter-
hand, waarop de namen „C.H.R. Schroot N. de Graaf. H. van Dusseldorf
C. Vermeulen I. de Koff. I. van Lieshout I. G. Dinant G V. D. Moolen
A. van Paddenburg D. Egeling. C. van Schalkwyk C. de Visser. Toan
Stouw. P. Straatman". Rechts ziet men bovenaan een engeltje met een
bazuin, daaronder een met drie wapenschilden aan een koord. Bij den
voet van het monument staat links een vrouw met een banderolle, waarop
Digitized by
Google
1760 HUWELIJK VAN PRINSES CAROLINA 211
het tijdvers: „De zuIL Der waare kerk VerLICht Dit (foutief voor Dit)
helLryk werk Joan Stouw"; rechts heeft eenandere vrouw den linkerarm
op een hoorn des overvloeds, aan haar voeten zitten twee kindertjes ; het
eene heeft een papier in de hand, waarop de namen van ..8. M. Mill.
M. G. V. der Werken H. Brasser A. van Assendelf W. Kroon M. van
Leeuwen**; het andere rust met de rechterhand op een steen, met het
inschrift: ..Eer-zuil Der Mildaadigheyd Opgericht Door J. Stouw.' Pit
is de verkorte titel van het werkje waarvoor dit plaatje als titelprent
behoort Gravure in-8"„ naar en door O. de Vries en met het adres van
J. S. Bosch en A. van Paddenburg te Utrecht.
9 Januari 1760. Müllbr (No. 4109ö).
4092. „De IVfagistraet en Gezworene Gemeente van
de Stad Kampen, gaen collegialiter naer de Kerk, om de
Kenrpredikatie aen te hooren, op Woensdag na drie
Koningen, in den jare 1760.
Onderschrift onder de voorstelling' van genoemde heeren die uit het
stadhuis, rechts op de plaat afgebeeld, naar de kerk gaan. Gravure langw.
in-4®, naar W. Writs, door S. Fokke, met adres van P. Houttuijn. Uit:?
5 Maart 1760. Muller (No. 4IIO0, b en d).
4093. „Afbeelding der plechtige trouw- statie van zyne
doorl : hoogheid den heere prince van Nassau Weilburg
met hare doorl: hoc^heid mevrouwe Carolina van Oranje
6 Nassau Geschied op Woensdag den 5 Maart 1760. in
de Groote Kerk in 's Gravenhage." — „Representation de
la ceremonie du manage", etc.
Onderschriften in *t hoUandsch en frausch, waartusschen de wapenschilden
van den prins en de prinses, onder de afbeelding van het inwendige der
kerk en de daar plaats hebbende trouwplechtigheid. Op den voorgrond
een wacht der grenadiers; de predikstoel rechts, enz. Gravure in-plano,
naar T. P. C. Haag, door S. Fokke. Op een afzonderlijk blad in-plano:
,,Ezplication de Testampe, Représentant la Solemnité du Manage", etc.
„Verklaaring der konst-plaat, Verbeeldende de Plechtige Trouwstatie",
enz., in twee kolommen, in boekdruk, met adres van P. G. van Balen, 1761,
„Bjr wien de gemelde Konst-Plaat werd uytgegeven.'*
De prent is hier in drie staten aanwezig:
a. Onafgewerkte proefdruk. (Muller No. 4110^.
b. Proefdruk vóór alle letter. (Muller No. 4110*).
e. De hier boven beschreven staat.
5 Maart 17«0. Mur.rFR (No. 4lllö).
4094. „Trouw-Plechtigheid van den Prins van Weil-
Digitized by
Google
212 HUWELIJK VAN PRIN8B8 CAROLINA 1760
bnrg en de Princesse Carolina in *S Hage den 5. Maart
1760."
Onderschrift onder een grove gravure deze huwelijksvoltrekking onjuist
voorstellende. Allerminst een verkleinde copie van het vorig nommer,
zooals Muller het noemt. Gravure in4'^., z. n. v. gr. Hechts bovenaan
gemerkt: „Pag. 82." Uit: JEktropische Mercuriv»?
De prent is hier in twee staten aanwezig:
a. Proefdruk vóór het onderschrift. (N. b. M.)
h. De hier beschreven staat
6 Maart 1760. Müllbr (8. No. 4.113 A).
4095. „Neerlands vreugde dag By den Vorstelyken
trouw van Hunne doorlugtigste hoogteden den heere
prinse Carel Christiaan van Nassau Weylburg, met me-
vrouwe de princesse Carolina van Oranje en Nassau, enz.
enz. enz. enz. Plegtig ingezeegent op den 5. Maart 1760.
in de Groote Kerk van 'sGravenhage."
Onderschrift, met gedicht van 82 regels, in twee kolommen, in boekdruk,
onder een gezicht in de Groote kerk. In *t midden, een weinig naar links,
op den voorgrond, staat het vorstelijk paar, vóór hen de predikant, om-
geven door 18 personen. Op een gnnndenj, achter in de kerk, nog eenige
personen. Slechte gravure langw. in-fol, z. n. v. gr., met adres van D.
Langeweg te 's Oravenhage.
6 Maart 1760. Niet bu Muller (8. No. 4112 A)
4096. ^yBerigt^ wegens de Staatie die Vr gebruikt is
(lees: zal worden) hy het Hooge Huwelyk van Mevrouwe
Princesse Carolina^ Princesse van Oranje en Nassou, met den
Heere Prince Karet van Nassou- Weilburg den 5 Maart 1760."
Opschrift boven een relaas in boekdruk van de samenstelling van den
stoet, waaronder een „Zeegen-wensch Toegejuicht/' aan de prinses en
haar bruidegom, in twee li^regelige verzen, eveneens in boekdruk; alles
omgeven door een gefigureerden fileetrand en met 't adres van „Barent
Koene" te Amsterdam. 1 vel gr. in-fol.
6 Maart 1760. Muller (No. 41 IS).
4097. „'s Gravenhaegse Extraordinaire C!ourant."
Dit buitengewone nommer („N*. 29") van de haagsche courant bevat in
drie kolommen, door een fileetrand gfescheiden, de .,Omstandige beschry-
ving van de Plegtigheeden, geobserveerd by het Hooge huwelyk van
Syne Hoogvorstelyke Doorlugtigheyd, den Heere Carel Christiaen, Prince
van Nnssau-Weilburg, &c. &c. &c. met Mevrouwe Carolina, Princesse
van Oranje en Nassau, &c. &c. &c. Voltrokken den 5 van Lentemaend,
in de Groote of 8t. Jacobs-Kerk, in 's Gravenhage." 't Geheel is met een
Digitized by
Google
17«0— 1761 VBBSCHILLBIiDE OJtBSU&TXNISSBN 213
broeden fileetrand omgeven, waarin midden bovenin 't wapen van den
Haag is geplaatst en waaronder *t adres staat: „In *sQravenhage by
Stephanus de Qroot, in de Zuylingstraat, den 8 Maert 1760.**
21 Augustus 1760. Mullbb (No. 4114a).
4098. „De Kapel, te Alkmaer, in brand, op den 21
van Oegstmaend des jaers 1760."
Ooderschrift onder de voorstelling van dezen brand. Qravure langw. in-4^.,
naar en door 8. Fokke, met adres van F. Houttuijn. Uit:?
Biykens het onderschrift: ,.A. v. Panders Templ. del.", rechts onder
de voorstelling, teekende en graveerde Fokke de kapel naar de schets
van van Panders.
13 Januari 1761. Mullbb (No. 4116).
4099. „Doopplechidgheid van Willem George Belgicos,
£rf-Prins van Nassau- Weilborg enz. op den 13 Janu-
ary 1761."
Onderschrift onder een grove afbeelding dezer plechtigheid. Gravure
in•4^, z. n. v. gr. Bovenaan rechts gemerkt: „Pag. 16.'* Uit: Europiscke
Mercurius.
25 Januari 1761. Mullbb (No. 4117).
4100. „Gezigt van 't Pransch Fregat La Pélicité Kapt.
Denel, ter Hoogte van 's Gravezand op Strand gejaagd,
door 't Engelsch Fregat The Richmond, Kapt. Elplunston."
Hollandsch onderschrift, tusscl^en een gelijkluidend engelsch (links) en
fransch (rechts), onder de afbeelding van het strand met een menigte
geestige figuurtjes, rijtuigen, enz. Links op den tweeden grond het op
strand gejaagde schip. Gravure langw. in fol., „P. C. la Fargue ad viv.
del. 26 lan. 1761, Hora 4^, Vespert., && sculps. Hag» Comit.'*
1761. Mullbb (No. 4118).
4101. „Magere beeste-rilarckt tot Hoorn in West-
vriesland."
Boven de door Muller, op het adres van den uitgever, op dit jaar
vermelde publikatie is een 17®-eeuw8che houtsnede afgedrukt, een beesten-
markt voorstellende. Zij heeft bepaald veel vroeger voor een dergelijke
publikatie gediend en moest ook eerder opgenomen zijn. Houtgravure
langw. in-4*. z. n. v. gr. met adres van W. Breebaart te Hoorn (1761—1770).
Met den tekst in boekdruk 1 vel in-fol.
21 December 1761. Mullbb (No. 4123).
4102. „Het Springen Van 't Kruid Magazjn te Maas-
tricht Snagfcs den 21 Dec. 1761."
Zie de noot van No. 4111 hierna.
Digiti
izedby Google
214 „ANTIKLOTZIÜS" - CAOHMLOT
1762
1762. MüLLBE (No. 4124).
4103. „Petri Bvrmanni Secradi Antiklotzivs." „Ani-
stelaedami, Ex OflScina Gerardi Tielenbarg. cioiocclxii."
Op dezen titel van een bundel gedichten tegen den Duitscher O. A. Klotz
is een zeer groot vignet afgedrukt, Klotz voorstellende met den kop van
een vogel en aan de rechterzijde een vleugel en vogelklauw die met
hooivorken door de negen muzen van den zangberg in den afgrond wordt
geworpen. Rechts op den voorgrond een ezel; links op den achtergrond
een tempel, waarin Amor op een voetstuk staat. In een lint, boven de
voorstelling, leest men:
„Klotzivs Aonium conatur scandere montem,
Musae furcillis praecipitem ejiciunt.'*
Gravure kl. langw. in-4*., naar en door J. Punt.
Op bl. 124 komt een klein vignet voor. Een balkende ezel, met den
kop uaar links, bespeelt met den rechtervoorpoot een lier, die naast
een muziekboek op den grond ligt. In een lint, onder de voorstelling,
staat:
„Dvm cytharam pvlsat, dvm gvttvre cantat hiante,
Klotzivs Arcadicvm pectore rvctat epos."
Gravure langw. in 12".. z. u. v. gr, maar zeker ook van J. Punt. Muller
vermeldt onjuist dat dit prentje op den titel behoort.
20 Februari 1762. Muller (No. 4125«).
4104. „AF tekening van een cachelot den 20 feW 1762
tussen Zand voort en Wyk op zee, aan strand Gedreeven,
Groot Cl voet C duym,".
Onderschrift onder de afbeelding van dezen visch tegen den buik
gezien Links een boeren wagen, een rijtuig en twee vrouwen bij een uit*
stallinkje. Achter den visch een paal, waaraan een bus hangt; hierbij een
heer en dame. Rechts drie mannen, van. welke er één zit te teekenen.
Gravure langw. in-fol., naar J. Augustini, door H. Spilman.
20 Februari 1762. Muller (No. 4126).
4105. „dese cagelot vis lang 64 Voet, is Gestrand
tussen Zantvoord en Wyk-op Zee, den 20 Feb^ 1 762, op
't Strand in Openbaare Vyling Verkogt den 5 Maart voor
900 Guldens.'*
In 't midden de visch, veel kleiner dan op de vorige plaat. Rechts de
duinen, rijtuigen en veel toeschouwers, links een paar ruiters, eenige
visschers, enz. Gravure langw. infol., met bovenstaand onderschrift, „naar
't Leven Getekend den 21 : Feb^ en vervolgens in 't Koper gebragt door
O: V: Noorde." Tusschen het onderschrift, midden onder de groote af-
beelding, een kleinere in cartouche, „de Vis van ïigteren" vertoonende.
Digitized by
Google
1762 CAOHBLOT 215
20 Februari 1762. Muller (No. il27a).
4106. „Cagelot lang 61 voeten, den 20 Februari 1762
tassen Zantvoort en Wyk -op-Zee aangedreeven.'' — „De
Cagelot. tegen de Rug te zien."
Oaderschriftea onder twee boven elkaar afgedrukte afbeeldingen van
dezen visch. Twee gravures langw. in-4"., naar V. van der Vinne en
door hem?, samen op één blad gedrukt.
20 Februari 1762. Muller (No. él20).
4107. „het Afmaken van de Cagelotvis den 20Feb^'
Anno 1762. tussenwyk op zee en Zantvoort op Strand
gedreven, na t Leven Getekent en in t* koper gebragt
door lohannes Swertner Oud 15 Jaar".
Onderschrift, aan weerszijden waarvan de uitlegging der cijfers 1 — lé
in de plaat, onder de voorstelling van de ontleding van den visch,
die in 't midden der plaat te zien is; rechts een viertal mannen, die met
touw en haak het spek aftrekken, links een boerenwagen, waarop het
spek geladen wordt, enz. Qravure langw. in-fol., naar en door J. Swertner.
De jonge graveur werd later predikant in Engeland.
20 Februari 1762. a. Niet bu Mullkr (No. 4 129).
4108. ^^Rym-dicht^ Op het Stranden en Publiecque
Verkoopen van een cagelot-visch, Tussdien de Dorpen
Sandvoort en Wyk-op'Zee ; Te Haarlem/ by de Erve van
HtUkenroy,''
Titel van een gedeelte van een almanak in-12'*. Tusschen titel en adres
een zeer klein en zeer slecht houtsneétje een visch voorstellend met het
hoofd naar rechts liggend, üit het aardige vers over de veiling van dien
visch blijkt, dat er te Haarlem biljetten waren aangeplakt, waarbij de
verkoop op U Maart 1762 des namiddags te een uur zou plaats hebben
en dat hij voor /900 -- door den Rotterdammer Hendrik Schellegers
gekocht werd.
22—25 Augustus 1762. ö. Nikt bu Muller (No. 4129).
4109. „Ter eere van den wel edele gestrenge heere
den heere Salomon Dedel de jonge, capitein op 's ÏAinds
Schip van Oorlog de Dankbaarheid. Voerende 20 Stukken
Canon. Ter gelegendheid van deszelfs uitmuntend Gedrag
omtrent de bescherming der vier KoopvaarderSy onder zyn
Wel Ed, Geleide, aangerand door zeven Engelsche Oorlog-
scheepen, voorgevallen zedert het Vertrek uit Texel, van
den 22 tot 25 Augustus 1762.''
Opschrift bovöü eeu sjjuet, gdteakend „üit Achting.", met adres „Te
Digitized by
Google
216 VESSOHILLENDS OEBEUETSM1S8EN 1762
Amsteldam, bij Pieter Hajman, Boekverkoper in de St. Luciesteeg, het
tweede Huis van de Kal verstraat.*' l vel in-plano, in boekdruk, hier op-
genomen omdat noch aan Muller, noch aan mij een enkele afbeelding
van *t bezongen feit in banden kwam.
12/13 Oktober 1762. Muller (No. él80).
4110. „Het Stadshuis te Amsteldani in brand, 's nachts
tusschen den 12 en 13 October 1762, naer 't leven af-
Onderschrift onder de voorstelling van den brand. Gravure langw. iu-4".,
naar en door 8. Fokke, met adres van F. Houttuyn. Uit?
12/13 Oktober 1762. Muller (No. 4123 en No. 4182).
4111. „Nieuwe volledige en nuttige altoosdurende
sociëteit almanak, der geleerden. Voor den Jaare MDCOLXin.
Vervattende een menigte Byzondere Stukken, die van
Tyd tot Tyd door hen worden voortgebragt. Met veel e
Kunstplaten. Te Amsterdam, By S. J. Baalde, Boekver-
koper. MDCCLXIII."
Titel van een almanak in-12^, waarin, behalve een afbeelding van de
,. Verrassing van de Hanoverse aan de Fransche te Geismar, Grevenstein
&.^. 24. luny 1762." en van de „Onthrooning van Peter de m den
10? luly 1762.", twee afbeeldingen voorkomen in verband met de neder-
landsche historie, n.1.:
1*^. „Het Springen Van 't Kruid Magasyn te Maastricht Snagts den
21 Dec^ 1761." Gravure inl2». {Muller No. 4123).
2®. „Afbeelding der Brand in 't Stadhuis van Amsterdam, s'nagt tussen
den 12 en 13 Oct. 1762. van ter Sijde te zien." Gravure langw. inl2".
met bovenstaand éénregelig onderschrift. (Muller No. 4132).
Dit prentje komt ook voor in: Nedevlandsch mengel-nieutos^ Vervattende
al het aanmerkensicaardigste zoo binnen als buiten de Republicq voorgevallen^
zédert de Maand Juhj 1762, tot Juli/ 1764 Eerste deel. Te Am-
sterdam, By Johannes Willem Kanneman, mdcclxiv. in-8*., waarin ook
het plaatje behoort hierna beschreven onder No. 4130.
Alle plautjes zijn zonder nnam van graveur. Muller vermeldt het werkje
zelf niet.
1762. MuLLBR (No. 4134).
4112. „Afbeelding van de Lutersche kerk op Curacao
gesticht 1762."
Gezicht van de kerk met bovenstaand onderschrift. Gravure in-4".,
z. n. V. gr., met adres van B. Mourik. Bovenaan rechts: „Jn de Mercuriua
October 1766. 2Ë!? Stuk in't Lutersche kerk nieuws."
Digitized by
Google
1762 8P0TPKENTEN OP BÜTB 217
1763. a. Niet bu Mullbb (No. 41S4).
4113. ,,The State BcMance or Póliticcd See-Saw.''
Opschrift bo?eD een spot- en zinoeprent op den engolschen minister
Bute en zijn verwaandheid. Op een soort wip zitten aan de rechterzijde
een vrouw (de prinses van Wales) en de koning met de kaart van
have
.,ScotIand" ia de hand, zeggende: ,,Tho they ^ blinded me, yet I find
I'm siuking in national Esteem". De prinses houdt met de linkerhand
een touw vast, waaraan een laars (Boot = Bute) bevestigd is, waarin
een man zit die den zoom van de rok der prinses vasthoudt, er onder
kijkt en zegt: „What a bonny Prospect here is of the muckle Road to'
Preferment.'' Midden op de wip staat de hertog van Cumberland,
zeggende: „O D— n that heavy Bootl" Links vallen twee mannen,
William Pitt en de hertog van Newcastle, van de wip in den schoot
van eene vrouw (Engeland), die op haar rug ligt en zegt: „Come
Patriots, the arms of a fall'n Country shall receive ye". 's Konings broeder,
de hertog van York, staat naast haar en roept tot Cumberland : „Preserve
the Equilibrium Uucie, if possible, or feil with your Country". Onder de
plaat een 8 regelig engelsch vers in twee rijen. Gravure langw. in-4'.,
z. u. v. gr., met adres: „Sold opposite the Union in the Strand, London."
Stephens, Cat. Brit. Mus. No. 3843.
176S. Ö. NlBT BU MULLBK (No. 413é).
4114. „ITic Queen'a Ass, A new humorous aüegorical
song. Honi soit qni (sic) mal y pensé (sic). By H. Howard.
To the Tune of, Stick a Pin there.''
Onderschrift (met spot vers van tien é-regelige koepletten, in twee
kolommen, in boekdruk, ouder de afbeelding van een zebra (the Queen's
ass), 'dien de koningin ten geschenke gekregen had en in 'tSt James's
Park rondliep. In het 6^ koepiet wordt van de afkomst der koningin:
.,M(ec)kl(eu)b(urg)h St(re)l(it)z" gewag gemaakt. Gravure langw. in-8®.,
z. n. V. gr, met adres: „Sold by the author, opposite the Union Coffee
-House, in the Strand, near Temple-Bar;. . . Where may be had, the
Cherokee Song, the Political Bagpiper, the Peace Soup Makers, the Boot
kicked down. the Installation, the State Ballauce the Political Barbers,
and the Vision ; . . ." enz. Stephens {Cat. Brit. Mus. No. 3870) vermeldt
de plaat ook maar in een andereu letterdruk. Achter het adres volgt
daar: „N. B. In a few Days will be published, A Song on the Cherokees,
with a HeadPiece."
«^^ Ofschoon deze en de volgende engelsche spotprenten met de
nederlandsche geschiedenis in geen verband staan, meende ik ze, nu ze
toch in dezen atlas aanwezig waren, hier te moeten opnemen, als interessante
proeve van den spotgeest in Engeland. Voor meer uitvoerige beschr^ ving
verwijs ik naar 't werk van Stephens.
Digitized by
Google
218 8P0TPRKNTEN OP BÜTB 1762—1763
1762. c. Niet bij Mullbb (No. 4184).
4115. „ïTiö Jack'boot hick'd down^ or english Wül
Triumphant: A Dreamy
Opschrift boven een spotprent op den gewenschten val van Jack Bute,
die echter eerst in 1763 werkelijkheid werd. Bute is hier voorgesteld als
een man in een hooge laars, die door „English Will'* (de hertog van
Cumberland) van den troon geschopt is, waarop hij geklommen was.
Naast Bute ligt de moeder van Qeorge m op ^ knieën, zeggende:
„My feeble Hand alas! in vain Attempts to make Thee stand again."
Rechts een „Auction Boom", genaamd „Bedford Head", met een aanplak-
biljet op de deur: ,,A Young, tame Lion and 3 Kingdoms to be sold
by I. Rustle au(ctioneer)*\ Een drietal personen zien den val van Bute
aan. Links drijft een soldaat vijf Schotten voor zich uit, zeggende: „Turn
out Scoundrels all". Onder de plaat een engelsch vers van 24 regels,
in vier kolommen. Bij alle personen een bijschrift in de plaat. Gravure
langw. in-4*., z. n. v. gr., „Publishd according to Act of Parliament
1762". „Sold opposite the Union Coffee House, Strand". Stephens, Cat.
Brit. Mm. No. 3965.
1763. d. Nikt bu Muller (No. 4134).
4116. „ITiö Proclamation of Prodamations^ or the most
glorious and memorable Peace that ever was prodaimed
in this or any other Metropolis thro%ighout tïie WoHd."
Spotprent op de General Excise en op den Vrede, volgens de Engelschen,
door omkooperij van Bute. Bedford en de prinses van Wales, met de
Franschen gesloten. Midden op de plaat een wapenkoning op een paard
met groote ezelsooren, een papier in de hand dat hij voorleest; achter
hem een geheele stoet te paard. Boven hem in de lucht de Faam
gekarikaturizeerd, met de groote laars (Boot = Bute) aan het linkerbeen.
Rechts op den voorgrond een appelverkoopster bij haar stalletje, zuch-
tende: ,, ...they have tax'd all the Apple-Trees'*. Een geestelijke,
George Whitefield, klaagt „als ik over vrede spreek maken allen zich
ten oorlog bereid", waarop een uit het volk antwoordt: Ik hoop dat
we de Franschen nog eens op een andere wijs ontmoeten. Links bij
den kop van het paard met de ezelsooren, twee boksers, waarvan
de een de partij van Bute opneemt enz. Gravure langw. in-fol.,
met den verdichten naam van „A. Patchpeace" als teekenaar en graveur
en met adres van „E. Sumpter, at the Bible and Crown near ShoeLane,
Pleet Street. Price 6 Pence. Where may be had, The British antidote, in
2 Volumes, Price 5 Shillinga." Stephens, Cat. Brit. Mus. No. 4007.
1763. e. Niet bij Muller (No 4134).
4117- ^^Gishal Triumphant^ a New Song to the Tune
of Chevy Chacey
De Bngelsche maagd, wier schild en speer op den grond liggen, heeft
Digitized by
Google
1703 SPOTPBBNTBN OP BUTB 219
een juk op de schouders, waaraan twee emmers met appelen hangen.
Haar handen zijn met een touw sameogebondeii, dat vastgehouden wordt
door een Schot met een groote laars (Boot=Bute), die op het juk staat
met de engelsche vlug onder de fransche aan één stok in de linker- en
de ..Magna Charta*' aan een anderen stok in de rechterhand. Aan weers-
zijden eeuige toeschouwers. Een vers van tien 4-regelige koepletten, in
twee kolommen onder de prent gegraveerd, eindigt met deze woorden:
,,But let us one &^ all agree,
To curb this haughty Knave,
For if we don't he shortly will,
Our Liberties enslave."
In het 40 koepiet:
,,Great Lords and Dukes, && Earls likewise,
He does them all surpass,
Because, he lately has been made,
At the greatest Ass.",
wordt gezinspeeld op een Ezel, zeker in verband met No. 4114 hier voren.
Spotprent op Bute van wien men zeide dat hg het met de prinses van
Wales, moeder van George m, hield; dat deze beiden en de hertog van
Bedford fransch geld hadden aaugeuomen om den vrede te bevorderen
en dat Bute alle openbare ambten aan Schotten gaf. De belasting op
den cider (appelwijn), die even hoog was als op den druiveuwijn, vond
groeten tegenstand. Daar men deze wet aan Bute te danken hnd,
verbrandde het volk op verschillende plaatsen een groote laars (als zinnebeeld
van zijn naam Jack Bute (Jack-boot = postiljons-laars). Qravure in-4*.,
z. n. V. gr. of adres. Stephens, Cat. Brit. Mus. No. 4011.
1763. /. NiBT BU Muller (No. 4184).
4118. „iln Exciseman made out of y Necessaries of
Life now Tax'd in Great Britain except the head which
i$ a Knaves taken from y Court Card8^\
Opschrift boven een spotprent op de hoog opgedreven en op alle
levensbehoeften gelegde belastingen, waarvan men verwacht had, dat zy
zouden verminderd worden na den vrede van Parijs, maar die integendeel
nog werden verhoogd en den val van Bute verhaastten. De prent vertoont
een man met het hoofd van een boer uit het kaartspel, wiens hals, borst en
schouders uit een flesch „Cyder" bestaan, een wijnvat vormt zyn lichaam;
zijn broek is van leder, de beenen zijn van zeep, de voeten van chokolade,
de armen, die hij uitgestrekt houdt naar een bus koffie en thee, zgn
knarsen; al deze artikelen waren belast. Onder deze voorstelling een 10 rege-
lig gegraveerd vers. Om het geheel een randwerk; daaronder: „Drawn
from the Life and Etch'd in Aquafortis." en de verklaring der cyfers 1—12
in de plaat Gravure infol., z. n. v. gr. Stephens, Cat. Brit. Mus. No. 4016.
Digitized by
Google
220 SPOTPRENTEN OP BUTE
1763
1763. g. NiBT BU Mullbb (No. 4134).
4119. „77i6 Seizurey or give the Deoil his due: heing
No L of a Sett of Pditical prints, CaWd The Opposition.
the Puhlication of which wiU be regularly continued e\)Wy
Tuesday^ hy L Wüliams next the Mitre Tavem Fïeet-street.**
Onderschrift, tusschen twee S-regelige versjes, onder twee engelsche
spotprenten op Jack Bute en zijn val, naast elkaar; de linksche heeft
het opschrift „Excise'", de rechtsche „Resignation". Een duivel, met één
groote laars (jack boot) zit op de linksche plaat op den tak van een
appelboom, omdat de cider uit appels vervaardigd wordt en knoopt daar
Bute aan op. Tegenover deze een galg, waaraan een tweede sater een
vos (lord Holland of Fozley) opknoopt. In 't midden op den grond een
man die verbrand wordt, met één groote laars aan het rechterbeen.
Daaromheen verscheiden verheugde personen. Met veel engelsche in-
schriften in de plaat.
Rechts is Bute afgebeeld naar den afgrond meegesleept door een
duivel, die tegen hem zegt: „I'll soon spoil your Pipeing I warrant
you.'*, waarop Bute antwoordt: „O spare my Monhood, and Tse gang
quietly.'* Deze afdeeling schijnt te doelen op de veronderstelde verstand-
houding tusschen Bute en de prinses van Wales, die hier treurend op
een stoel zit; bij haar een bok als zinnebeeld der ontucht. Gravure
langw. in-fol, z. n. v. gr. Stephens, Cat. Brit. Mm, No. 4026.
1763. h. Niet bij Muller (No. 4184).
4120. „A View of the Present Crisis of Affairs''
^^Representing the Heroes of the Times supposed to he
concern* d in the Grand Political Uproary
Op- en onderschrift van een spotprent op Bute en de „General Ezcise**.
Deze laatste, a%ebeeld als een monster, spert de kaken wijd open en
wil de ,,Magna Charta" verscheuren. Wilkes, die in het blad „the North
Briton", de General Ezcise aanviel, staat gereed het monster den degen
in den muil te duwen. Churchill heeft met zijn geweer de „Auditor" en
de „Briton", het orgaan van Bute, waartegen Wilkes zijn North-Briton
uitgaf, gedood. Newcastle en Temple staan achter Churchill en onder-
steunen hem. Cumberland beveiligt de maagd van Engeland, die achter
hem staat, en York hitst de Engelsche leeuw aan, terwijl Pitt (de achterste
links) de oneenigheid van Engeland betreurt.
Rechts achter het monster verwijdert Bute zich, terwijl een Fransch-
man en een Spanjaard verwijtend of wanhopend achter hem staan en de
Vos (Lord Holland of Foxley) met hem wegsluipt. Rechts in de lucht
Lord Mausiield en de hertog van Bedford als twee monsters, die uit
klisteerspuiteu hun venijn op al de links staanden doen neerdalen. De
laatste heeft een groote laars (Boot = Bute) aan. Links Minerva in de
Digitized by
Google
1768 SPOTPRENTEN OP BUTB 221
wolken om hen te bestrijden. Het ?4-rege1igf vers, in vier kolommen
onder de prent gegraveerd, noemt de namen van al de voorgestelde
personen en is een goede leiddraad tot de verklaring der overige spot-
prenten op deze gebeurtenis uitgekomen Gravure langw. infol.. z. n. v. gr.
of adres. Stephens, Cat. Brit. Mus. No. 4037.
1703. t. Niet bu Muller (No. 4134).
4121. „37ic roasted exciseman or The Jack BooVs exitV
Onderschrift onder een spotprent op Bute. In 't midden der plaat is
een galg afgebeeld, waaronder een vuur brandt, dat gevoed wordt met
een jackboot (Jack Bute), papieren, waarop „(North) Briton", „Cocoa tree
letter,"; terwijl een man, met een „Ezcise'd cyder barrel" op den rug,
gereed staat dit ook in het vuur te werpen, zeggende: „Here's some
florida turf & other excellent Fuel." Een Schot, achter den vorigen
staande, zegt (zinspelende op de bekende voorliefde van Bute voor de
Schotten) „lts aw(=:all) over with us now, & aw our aspiring hopes
are gone."
Over de galg hangt een touw, waaraan een man op en nedergelateu
wordt (roasted) in het vuur. De gehangene heeft ezelsooren aan 't hoofd.
en een papier om den hals, waarop „For giving a Stab to Liberty" en
twee zakken met de opschriften „Briberj 3.000,000, en ..Corruption
500,000. in de handen. Links op den voorgrond zit de maagd van Enge-
land, met een diepe wond in de borst, naast haar ligt de „North Briton".
Bij haar staat de hertog van Cumberland, tegen wien zij zegt: „Your
R. Hghness was always my firm Priend & I well know feels for my
Distress."; achter haar een menigte volks naar de galg trekkende, met
twee vaandels bij zich, waarop: „Mngna charta" en „Liber(ty) property
and no excise." N*. XLV van de North Briton moest door beuls handen
verbrand worden, het volk verzette er zich tegen en maakte bij Temple
Bar een vuur, waarin het een groote laars (Boot ~ Bute) verbrandde. Dit
was de aanleiding voor deze prent. Gravure gr. langw. in-4*., z. n. v. gr.,
„Publish'd as the act directs Price 64". Stephens, Cat. Brit. Mus.
No. 4046.
1768. k. NmT BU Müllbr (No. 4184).
4122. „ÏTie extraordinary address of the Wise and
Leamed Aldermen^ Mei*chants^ Traders^ 8fc, of the City
of Gotham.^* (Londen).
Opschrift boven een 48-regelig vers. in twee kolommen, in boekdruk,
onder een spotprent op den vrede van Parijs.
Links op den voorgrond een Schot (Bute), wiens hoofd meu niet
ziet, doch wiens ontbloote achterste, in 't byzijn van een negental personen,
gfekust wordt door „Locum tenens" n.1. Sir C(harle8) A(8gill), die als
Digitized by
Google
222 WILLBM V NEEMT ZITTING IN DE 8TATEN-VBRGADBRING 1763
plaatsvervaDger Tan den Lord-Mayor van Londen, boveng'enoemd adres
van tevredenheid met den vrede van Parijs aanbood. Het vers is, in verband
hiermede, onderteekend: ,.Sir C— A— kiss. (Locum Tenens.)" Gravure
langw. in-8' , z. n. v. gr. Stephens, Cat Brit. Mus. No. 4058.
1768. /. Niet bu Muller (No. 4134).
4123. ^^Gesigt van de keysersgraft mit 't uyigaan der
Amsterdamsólie Schouwburg 1763".
Teekening in kleuren, Inngw. in-fol., door R. Vinkeles, een fantastisch
gezicht op 't uitgaan der komedie gevende en interessant om de daarop
a^beelde toesleetjes en rijtuigen zoowel als om het kostuum.
24 Januari 1763. Muller (No. 4135).
4124. „Oostelijk gezicht der Stad Rotterdam, en der
Maaze, met het Ysvermaak op deeze Rivier A" .1763:"
— „Vue oriëntale de la Ville de Rotterdam & de la
Meuse/' etc
Hollandsch en fransch onderschrift, aan weerszijden van een georna-
menteerd en met het wapen van Oranje prijkend voetstuk, onder de
afbeelding van het ijsvermaak op de Maas. Links de Oude Hoofdpoort.
Onder het onderschrift een opdracht ann Willem v door den graveur
P. C. la Fargue. Gravure in plano, uitgegeven door P. G. van Balen
te *8Hag^.
9 Maart 1763. Muller (No 4138)
4125. „Afbeeldinge van zyne Doorluchtige Hoogheid
Prins Willem de Vyfde, voor de eerstemaal zitting nee-
mende in den Raad van Staaten, den 9 Maart 1763.**
Afbeelding dezer plechtigheid met bovenstaand onderschrift. Gravure
in-4*., z. n. v. gr., met adres van B. Mourik en in 't midden bovenaan
gemerkt: „In de Mercurius Maart 1703. Tweede Stuk Pag. 104.
Exemplaar op zwaar papier met zeer breede randen.
Maart 1763. Muller (No. 4189<t).
4126. „Willem V, ter Hooge vergadering ingeleid,
om er, onder den Eed van geheimhouding. Zitting te
neemen."
Op den achtergrond de portretten van Maurits en Frederik Hendrik
tegen den muur. Achter de tafel, in het midden, de prins gereed zitting
te nemen, enz. Gravure in-8' , naar J. Buys door R. Vinkeles. Uit:
Wagenaar, Vaderlandsche Historie. Dl. XXIII.
Hierbij: Hetzelfde. Gravure in-12*, naar J. Buys, door R. Vinkeles en
C. Bogerts. Hier de prins op den voorgrond.
Digitized by
Google
1763 WILLEM V NBKMT ZITTING IN DE STATEN- VERGADERING 223
9 Maart 1768. Muller en Dozy (No. 4137).
moet zijn: Na Muller (No. 4139).
4127. ,,Het uit reide van den Prience van Oranje op
den. 9: Maert. 1763."
Opschrift boven de voorstelling van den stoet, komende van het Maurits-
buis. „Naa dat" (zooals onder de plaat staat) ,.zyn Doorluchtige hoogheid . . .
sessie hadde genomen in de Col egien van Haer Hoogmogeude en Haed
van Staete. vertrok Syne DoorL. hoogheid naamiddags ten. ii. ure met
een Magnificque Suite van het Stadhoud : Q. naa* oude Hof." Hieronder
gegraveerde uitlegging der cijfers 1—10 in de plaat Gravure langw.
in-fol., naar en door J. Besoet. (Niet, zooals Muller zegt, zonder naam).
Reeds door Dozy vermeld.
1763. Niet bij Muller (No. 4139).
4128. „De leidsman der vreemdelingen, door *s Gra-
venhage en de Omleggende Dorpen;... Vercierd met
fraaye kopere PUzaten; Zynde twaalf onderscheidene Ge-
zichten van den Haag. In 's Gravenhage^ By Pieter van
Os. M.DCCL.Xni."
Ofschoon de prentjes van dit werkje in hoofdzaak topografische zijn,
hebben allen meer of minder belang voor de kennis der zeden en gewoonten
van dien tijd. 't Zijn allen ettrjes kl. in-S**., door J. Besoet, wiens naamcijfer
geëntrelaceerd onder het negende plaatje staat. Elk plaatje heeft, in een
lint, in de gravure, boven de voorstelling, een fransch inschrift; en in
den rechterbovenhoek, boven de gravure, het cijfer der bladzijde. Zij stellen,
volgens de letterlijk hier weergegeven hoUandsche onderschriften, het
volgende voor:
,.Gezigt v. d. Prince: Graft v. h. Koornhuis n. d. Mark".
„Gezigt der inzyde van het Hoffie van Nieuwkoop."
„Gezigt van het Hoffie van Nieuwkoop. &c".
„Gezigt van het stad huis en Vleeshal. &c".
„Gezigt van het Voorhout "
„Gezigt van de Vyver. &c".
„Gezigt van de Gevange-Poort &".
„Gezigt van het Stadhouders quartier."
,, Gezigt van net Binnen-Hof". (Dit staat boven . niet
zooals bij de anderen, onder de plaat).
143." „Gezigt van de Prince Graft."
„Gezigt van 't Hagse-Veltd {sic) ys &".
., Gezigt van de Brouwers-Molen. &c".
Ik heb deze serie hier geplaatst, omdat op het plaatje van het „Stadhouders
quartier" eereteekens zijn opgericht, welke zouden kunnen doelen op het
zitting nemen van Willem v in de colleges van H. H. M. Op plaat 9
1.
,.Pag.
9."
2.
„Pag.
30."
8.
„Pag.
32."
4.
„Pag.
63."
5.
„Pag.
72."
«.
.Pag.
77."
7.
„Pag.
81."
8.
„Pag.
82."
9.
„Pag.
114."
10.
„Pag.
143."
11.
„Pag.
154."
12.
„Pag.
156."
Digitized by
Google
224 LOTERIJ - WISSBLHANDKL 176S
ziet men het optrekken der wacht, terwijl op plaat 7 en 11 Terschillende
arrensleden zijn afgebeeld, ook de andere prentjes zijn voor kostuum en
voertuigen niet onbelangrijk.
15 April 1763. Mullbr (No. 41400).
4129. „Medaillon sur la Convalescence de S. A. S,
Monseigneur Guillaume V. Prince d'Orange et de Nassau,
Stadhouder Hereditaire, Capitaine General et Amiral des
Proyinces-unies &c. &c. &c. Heureusement Guéri de la
Petite Vérole.''
Opschrift boven een medaillon, waarop Hygieia, dochter van Eskulaap,
is afgebeeld staande bij een altaar, waarop het borstbeeld van den prins
door haar wordt ondersteund. De Waakzaamheid smeekt haar den prius
te genezen. De godin belooft dit aan haar en aan de Hollandsche maagd.
Op het altaar zijn enkele woorden zichtbaar van twee versregels van
Madame Deshoulieres, die er verbeelden geheel op te staan, n.l.
„En Plaisirs Changés vos Alarmes:
D'une santé parfaite 11 Goüte tous les Charmes."
De attributen, waarmede de Waakzaamheid omhangen is, doelen volgens
de verklaring in 23 regels, in twee kolommen, onder de plaat gegraveerd,
op de zorgen van den hertog van Brunswijk. Gravure gr. in-4*., ..Ex
Amore Patri»", naar en door J. v. Schley. .,Sump. P. I®
G Juni 1703. Mullbr (No. 4141 en S. No. 4141).
4130. ,, Afbeelding van de Collecte der Loter^ op den
Dam, den 6 Jung 1763."
Gezicht op den Dam en de hoizen welke daar staan aan de zijde der
Kalverstraat. Voor *t liuis op den hoek van de Kromelleboogsteeg, waar
nu 't loterijkantoor van Oretier en Kramp is, ziet men een opdringende
menigte mannen, allen begeerig in te leggen in bovengenoemde loterij.
Gravure langw. in*8*., z. n. v. gr., met bovenstaand gegraveerd eenregelig
onderschrift. Het plaatje behoort, evenals No. 4111 hier voren, in Neder-
landscK mengel^ieuws, enz. en is in twee staten aanwezig:
a, een exemplaar voor de letter
^, het hierboven beschreven exemplaar.
Augustus 1763. Muller (No. 4143<i).
4131. „üytlegging van de plaat."
Gelijkluidende opschriften van twee bij elkaflr behoorende platen, zinne-
prenten op de misbruiken in den wisselhandel te Amsterdam. Onder de
eerste plaat is een vers van 64, onder de tweede van 68 regels, in twee
kolommen, in boekdruk, afgedrukt. Het eerste begint: „Flora, de Godin
der Bloemen", enz.; bet is onderteekend: „Mundus Vul {aic) Decipe.**;
Digitized by
Google
1763 MISBBUIKBK IN DEN WISSELHANDEL TB AMSTERDAM 225
het tweede vangt aan : „D* Trotsheid," „die op eigen krogt," enz. en is
onderteekend: „Pro Patria."
I. De eerste heeft „Ter Nagedagtenis van het, Wisselvallig wonder
laar 1763." als inschrift boven een poort, waaraan gebroken ketens hangen
en met een medaillon aan weerszijden. Op het linker is „Flora" a%ebeeld,
rijdende op een varken; doelende op den Tulpenhandel in 1637. Op het
rechter keeren twee naakte kinderen een zak met aktien om, waarop
„Acties bij d' Hoop", zinspelende op den Aktiehandel van 1720. Hechts
van de poort een ledige brandkist, waarop verscheiden ratten zitten.
Op den houten voet, waarop de brandkist staat, leest men: ,,*t Maakt
stad, en land, thans vol gewoel, En geeft een desolate boel.*'; links
zit Merkurius neerslachtig op een steen, .,Geen troebel, kryg, hoe
swaar vermeit, Heeft my vol droefheid zoo Ontstelt." Dóór den
boog ziet men links een tweede (de Muider?) poort. Een jood „Arent"
vlucht daardoor weg, roepende „Dat gaat u voor"; bij zijn voeten
staat: „Die ryk wil werden volgt my." Hij wordt dan ook gevolgd
door een rijtuig, door zes paarden getrokken en waarin vier personen
zitten. Op het zij- en achterschild van den wagen leest men: „de
weg is ons bekent". „Wy volgen als Getrouwe broeders". Meer
rechts aan den ingang der hoofdpoort nemen twee mannen afscheid van
elkander, de één zegt: „Die Nueve Fielten/' (de Neufville) „als een
haasie, gevolgt dan kan wy't Harden Klaasie." (N. Hartsen?) De
ander antwoordt: „'t Gerecht vervolgt ons allerweegen, en 't gestolen geit
maakt my verleegen.** Achter deze twee een vijftal wanhopige kooplieden,
met papieren in de hand, waarop : „ik moet de poort nii uit", ,,/20000
verlore", „Meer Wissels als Geit", „ag my", „al te goet geweest".
Yan deze eerste plaat is hier nog een variant wat den tekst aangaat.
Meest in 't oogvallende verschillen zijn daar:
In de Ie kolom van 't vers, regel 8 van boven : „Veel Duysenden
kwam te besteên," voor „Veel Duysend Guldens kwam besteên," ; in den
laatfiten regel van deze kolom „Mous Arent," voor „Smous Arent,". In
de tweede kolom, regel 5 van boven: „Een" voor „een"; regel 12 van
onderen: „Schaf* voor „schat".
II. „Blyde Nagedagtenis over het Herleeven van Amstels Groot Credit,
in het Wisselvallig Wonder laar Af 1763." Opschrift in den plaatrand
van de tweede prent, waarop de Amsterdamsche Beurs van binnen is
afgebeeld. De wagen van Faëton wordt uit den hemel gebliksemd,
waarmede kennelijk den val, het bankroet, van dezelfde personen bedoeld
wordt, op de vorige plaat in den wagen a%ebeeld, daar er hier. evenals
dédr, vier personen geteld worden. Gerechtigheid en Koophandel verheugen
zich over de zuivering van de Beurs, daar er, volgens het uitleggend
vers onder de plaat, rechts tal van zwendelaars door de „Beurzeveegster",
door Herkules b\j die verwijdering geholpen, van daar worden weggeveegd,
T 15
Digitized by
Google
226 MISBBUIKBN IN DEN WI8SELHANDEL TE AMSTERDAM 1763
Op het kleed van één der verjaagden (den wijnkooper Fles?) leest men
„Myn Fles is vol en kan wat velen 'kben ryk genoeg door listig stelen".
Links, boven de Glerechtigheid. daalt bet Orediet, met een bloem in de
hand, uit de wolken en komt weder ter Beurze. Verscheiden 2- en
4-regelige versjes in de plaat. Muller beschrijft onder No. 414^3 ditexemplflar.
Ook van deze plaat is hier een variant. In plaats van het opschrift:
„üytlegging van de plaat." staat er nu, eveneens in boekdruk, boven
de afbeelding:
y^Zinneheeldigh taefereel van de Afdalingh der getergde Wraek tot beten-
gelingh en Strcfe van die bedrieglyke negotianten welke men swindelaers
noemt; en de koop van het hier door herbloeyen van het algemeene Crediet:
vertonende Amstela Koopheurs, gezuytert van dat Schugm, en den Randel
weder herstelt^ door de Gerechtigheid en het Qezach, de twee Qrontvesten
van de Welvaert van Kederlandt.''
Onder de voorstelling een ÖBregelig vers, in twee kolommen, in boek-
druk, aanvangende „o Gy! die *tpadt der rechlheyd gaat," enz. en
onderteekend: „Ex condictio Triticaria.*'.
De bovenste plaatrand is ingekort en daardoor is het gegraveerd inschrift,
in den vorigen staat vermeld, vervallen.
Onder het vers: „By de meeste boekverkoopers te bekoomen." (N. b. M.)
Gravures langw. in-4*., z. n. v. gr., de beide door Muller vermelde
platen en de variant van de eerste plaat met bet adres van Maronier en
Vis te Rotterdam, enz.
Augustus 1763. Muller (No. 4144).
4132. „Behouwen reys der nieuwe vlugtelingen, Of
de schielyke Uytvaart der vier helden, in een Koeschuyt
na Embden."
Opschrift, in boekdruk, boven een plaat met twee voorstellingen naast
elkander, beide zinspelende op de oneerlijkheden door sommige wissel-
handelaars aan de amsterdamsche beurs gepleegd. In de rechter-afdeeling
een schuit met het wapen van Amsterdam ie top. wanrop. blijkens het in-
schrift in het zeil „Zy die het Wis sel Credit stremden gaan nu in
stront schuyt voort na embden"; op de rechterzijde dezer voorstelling een
toren, waarop een man met roeper, zeggende: .,Welkom broeders slimme
guyten. Welkom met d' hollandse duyten.*' In de Unker-afdeeling de
poort van Kuilenburg, waarvoor een schildwacht staat en waardoor , .Smous
Aront, den Eersten bankrottier." de stad binnen komt; daarachter een
man in een slede door een ezel geduwd; geheel links een man met een
flesch in de hand (Fles de wijnkooper?) en een man aan een schaafbank.
Op den achtergrond een chais. waarin twee mannen, roet bijschrift ..Doet
de Paarden tcg Harder loopeu Claas." en 'meerdere inschriften in de
plaat. Midden bovenin de wapens van Kuilenburg en van Embden. On-
Digitized by
Google
1768
YBRSCHILLBNDE 0EBBURTBNI8SEN 227
deraan twee verzen, in twee kolommen, in boekdruk. Gravure langw.
in-4*., z. n. v. gr., met adres van Maronier en Vis te Rotterdam enz.
Augustus 176S. Mulleb (No. 4146).
4133. „De Bankroeten te Amsteldam, in den Jare
1763, Zinnebeeldig afgeschetst."
Inschrüt gegraveerd in den bovenrand van een plaatje, waarop, op den
tweeden grond, de Koophandel van Amsterdam is afgebeeld, niet met
een pauwenveer versierd, zooals Muller zegt, maar door Hoogmoed, die
zulk een tooisel op het hoofd draagt, gekastijd, terwyi B .ocbus met een
schotel druiven in de band, als zinnebeeld der Weelde, erbij staat. Achter
Hoogmoed ziet men Bedrog. Op den achtergrond de Beurs, waarbij de
stroomgod vau het U op zijn waterkruik ligt te slapen, ten teeken hoe
de handel is verflauwd. Op den voorgrond rechts een pak „Onbetaeld
Rekeningen' en een ledige geldkist, met ratten er op en er in; links een
aap, die posten in de kantoorboeken doorhaalt. Bovenin een medaille
waarop de val van Faëton; onderaan één waarop Dedalus en Ikarus
zijn afgebeeld. Qegra veerde verklaring onder de plaat Gravure in-8*.,
naar G. van Nymegen door J. C. Philips.
1763. NiBT BU Muller (No. 4147).
4134. ^jAfbeelding van het Fransch Eylandt S^ Eusta-
sii^ met den Slavehandd der Fransche en Hollanders.'' —
„S^. Eustasius, en het Handelen der Slaven aen de Hol-
landsche en Engelsche Schepen.''
Onderschriften onder twee teekeningen langw. gr. in-fol , in waterverf,
door Weuyster 1763. Op den achtergrond het eiland, daar vóór eenige
schepen.
Januari 1764. Muller (No. 4148).
4135. „Mishandeling der gereformeerden omtrent Vaals,
ten jare 1764."
Onderschrift onder een plaatje, waarop links een R. K. geestelijke is
voorgesteld, die tot de mishandeling aanzet Gravure in-8*., naar J. Buys
door R. Vinkeles. Uit: het vervolg op Wagenaar, Vader l. Historie, Dl.
zxiz. pi. u.
15 Februari 1764. Muller (No. 4150«i).
4136. „Cagelot of potwalvis, lang omtrent 60 Voeten,
even benoorden Egmond op Zee Levend Oestrand op den
15 Feruary {sic) 1764. den 1 Maart aldaar in Veiling
Verkogt voor 810 Guldens." enz.
Op den visch, hier tegen den buik gezien, staat een man, die met
twee andere bezig is het aangespoelde dier te meten. Van rechts naar
*t midden op den* achtergrond de duinen. Aan alle z^den veel toeachou
Digiti
izedby Google
228 VBR8CHILLBNDK GRBBURTENISSBN 1764
wers. Bovenin de gravure op een label de afbeelding van ,,de Vis tegen
de Rug te Zien."^ Gravure langw. in-fol., met bovenstaand onderschrift,
„den 19 February naar 't Leeven Getekend en in 't Koper gebragt te
Haarlem door Cornelis van Koorde", zooals 't slot daarvan luidt.
15 Februari 1764.. Müllee (No. 4152).
4137. „Cagelot Lang 60 Voeten den 15 Febr: 1764
benoorde Egmond-op-Zee Levendig op strant gedreve."
Onderschrift onder de afbeelding van den visch tegen den buik gezien,
gegraveerd aan weerszoden van een kleinere afbeelding van dien visch.
op den rug gezien. Gravure langpw. in-4*., „V. v. Vinne. Fee:".
1— S September 1764. Muller (No. 4154ö).
4138. „De Lighamen der Muitelingen van 't Oost-Ind.
Comp. Schip Nyenburg ten toon gesteld, op de Zeeduinen,
bezuiden Kykduin."
Rechts op den achtergrond de galgen, waaraan de muitelingen hangen.
Op den voorgrond een schuit, enz. Gravure langw. in-4"., met bovenstaand
onderschrift, naar en door 8. Fokke, en met adres van F. Houttuyn. Uit
Nederlandsche Jaarboeken.
1—3 September 1764. Muller (No. 4156).
4139. „Afbeelding der Palen, of Raderen." — „Af-
beelding der Bengels, of Harnassen."
Afbeelding van marteltuigen gebezigd bij de muiterij op den „Ni[jen-
burg". Gravures in-S®. , naar en door S. Fokke, met bovenstaand onderschrift.
17 Oktober 1764 Muller (No. 4157).
4140. „Afbeelding van het Leengerichte, den 17 van
Wyn-Maand 1764, te Zutphen, onder den Eikenboom,
gehouden."
In het midden der plaat zit het leengericht binnen een omheining aan
een tafel, onder den eik. Gravure langw. kl. in-fol., naar en door 8. Fokke,
met adres van F. Houttuyn. Uit: Nederlandsche Jaarboeken.
17 Oktober 1764. Muller (No. 41B8fl).
4141. „Hoog leengerigt te Zutfen "
Onderschrift onder een eenigzins andere voorstelling dan die van het
vorig nommer. De gewapende burgers staan hier zoo dicht bij de leen-
richters. dat men de laatsten niet zien kan. Gravure langw. in-4* , naar
en door R. Vinkeles, met adres van P. Conradi en V. van der Plaats.
(Zie No. SI van dezen katalogus).
Hier in drie staten aanwezig:
a. Onafgemaakte etsdruk, vóór de wolken, enz. (Niet bij Muller).
b. Proefdruk vóór alle letter.
c. Als hier boven beschreven.
Digitized by
Google
1764—1765 BKGRAFENIS VAN DE PRINSBS-GOÜVBRNANTE 229
2B November 1764. Niet bu Mullbb (No. 4158).
4142. ^jNaeuwkeurige afbeelding van zyne poolse ma^
jesteit: Volgens de fraeije en raere Medaüje^ op deszelfs
Krooninge geslagen; met de Vertaelinge daervan^ benevens
een Gedigt daerop^ in H Neêrlands.''
Opschrift boven de afbeelding der beide zijden eener medaille, waarop
aan de voorzijde de koning^kop naar rechts — , aan de keerzijde een
kroon is gegraveerd met randschrift in 't onder de afbeelding in het
hollands vertaald. Een l3-regelig gedicht, in boekdruk, van „J. T. Ia
Fargue, 3. July 1769 ", is gedrukt onder deze gravure langw. kl in-8*.,
naar en door P. C. la Fargue.
18 Juni 1765. Mullbb (No. 4160).
4143. „Rouw-statelyke Lykpragfc, of Uitvaart van
Wylen Haare Hoog- Vorstel jke Doorluchtigheit Maria
Louisa, Geboren Land-Gravin van Hessen- Kassei, Donairiére
van VVylen Zyne Hoogheit Joan Willem Friso Prince van
Orange en Nassauw, enz: enz: enz: Overleden binnen
Leeuwarden in het 78^® jaar Haars Ouderdoms den 9
April 17G5, en den 13 Jany des zelven jaars aldaar
plegtig in het (]hoor van de Jacobiner of Groote Kerk,
nevens het V^orstelyk Lyk van Haaren Gemaal bygezet."
Ooderijchrift onder de 22ste ongenommerde plaat, waarop de geheele
stoet in vijf rijen boven elkaar is afgebeeld, die op de 21 (I— XXI)
geuommerde pluten uitvoeriger en met vermelding van de namen en
kwaliteiten der deelnemers, is voorgesteld. Gravures br. in fol., naar en
door R. Jelgerhuis. Het hierboven medegedeelde onderschrift is onder
de plaat gegraveerd, onder de andere platen zijn zij in boekdruk. Hierbij
titel, opdracht en zes biz. tekst, waarin de volgorde van den stoet is
aangeg-even, samen op vijf bladen br. in-fol. De titel luidt:
Nauwkeurige afhetlding der liJAstatie van haare doorluchtige hoogheid
Maria Louisa, geboren princesse tan Hessen- Kassei, douairiére van Johan
Willem Friso, prins tan Orange en Nassau, enz. enz. enz. plegtig tokoerd
binnen Leetcwarden op den IZden tan tciedetnaand des jaars 1765, na dat
haare hoogheit op den dden tan grasmaand des zelten jaars. op haar tor-
stelijk hof aldaar overleden was. in het TSste jaar haares ouderdoms.
Bestaande dit Werk In Twee-en twintig Vel kopere plaaten, waarby
gevoegd is een accurate beschrgting tan bovengemelde plegtigheit. Uitgegeeten
door Abraham Ferwerda en Rienk .Jelgerhuis.
Door deze laatsten is het werk opgedragen aan de Gedeputeerde Staten
van Friesland, wier wapens met dat der provincie en van den secretaris,
boven de opdracht zyn a%edrukt.
Digitized by
Google
230 MEERDERJARIGHEID TAN WILLEM Y 1766
Il September 1765. Muller (No. 4166).
4144. „Verbeelding van de Onix te zien geweest in
September 1765. te Amsterdam."
Afbeelding 7an een rijk in goud en diamanten gezetten onyxsteen, een
triomfwagen voorstellende door twee centauren getrokken. Hij werd den
Hen September in de Munt te Amsterdam in veiling gebracht, en,
volgens een handschriftelijke aanteekening in de gedrukte beschrijving
van dit sieraad, gekocht door den Schepen Hop voor ƒ B500. Gravure
in-4*., z. n. v. gr., met bovenstaand onderschrift; 't adres van B. Mourik
(te Amsterdam) onder de plant en „In de Mercurius Augustus 1765.
Eerste Stuk. pag. 38." boven de afbeelding. Ook de hierbij gevoegde
tekst behoort in dit tijdschrift.
20 September 1765. Niet bu Muller (No. 4166).
4145. y^Afbedding van 't verslindend Beest woedende
in Languedoc 8fc. in 't Jaar 1765."
Onderschrift onder de afbeelding van dit beruchte beest, dat bleek een
groote wolf te zijn. Gravure in-4*., z. n. v. gr., met adres van B. Mourik.
*^ Bovenaan rechts: „In de Mercurius May 1765. Twede-Stuk Pag. 196."
8 Maart 1766. Muller (No. 41673).
4146. „de Intreede of Inhuldiging van Prins Willem
de Vyflfde in den Haag".
Afbeelding in acht rijeu boven elkaar, van den stoet, die Willem v
begeleidde toen hij bij zijn meerdeijarigheid naar de vergadering, der
Staten-Generaal reed om den eed als Erfetadhouder af te leggen. Gravure
langw. in-4"., z. n. v. gr. Proefdruk vóór alle letter met bovenstaand
onderschrift in H. S. Uit: Nederlandsche Mercurius.
8 Maart 1766. a. Niet bij Muller (No. 4167).
4147. ^^Aan zyn Doorluchtigste Hoogheid WïUem de
Vtjfde, . . . Werd deeze Genealogische Tafel vafi des zelfs
Doorluchtigste Voar- Vaderen^ . . . Opgedragen en Toege-
eigent y Door . . . Petrus Schenk.'*
Inschrift bovenaan in 't midden eener plaat, tusscbeu de twee takken
van een stamboom; de tak: „NassauDillenburg Voor dezeu van Oranje"
links, en ..NassauDietz, Tegenwoordig van Oranje." rechts Deze
laatste tak gaat met een zijtak door tot boven in de plaat, terwijl de
eerste op twee derden der hoogte van de plaat eindigt. De wapens der
op de plaat vermelde personen hangen aan die takken. In het midden
boven in de plaat zijn drie engeltjes afgebeeld, die een kroon dragen;
aan weerszijden de borstbeelden, in medaillon, van een vorstelijk paar,
die hier Willem v en zijne gemalin moeten voorstellen, terwijl ze in
den staat, onder No. 3737 hier voren beschreven, Willem iv en zyne
Digitized by
Google
1766 GENEALOGIE VAN WILLEM V 231
echtgenoote verbeelden. Het vers, d^r a^eschreven, heeft hier de
volgende veranderingen ondergaan:
„Aan zyn Doorluchtigste Hoogheid Willem de V. Prins van Nassau
en Oranje &c. &k:. &c Op het Aanvaarden van Neerlands Staats-bewindt,
den 8 Maart 1766."
.,Zijt welkoom, ....
Uyt Annas' schoot geteelt, die Rijkspraal van Brittanje.
De Vry gevochten Maagd! die ... .
haar zal endeloos ....
Zij luijcht met Batd's-Kroost! haar' Vreugd kent Perk nog Pyl,
Leev' lang beroemde Spruijt, uijt Nassau's Helden-Stam,
Wier Vad'ren zijq beproeft, door staal, en Vuur, en Vlam!
Wil hun, doorluchte Pnns! in alles évenaaren,
in Vreed',
Bat aller Oog' um Eeyl, tot Neerlands trootst (sic) aatuchouw\
Daar 't dankbaar hart U Wenscht een Vorstelijke Trouw;
Ons steeds Beschermers geeft, uijt Uw geduchte Looten:
lek Wensch, moog'
ondergaan."
De onderteekening is hier uitgeslepen. De tak „Nassau-Dietz", die in
den staat, onder No. 37^7 hier voren vermeld, bijna rechthoekig, boven
de opdracht, in het midden der plaat omhooggaat, en d^r met W. K.
H. Friso eindigt, terwijl links, op een klein en smal label, de naam van
„Wilhem*' (v) prijkt, buigt zich hier eerst meer naar rechts, om daarna,
even over het midden uaar links, te eindigen in een groot label, met den
naam van Willem v en zijn wapen eronder. Naast dit wapen is een
ledig vrouwenschild gegraveerd. Het wapenschild, dat het engeltje
boven dit label in den vorigeu staat in de hand had, is weggeslepen en
door het eind van den oranjetak vervangen. Om plaats te winnen zijn
de kransen van loof boven de hoofdtakken veranderd en iets platter
gegraveerd. Gravure inplano, z. n. v. gr.
8 Maart 17fi6. b. Nibt bu Muller (No. 4167).
4148. ^yGezigt van het hof in 's Hage en het stad
'houderlyk quartier: Met de Komst van Zyne Doorlugtige
Hoogheid^ van het hooven genoemde hofj na het Oude Hof^
in het Noord-Einde^
Voorstelling van het Buitenhof met het rijtuig van den prins, door
zes paarden getrokken en van rechts naar links rijdende, gevolgd door
eenig voetvolk en ruiterij. Enkele groetende toeschouwers er omheen.
Houtgravure langw. in-fol., z. n. v. gr., met bovenstaand onderschrift en
Digitized by
Google
232 WILLEM V WORDT STADHOUDER
1766
eea verhaal, van de plechtigheden en statie bij het installeeren van prins
Willem V in de StatenGeneraal in drie kolommen, alles in boekdruk.
Daaronder door een zwarte streep gescheiden, in vier kolommen, de tekst
van No. 13 van het bekende weekblaadje in-é*. getiteld : „Krelis en Louw."
van 24 Maart 1766, dat bij deze gelegenheid in-plano blijkt te zijn uit-
gegeven. Onderaan 't adres van de Erven Wed. J. van Egmont, te
Amsterdam.
8 Maart 1766. Mullee (No. 4170).
4149. „Dedié a Son Altesse Serenissime Monseigneur
Guillaume V Prince d*Orange & de Nassau Stad-
houder Hereditaire des Provinces unies &« &c &c.
Par son tres humble et tres obeissant Serviteur B. S.
Bolomag."
Opdracht gegraveerd in den ondersten plaatrand eener zeer groote en
tamelijk geestige zinnepreot op de meerderjarigheid van Willem v. In
't midden der plaat, op den tweeden grond, op een vier treden hooge
estrade en omringd door de zeven hoofddeugden staat de prins; hij wordt
door den hertog van Brunswijk bij de hand geleid naar een vorstelijken
zetel, links bij een muur geplaatst waartegen de tempel der weten-
schappen is afgebeeld, terwijl de Tijd daarboven een gordijn omhoog
houdt en de Faam met bazuin en lauwer nederdaalt. Vóór den stoel
de Nederlandsche maagd, die met een kroon op 't hoofd den prins tegemoet
komt. Rechts naast den stadhouderlijken stoel ligt de Leeuw, terwijl
links ervan de Gerechtigheid en een tweede zinnebeeldige vrouwefiguur
staan. Rechts op de plaat daalt de engel der vergelding uit de wolken
en verjaagt Haat en Nijd. Over den geheelen voorgrond zinnebeeldige
figuren, handel, kunsten en wetenschappen vertegenwoordigend. Midden
onder de voorstelling het wapen van den prins. Gravure gr. in-plano,
naar B. 8. Bolomay, door A. P. Duboulois.
8 Maart 1766. Müllbr (No. 4171).
4150. „De prins word het Stadhouderschap door de
unie opgedraagen. door Wysheid bekranst. Vrjheid van
Godsdienst, Geregtigheid en Voorzigtigheid brengen Vreede
en Overvloed, en doen Koophandel en Konsten bloeijen.
de Deugd verdelgt Kigenbaat, Vleijery enz:'*.
Onderschrift dat bijna de geheele verklaring geefl van deze zinneprent
op de meerderjarigheid van Willem v. Links .^taat de prins op een twee
treden hooge verhevenheid. Achter hem een gordijn, waarop, van rechts
naar links, de borstbeelden van Willem i tot Willem iv, in medaillons,
gezien worden. Op de draperie boven aan de plaat leest men : „ . . . Huis
van Oranje en meerder] aarigheid van zyn doorl: H: Willem V: den
8 Maar*'(t 1766). Rechts op den achtergrond vuurwerken en het Buitenhof.
Digitized by
Google
1766
ZINNEPRENTEN OP WILLEM V ALS STADHOUDER 233
Ia 't midden op den voorgrond de Nederlandsche leeuw met het wapen
van den prins. Rechts de Deugd, als Herkules, verschillende ondeugden
in den afgrond jagende. Goede gravure, langw. in-4*., naar en door O.
van Noorde, 1766.
8 Maart 1766. Niet bu Mur.LER (No. 4173).
4151. y^Zinneheelt Op de verheffing van Zyne doov'
luchtigste hoogheid Den heere Willem de Vyfde^ prince
van Oranje en Nassau^,,, Den Agtste Maart i76(}."
Opschrift der verklaring, in boekdruk, op ééa vel groot in fol., van de
plaat door Muller onder boveasjtaand nommer beschreven, maar hier niet
aanwezig.
8 Maart 1766. Mullkb (No. il74).
4152. „Educatio pia".
Inschrift in een zuil, waarbij de Nederlandnche mangd zit, in romeiusch
kostuum; op den rok van haar k'eed stnat: ,,Conoor(lia roHparv» (' '(reflcunt),
haar linkerhand rust op den vrijheidshoed die op een bijbel ligt en met
de rechter biedt zij den prins dea stadhoudersstaf aan; nanst den Ktoel
staat het gekroonde generul iteits wapen bij een soheeps- en stedekroon.
De Tijd, met het getal „xvm" op zijn gordel (den leeftijd waarop de
prins meerderjarig werd), geleidt Willem v tot de Maagd; de prins is als
Telemachus voorgesteld. Mentor (Miuerva) verlaat hem en guat naar
rechts. Onder deze zinneprent op 's prinsen meerderjarigheid een latijnsch
en een hollnudsch onderschrift, in vijf regels; acht regels „Uitlegging."
en acht regels verklarende noten, alles in boekdruk. Gravure ini*.,
z. n. V. gr.
8 Maart 1766. Mullkb (No. 4177).
4153. „W. V."
Zinneprent op de aanvaarding van het Stadhouderschap door Willem v.
In 't midden der plaat een oranjeboom door hemelsch licht beschenen, waar-
aan een schild met de bovenstaande letters er in, terwijl de zeven wapens
van de provinciën, die vóór den boom op den grond staan, met linten daaraan
zijn vastgemaakt. Links staat de prins, geheel geharnast, met het zwaard
in de rechter-, den pijlbundel in de linkerhand, als ter bescherming der
provinciën gereed. Op den voorgrond krijpstiiig. Gravure in i-*., door
C. T. de Huiser, behoorende in: E. Mascov. fforh/ VIVat VVILheL,
MVs V. prLiCeps araVsIensIs Vnltls VlVeqVe focBerath {lof lo/y
Amst , Apud Viduam G. Oudshooreni, & Pil. 1766. Il, VI en
34 blz. in-é".
Hierbij een sonnet van Jb. Cl. de Huyser, met het opschrift: „Ter
zegenryke aantreding der ervatadhouderlykeregeringein 't vereende Neer-
landt van zyne doorluchte hoogheidt den heere Willem den Vyfden," enz.
Digitized by
Google
234 WILLEM V STADHOUDER - OPTOCHT TB JI8P|! 1766
en aanvangende: „De algoeden God zy dank! myn Geest, yan Hem ge-
sproten, Mag zig verheugen", enz. 1 blz. infol. in boekdruk.
8 Maart 1766. Muller (No. il78).
4154. „Lastratis terra marique finibas Fortuna
redux."
Randschrift van een medaillon, waarin bovenaan een verkleinde en om*
gekeerde afbeelding voorkomt van de prent in 't vorig nommer beschreven,
terwijl aan iedere zijde en van onderen telkens twee schepen gezien
worden, die rondom een kleiner cirkel zeilen, waar binnen den naam
van Jehovah in hebreeuwsch schrift en „endo suam cujque suum en,
do!" te lezen is. Titelplaat in-4®., door C. I. de H(ui8e)r gegraveerd voor
den Di^curstts panejyricus de Belgii foederati republica potetitissima / van
E. Mascov, niet in 1766 maar, blijkens het chronosticon op den titel,
in 1769 uitgekomen.
8 Maart 1766. Nibt bij Mullbb (No. 4180).
4155. „Door deeze band^ houd eendragt stand.^^
Opschrift op een lint boven in eene teekening, die als model diende
..tot een decoratie, op den 8 Maart 1766 '' Voor een zuil, waartegen het
wapen van Holland is opgehangen, staat de Eendracht, die met den
rechterarm den pijl bundel omvat houdt en met de linkerhand het
medaillon steunt, waarin het portret van Willem v, dat gekroond wordt
door Pal las, die rechts van het medaillon staat. Boven Pal las Merkurius
met staf en geldbuidel. Links van de Eendracht de Godsdienst 'bij een
brandend altaar, achter haar de Hollandsche maagd, boven deze de Vrede.
Onder het portret en daarop wijzend de Faam, aan wier bazuin het wapen
van den prins hangt. Teekening in kleuren, kl. infol., van O. van Koorde.
8 Maart 1766. Muller {No. 4181).
4156. .,Verklaeriiige der boovenstaande prent, Afbeelen-
de de Vreugde- Uyke optogt, der Gezamentlyke borgeren
en inwoonderen der dorpe Jisp, Ter Geleegenheld (sic) der
installatie zyner doorl: hoogh:, den heere prince erf-stad-
houder Willem den Vyfden, Op Zaturdag den Sste Maart,
Anno 1766."
Opschrift boven een afzonderlijke verklaring, in vijf kolommen, in
boekdruk, behoorende bij de plaat, waarop deze optocht is afgebeeld.
Bij vergelijking met de plaat, hier voren onder No. 2978 beschreven
en die den optocht voorstelt door de bewoners van Jisp tot viering van
den vrede van Rijswijk gehouden, blijkt het duidelijk, dat men deze
nagevolgd heeft, daar de hier a%ebeelde stoet uit dezelfde groepen bestaat,
alleen in andere kleeding. Onder deze hoofdafbeelding een profiel van
het dorp Jisp; aan weerszijden daarvan is de uitlegging gegraveerd der
Digitized by
Google
1766 INHULDIGING VAN WILLKM V TK MIDDJSLBÜEG 235
letters A— N die ia de groote voorstelling voorkomen. Gravure in-plano,
z. n. V. gr.
10 Maart 1766. Niet bu Muller (No. 4181).
4157. „'s Gravenhaegse Maendagse Na-Courant Van
den 10^ Maert:'
Eztrauomtner ..N*. 30". vnn de haagsche courant van ..A* 1766.", dat
in drie kolommen, een „Omstandige beschryving" geeft ,,van al het
geene ter occasie van de blyde Meerde ij arigheyd en plegtige installatie
van syu doorl. hoogheyd den Heere prinse van Oranje en Nassau, enz.
enz. enz. ia voorgevallen:". Om dezen boekdruktekst een sierlijk rand-
werk van fileeten en vignetten in houtsnede, waarin onderaan het wapen
van den prins, bovenaan een Faam met zijn naamcijfer in eea schild.
Onder 't randwerk het adres van ,.Stephanus de Groot, in de Zuyling*
straet," te *8 Gravenhage. 1 blad in boekdruk gr. in-fol.
22 Mei 1766. * Niet bij Muller (No. 4182).
4158. ^^Waarschouwingey
Opschrift boven een kennisgeving van Burgemeesteren. Schepenen en
Raden der Stad Middelburg in Zeeland, van 27 April 1766, meldende
dat prins Willem v in 't midden van Mei van datzelfde jaar hunne stad zou
bezueken, waarbij zij alle, zoo hooge als lage ingezetenen, tot een gepast
vréugde-betoon aansporen en het compareeren op de extra-wachten ver-
plicht wordt gesteld. 1*/, blad in-fol. Dit is het eerste va:i de vele en
interes!4ante stukken, zoowel geteekend. in handschrift als in druk. in
deze verzameling aanwezig, welke te zamen een zeer eigenaardig overzicht
geven der verschillende bemoeiingen, aan zulk een bezoek verbonden en
die ik daarom alle hier eenigszins uitvoerig vermeld.
Een tweede „Publicatie.", van 3 Mei 1766, spoort tot illuminatie aan
en staat hel afsteken van zekere soorten van vuurwerken toe.
Een derde „Publicatie.", gedateerd 22 Mei 1766, dient om de komst
van den prins op dieuzelfden dag aan de ingezetenen „te ndverteeren,".
Concept van een brief, gedateerd 29 April, aan de confituriers Sasselee
eu Barkmeijer in den Huag voor 't leveren van een dessert.
Antwoord van G. Barkmeijer met kopie van wederantwoord en aflee-
keiiing van den vorm van de tafel, welke teekening met de aangegeven
dessertstukken, den 7 Mei met bet^^leidend schrijven terugkwam bij de
commissie te Middelburg.
Concept-brief van 11 Mei om rijpe ananassen, aan den heer Schuurmans
Stekhoven (hortulanus te Leiden) met zijn antwoord van 14 Mei; een
schrijven vnn den heer Lampsins van Zwieten met toezegging van ana-
nassen, canteloupen, enz. „soo ' die „rijp wierden"; brieven over wijnen
van Maertens en Frescarode, van Citters eu Oatteau, en van Marchal en vau
Digitized by
Google
236 INHULDIGING VAN WILLEM V TK MIDDELBURG 1766
der Koog. Verschil leade memoranda van te regelen zaken, zóó b. v. „Rang
der koetsen." met de namen der personen van wie ze geleend werden.
— „Notitie van Thin (tinwerk) bij Hagens aangenomen 3 Meij 1766." —
Twee lijsten van de tafeldienaars. — Een hoogst curieuse lijst, welke
rondgezonden is bij de aanzienlijke Middelburgers, waarop zij „verzogt"
(worden) „intevullen voor soo .veel IJder derzelver sal gelieven te Contri-
bueren eu zal nader met Hun Ed: werden overlegt, wanneer Thezauriers
tot de acceptatie en bezorging dat IJder Heer sijn zilver onderscheijden
blijft, sullen vnceeren." Gevraagd werden: Zilveren lepels en vorken —
messen met zilveren heften — peperbussen — suikerbussen — soeplepels
— vischlepels — ragout-lepels — kandelaars — dessertmesjes — kleine
zilveren lepels voor suiker — tafel komforen. Als ,,NB" staat op de
origineele lijst: „dit onderst? zilver den 27- Meij 1766 of daags na de
fête aan d'Eygenaars in ordre gerestitueert, met intrekkinge der gegeven
Recepissen door Heeren Thezauriers." 't Geleend aantal zilveren lepels
eu vorken bedroeg o. a. 25 dozijn.
„ConceptDiemorie voor den fabrijcq lacob: Wagenaar.'' — ., Ordre voor
den Stad.i koiistaKel Jacobus Botermans tot het geven van Salut bij de
kom.st van Z. lIoo;^heit den Ileeie & Prince van Orange enz:" e. a.
aanwijzingen voor de verschillende beambten van hetgeen elk te ver-
richten hud bij 's prinsen komst. 4- vel in-fol.
Eiijenhaiidig briefje van den Fabriek ..Jacab| Wagenaar" van 16 Mei
1766, opgaven bevattende van de personen, die bij de komst van den
prins dienst doen moesten op den toren, enz.
„Memorie Van het Jlhnnineren aan tooren en Stadhuijs '.
Deze illuminatie j^eschiedde met lantarens; er werden voor de beide
gebouwen 203 stuks gebruikt.
„Ordre voor de klokkenist " en voor den „klokluijder* (kopien). 2 blz. in-fol.
Besognes in Burgemeesterskamer van 6, 24» en 26 Mei 1766.
Van eeuige daar behandelde zakeu is 't niet onaardig kennis te nemen,
zij mogen daarom hier volgen :
Van deu maaltijd :
,,op wat Uur te beginnen.' „ten 3 Uuren."
,.of men [aic) voor de pages een ,.Autwt neen sullen te voren aan
tafel moet zijn." 't Hof eeten."
„of de Burgereij Z. H. aan Tafel
zal mogen zien zitten." „Neen."
,,wat met het overschot van 't
Eeten te doen." „aan Thes'luuriers) (te zenden).
Uit 't„Besoigne' van 6 Mei blijkt o. a. : dat aan Burgemeester Tulleken,
op 't punt staande om naar den Haag op reis te gaan, de opdracht was
gedaan in Holland naar ananassen, druiven, perziken, abrikozen en kersen
te informeeren, en
Digitized by
Google
1766 INHULDIGING VAN WILLBM V TB MIDDELBURG 237
in den Haag^ den coufiturier Berckemeyer wonende „op de Groenemark t
in het huijs van Gelleke," te vragen naar het dessert, dat den 20en Mei
te Middelburg wezen moest.
Concept voor het diner, waaruit ik om der curiositeits wille, ook enkele
zaken afschrijf:
Voor het .,1® Couvert" werden vier soepen rondgediend:
Kreeften-, karper-, bruine- en witte soep,
daarop volgden zes schotels visch en acht schotels met verschillende
soorten pasteitjes.
„Voor het 2e Couvert.
1 Lenden a la bourgongfne.
1 bout a la aranjé.
1 nierstuk a la Crème.
1 kalfskop op zijn Engels.
bestaat wel uit vijfërleij pneparatien, als van de herzens gebakke
koekties, &c.
4 Pasteijen 1 Lamsborst gefatceert met kreeften.
1 van hoenders 1 wilde Zwijn borst gepinneert van
1 — Duijven moeselwijn.
1 — konijnnen. 2 gekookte Poddings.
1 — patrijsen. 1 kreefte brood ties.
1 gefarceerde Gans op zijn Engels. 1 met Ganiaat broodties of 2. ragoes
1 kalkoen a la aranjé. in mandties.
2 Hammen. 8 met Groente in soort & gegamt.
2 Patervleesch 4 met geforceerde & gestoofde Zeevis.
1 Paling taart. I kappoen a VEcrivise.
1 Baars d*. l hoen met garnalen.
l Zalm d^ 1 Endvogels met Juijn.
1 Oesters d®. 1 Duijven met Champion s,"
Het derde gerecht is even omvangrijk.
De algemeene bepalingen, welke te volgen waren, luiden:
„daer sullen 6 koks sijn.
voor ijder 3 flessen wijn gereken t. is 18. flessen.
6 flessen Rhijnse.
2 d*. Roode in plaats van bourgongne.
voor de Saucen geleijen is 1 os noodig van 600 pond.
de Tafel moet nooit souder eeten zijn
daer moeten 2 aparte bediend^ sijn die het eeten opzetten && door
jRikkert te Jnstrueeren.
andre bediendens die alleen het eeten opgeven.
men zal 3 teekeningen door Verbrugge te {sic) laten maken in plano
op de voetm? daer de Schotels in • groote op verheelt staat, (een dezer
teekeningen is op een afzonderlijk vel hier bijgevoegd).
Digitized by
Google
238 INHULDIGING VAN WILLEM V TE VEERE
1766
PrsteDsie voor alles het eeten aangf selfe -de boter, specereije daer
onder /lOOO:— & /lOO: speelens.
en zal Mikkert alles leveren & niet gehouden bij bepaalde Leveranc"
te gaan."
De „Note des vins'* bevat vier-en twintig soorten, die aangeboden en
rondgediend werden.
Ben „Notitie van Overgeblevene fijne Wijnen", „samen 44 fle88:",met
„20 roode Caapse" en .,11 witte dito", doet zien dat de voorraad goed
berekend hï dat er goed gedronken is.
Als laatste blad is hier bijgevoegd de ,.afteeken8'. van de voorgevel
van het huijs met de Lampions, soo als in 1766. is geelumin*- geweest."
De ..Lijst van de Persoonen die van de Reijse \an Zijne Hoogheid
naar Zeeland sullen zijn" vermeldt in't geheel 185 personen en 75 paarden.
Onder de eersten zijn o. a. twee mooren ,.Ciedron & Cupidon.", 3 mondkoks.
S braadmeesters, 3 pasteibakkers, 2 aides de cuisine, enz.
't Geheel, blijkbaar afkomstig uit de nalatenschap van M. van Visvliet.
geeft een weinig voorkomend kijkje in het leven van prins Willem v
en de betrekkelijk groote weelde, toen aan het stadhouderlijk hof heer-
schende.
Aan deze verzameling zijn nog toe gevoegd de „Middelburgse Courant"
van 27, 29 en 81 Mei, 3, 5 en 7 Juni, waarin een verhaal van de komst
en de ontvangst van den prins is opgenomen.
Uit twee zeer curieuse brieven, die ik hier ook bijgevoegd heb, gedateerd
27 Jan. en 10 Maart 1766, van den heer Lambrechtsen van Ritthem aan
zijn zwager Mr. P. van Visvliet, over het vieren van de meerderjarigheid
van den prins in Vlissingen, blijkt dat de schrijverniet erg ingenomen was
met de kosten, die men voor dit feest maakte, ten minste in den eersten
is, na de mededeeling dat de heer v. O.(uthuizen) een vuurwerk in het
Dok zal laten afsteken, met waarschijnlijk „Concert, en Bal en Domino,"
achterna, de uitdrukking „alles zeer toepasselijk op de kommerlijke om-
standigheden van dezen tijd!" al evenmin waardeerend als in den tweeden
de spottende uitdrukking over dit feest: ,.0 wat zijn We hier plaizierig!
Vivat Jan Frenikusl"
De aanspraak door burgemeester Winkelman aan de regeering der stad
Vlissingen gedaan, waarvan in den tweeden brief sprake is, is in hand
schrift hierbij gevoegd, evenals de ,, Middelburgse Courant" van 11 en
18 Maart 1766, waarin de viering van de meerderjarigheid van den
prins te Vlissingen en Veere wordt medegedeeld.
28 Mei 1766. Mulleb (No. 4183a).
4159. I. „Eerepoort geplaatst voor de Zandyksche
poort te Vere."
Onderschrift der eerste plaat behoorende in de statige inhuldiginge
Digitized by
Google
1766 INHULDIGING VAN WILLEM V TK VBEEK 239
van zijne doorlugtigste hoogheid Willem den vijfden, prince van Oranje
en Nassau enz. enz. enz. als markgraaf van Veere: den 28. van bloei-
maand, 1766 . . . samengesteld en beschreven door Josua van Iperen. . . .
Te Mibbelburg, By P. Gillissen en I de Winter mdcclxvii.
Daar Muller enkel de onderschriften vermeldt, zonder eenige beschrij-
ving der platen, volge deze hier zoo beknopt mogelijk.
Van bovengenoemde poort zijn de zijstukken versierd met zinnebeelden
van kunsten en wetenschappen. Bloemfestoenen hangen uit den toog
naar omlaag. In het frontispies dit chronosticon :
..arripe Nate. pii quas obtinuëre Parentes
CLaVes: en DoMIno GorqVe foresqVe patent."
rechts Neptunus. links Fortuna. Daarboven het wapen van Vere en de
letters ..8. P. Q. V.'* Aan weerszijden een beeldje, met lier of triangel.
Bovenop de poort de Stedemaagd, met de stads sleutels in de rechter- en
een brandend hart met pijl in de linkerhand. Cupido? staat bij haar. Aan
weerszijden vaasvormige ornamenten.
II. „Eerepoort in de Wijngaard straat te Vere."
In de zijzuilen attributen van kunsten en wetenschappen; op de voet.
stukken links Minerva, rechts Herkules, die de Hydra vertreedt. Boven
de opening is Mentor a^ebeeld, Telemachus uit den tempel der
wijsheid naar dien der eere geleidende. Onder deze voorstelling een
distichon :
„Perge age, qud docuit Mentor Brunsvicius ire
Perge vié, tandemque patrem superabis Vlyssem.'*
Op de poort ziet men, in een geornamenteerd cartouche, een tuinman
een oranjeboom begietend.
III. j.Eerepoort by de groote brug te Vere."
Stijlen met voetstukken, waarin rechts .,Tuetur et offert." is gegra-
veerd boven een palmboom; links ,.Plantam ex fructu!" boven een hand
uit de wolken, die een kroon houdt. Links op het voetstuk, de Liefde,
waarboven trekkebekkende duiven; rechts de Hoop waarboven een vogel
zijn jongen voederend. In den boog het zeeuwsche wapen. Daarboven,
Willem V op een troon zittend tusschen de zes stedemaagden van
Zeeland, onder een geornamenteerd baldakijn versierd met de bustes
der vroegere prinsen van Oranje en met het onderschrift: „Praesident
liBte princeps Nassavus ubique: et superet. totumqe {sic) regat virtutibus
orbem!".
IV. ,.Eerepoort aan de haven te Vere."
De zijstukken der poort bestaan uit kolommen. Bovenaan de naamcijfers
der O. en W. Ind. Compagnien; daarboven links een Chinees en de
Scheepvaart, rechts de Koophandel en Vrede (?) Onder den toog bloem-
guirlandes. In den boog vijf wapens en een lint waarop: „Quatuor
insignis re gnonim urbs parva fa vore." Daarboven de voorstelling
Digitized by
Google
240 INHULDIGING VAN WILLEM V TK VEBKE 1766
yan den prins, staande in Neptunus* waterwagen en te zamen met dezen
den drietand vasthoudende, waaronder een 12 regelig" vers dat hierop doelt
en begint: „Zoo ver de vlaggen van den staat,". Geheel bovenaan het
wapen van den prins in een trofee van vlaggen en krijgstuig.
V. „Eere poort op de Vismarkt te Vere."
Open stijlen, waarbinnen waterspuwende zwanen op voetstukken. Dek-
stuk met twee nissen, waarin links een meermin, rechts een triton, aan
weerszijden van een cartouche met een 10-regelig verser in, aanvangende:
„'Kwiert, van een Veer en klein gehugt," enz. ; daarboven een piramidale
zuil met het wapen van Veere op den top.
VI. .,Eere poort in de Oude Straat te Vere.
Stijlen met zinnebeelden van de kunsten. Eenvoudige boog, waarboven
alleen een 8-regelig vers: ..Juich! al wat juichen kan", enz. in een car-
touche met twee Famen bovenaan.
VII. ,.Eerepoort en vuurwerk op de Markt te Vere. met het zicht
na het huys van d. hl BorT Godin."
Nis met draperiewerk, kroon en ,,W de V". Op het dak twee trofeën,
aan weerszijden van een schild met é-regelig latijnsch vers: „Principis
nostri decus atque Laudes Fama." Bovenop een piramidale zuil met
de Vrede op den top. Aan beide zijden van den tempel een hek van
vuurwerk.
Vlil. „Eere poort met zyn zight na stadthuys te Vere."
Dezelfde eerepoort der vorige plaat, van de andere zijde gezien ; zonder
inschrifti in de nis en met een ander latijnsch vers. aanvangende: ..Custode
rerum principe, non furor'*, op het dak. Hier staan Godsdienst (links)
en Vrijheid (rechts) terzijde van den tempel, op de vorige plaat twee
andere zinnebeeldige figuren.
IX. „De daïs en eersieraden voor het stadhuis te Vere."
Onder een soort baldakijn, waarop het beeld der Gerechtigheid prijkt,
staat een spiegel met een 6-regelig vers: „Jehovah, zie uit *s hemels
transen," erboven en een bordes ervoor, waarnaar men met een trap
van zeven treden aan weerszijden opgaat. Op het schut achter de draperiën :
links de Vrede, rechts de Eensgezindheid. Op de balustrade van het
bordes: „Gehoorsaamheyt Godts en der overheyt weert der menschen
ongeluck." en de wapens van den prins en van Veere. Rechts van het
geheel Standvastigheid, links Voorzichtigheid.
X. „Eere-poort opgereght door de weeskinderen te Vere."
Meerendeels uit groen samengesteld, met een 4-regelig vers: „Oranje
praalt niet slegts, op 't armen weezen kleed:" in den boog. Op den boog
een hart met „Godt zegene Oranje." er in, twee gekruiste pijlen er
achter, en een kroon er boven, terwijl er aan iedere zijde van den boog
een boom staat en twee vlaggen van de hoeken wapperen.
Alle gravures zijn naar P. Beuckels door G. Sibelius.
Digitized by
Google
1766 . BRAND TB HILVERSUM - WILLEM V TE UTRECHT 241
28 Mei 1766. Niet bij Muller (No. 4188).
4160. „W. de V. Prins van Oranje. Protector'\
Inschriflen in een medaillon met het portret van den prins, te halver
lijve, naar links. Dit medaillon hangt, met *t wapen van den prins er
onder, aan een zuil; rechts van deze een tweede zuil met de wapens van
Zeeland en Vlissingen. Tusschen beide zit Minerva met den linkerarm,
waarin de Bijbel rust, steunend op een voetstuk, waarop een teleskoop
en kompas staan en met het inschrifl: ,.non sordent in undis.", deze
woorden doelen zeker op de wetenschappen, voorgesteld door een drietal
kinderen, door de boeken over letterkunde en rechtsgeleerdheid en door de
natuurkundige instrumenten, die men op den voorgrond ziet. Links op
den tweeden grond een gebeeldhouwd muurtje met inschrifl: „Nehalennie.
v. 8. L. M." (votum sol vit lubens merito); in *t verschiet ligt Vlissingen.
Gravure in-8"., noar H. Nieuwenhuysen, door J. v. Schley. Titelprent
der Verhandelingen uitgegeven door het Zeeitsche genootschap der weien-
schappen te Vlissinge. In de deelen I— XV komt ze in steeds slechter
staat voor. Hierbij behoort een uitleggend vers van J. J. Brahe.
25 Juni 1766. Muller (No. 4188).
4161. „Felle brand ontstaan op den Middag in*t Dorp
Hilversum by Naarden, Waar door ruim Twee Hondert
Hnisjen z^n in de Assche gelegt den 25. Juny 1766."
Op een plaatje, met bovenstaand gegraveerd onderschrift, is in 't midden
een brandende kerk en zijn op den achtergrond, zoowel als aan beide
zijden meer op den voorgrond, brandende huizen afgebeeld. Gravure
in-4^f z. n. v. gr., met adres van B. Mourik onder het onderschrift en
in den rechterbovenhoek van den plaatrand: „In de Mercurius Augustus
Eerste Stuk Pag. 44."
10 Juli 1766. Muller (No. 4185).
4162. „Gedagtenis van Utrechts akademievrengde, be-
toond Ter gelegenheit, dat de Doorluchtige Vorst en Heer
Willem de Vyfde, ... De Stad Utrecht en haere Hooge
School met zyne Vorstelyke Tegenwoordigheit vereerde,
Op den VIII ix.x.xi. en xii^^e" July mdcclxvi. Beschreven
door een Liefhebber van Utrechts Akademie."
In het werkje in•8^, met bovonstaanden titel (volgens *t naamvers op
de achterzijde daarvan was [M.] Schagen de auteur), en met het adres
van G. T. en A. van Paddenburg te Utrecht verscheen en behooren
niet drie prenten, zooals Muller foutief opgeeft, maar slechts twee, beide
bier aanwezig, en één vel groot infol. waarop, in boekdruk, is aangegeven
de „Orde van den optogt der Heeren Studenten van Utrechts Akademie,
by de Inkomst, enz. van zyne doorluchtige hoogheit, Ao. 1760. in July.**
V lö
Digitized by
Google ■
242 BRAND TE HILVERSUM EN TE LEIDEN 1766
„PI: 1." geeft de afbeelding" der beide in den optocht gebruikte vaan-
dels, boven elkaar; „PI: 3." die der ,. Zinnebeelden van den Illnrainntie
-Tempel der Heeren Studenten 1766." Deze zestien voorstellingen (in drie
rijen van vier, met aan iedere zijde twee kleinere boven elkaar), zijn gegra-
veerd op een vel langw in-fol, terwijl de eerste plaat gewoon in é". is.
De gravures zijn beide door J. van Hiltrop, de eerste is ook naor hem,
terwijl op plaat 2 „C. v. d. Yssel" als ontwerper genoemd wordt.
8 September 1766. Muller (No. 4192).
4163. „Ter gedagtenisse der liefdadige inwoonderen
van de vereenigde nederlandse provinciën, bestaande in
een collecte Op Hooge Approbatie, voor de Ongelukkige
Lands-genooten van 't Dorp Hilversum, tot herstelling
hunner Schaade geleden in de zwaaren Brand van den
26 Jouy, en ter Opbouwing hunner afgebrande Kerk en
Huizen; gedaan den 3 Sept?^ 1766."
Op- en inschrifl in dezelfde plant, hier voren onder No. SiSO en No 3764'
beschreven, doch met de volgende veranderingen : Het op- en inschrifl
geheel gewijzigd evenals de voorstellingen in de beide bovenste raedaillon.s,
'waarin nu links (No. 1) de kerk en de nabijliggende huizen in welstand,
rechts (No. 3) de kerk enz. in brand zijn afgebeeld. Onder de plaat nu
een gedicht van negenendertig 4-regelige koepletten door F. B. In den
ondersten plaatrand het adres van P. J. Entrop (te Amsterdam).
Hierbij: Dezelfde plaat, doch zonder vers en in veel flauwer afdruk. Uit?
3 Oktober 1766. Muller (No. 4194-].
4164. „Afbeeldingen van de Hoogstraet en Vischbrugge
te Leyden. Met de Veranderingen, veroorzaekt door den
brand, Op den 3. October des Jaers 17G6. Met eene
Beschryviüg van dien Brand en andere daertoe betrekke-
l^ke Zaeken. Gevolgd van eenige toepasselijke, gedichten.
Te Leyden, By C. van Hoogeveen, Junior, mlcclxvh'/'
Titel van een werkje van Gé blz. in 8°, waarin blijkens de „onder-
richting voor den binder." op de voorlaatste bladzijde, alleen de door
Muller onder I— IV vermelde pluten behooren, n.1.:
I. De huizen in welstand. — II. De brand. — III. De ruiuc na
den brand. — IV. De herbouwde huizen.
4 gravures langw. in-4'., naar en door N. v. d. Meer Jun.
1766. Niet bij Mullkb (No. 4194.).
4165. „Deez' Beeldvertoning schetst den Landheer
naar het leven^^* enz.
Begin van een 6 regelig gegraveerd vers onder een spotprent op
Isaak Knol; vroeger manufakturier en markt ven ter te Delft, later ren-
Digitized by
Google
1767 VERSCHILLENDE GEBEURTENISSEN 243
tenier. Hij is afgebeeld gezeten in zijn tuin. in slaaprok, met slaapmuts
op en (doelende op zijn liefhebberijen), met een duif op de rechter- en
een bouquet renonkels in de linkerhand. Gravure in-é"., z. n. v. gr.
Het plaatje behoort in een werkje, waarop Mr. J. A. Feith te
Groningen mijn aandacht vestigde, getiteld: Het leeven en bedry f tanden
zeer hef'uchten landheer^ grootmeester van de duivenmelkers en Flora's
troetdkind. Groningen 1766. In een noot op bl. 51 van dit werkje
wordt een tooneelstuk genoemd, dat op deze zaak doelt, getiteld: Loon
naar werk, of de gestrafte landheer. Te Schranpwyk, Gedrukt voor Isaak
Raap, 1766.
In de Bibliotheek der M. d. N. L. te Leiden zijn beide voornoemde
stukjes met den sleutel in handschrift van Jjoon naar werk, in één bandje
gebonden met een "Brief van e^n vriend uit de stad D. aan st/n vriend
in den H. over seeker hlaauw boekje. Onlangs in de Stad D gespargeerd,
getituleerd Loon Kaa Werk of de Gestrafte Landheer, kltigtspeli Mits-
gaders ovfr de gevolgen daar van 'sGravenh-irre 1766. IG blz. in fol.,
waarin allerlei bizonderheden worden medepfedeeld omtrent het verschil
over een afgebroken tuiuschutting, tusschen genoemden I:;ik Knol en B.
Mulder, snuifverkooper te Delft, over de rechtzaak daaruit voortgekomen
en over het pak slaag, na bet verliezen der zai\k, door Mulder zijn
tegenpartij toegediend.
1767. Muller (No. 4195^ en S. No. 4195).
4166. „Afbeelding der Teeken Academie, zoo als
Dezelve tot den laare 1767 Gehouden werd boven het
Corps de Garde van de Le^dsche Poort te Amsterdam."
Gezicht in genoemde zaal gedurende de teekenles naar 't naakt model,
waarbij de koppen der teekenaara bepaald portretten zijn. Onder de
gravure br. infol., is bovenstaand onderschrift gegraveerd en de opdracht
aan „ M? Willem Huighens, Heere van Honcoop, .... Hooft Direc-
teur der Teeken Academie", door den graveur R. Vinkeles. Midden onder
de voorstelling *t wapen van Huighens. Van deze plaat bestaan drie
verschillende staten, waarop het naakt model telkens in een andereu stand
is afgebeeld; op de hier aanwezige wordt het staande en van voren gezien.
22 Augustus 1767- Niet bij Mulleb (No. 4198).
4167. „Dö Dood Vonnis^ of afscheyd van H. Danid
Donker^ Van zyn Kinderen^ en beklag over zyn begaane
moordt/^
Opschrift boven een 64regelig vers, in twee kolommen, in boekdruk,
onder de afdruk eener oude houtsnede kl. in-4^,z.n.v. gr., een aanzienlijk
man voorstellende, die voor zijn rechters staat; een plaatje zeker vroeger
voor een geheel ander feit gebruikt. 1 vel in-fol., met adres .,Te Am-
sterdam, voor Antonie Nedermyjer.'*
Digitized by
Google
244 HUWELIJK VAN WILLEM V 1767
4 Oktober 1767. Muller (No. 4199).
4168. „Afbeelding der Huw'lykspleclitigheid van zyne
Doorl: Hoogheid, Willem de Y^ Prins van Oranje, Erf-
Btadhonder der Vereenigde Nederlanden, enz, enz, enz.
met Haare Koninglyke Hoogheid Frederika Sophia Wil-
helmina, Princes van Pruissen. te Berlyn den 4 October
1767."
Gegraveerd onderschrift onder de afbeelding dezer huwlijksvoltrekking.
Gravure naar Giierini, doch langw. in i"., z. n. v. gr. Onder de plaateen
„Bescbryving der Huwlyksplechtigheid" enz., in vier kolommen, in
boekdruk, besloten met een 8-regelig vers van „J. J. D." . Onderaan het
adres van G. Bom te Amsterdam.
4 Oktober 1767. Muller (No. 4200).
4169. Trouwplechtigheid van Willem V.
Afbeelding van deze gebeurtenis. Gravure in 4". uit den Europesche
Mercurius. Zonder marge.
4 Oktober 1767. Niet bij Muller (No. 4201).
4170. ^^Gedenkteken voor H Huwelijk van Z. D. H.
den Heere prinse erfstadhoiider en H. K. IL Mevrouwe
de prinsesse van Pruissen ^^^ enz.
Begin van de opdracht in boekdruk, boven in een zinneprent op het
huwelijk van Willem den Vijfden, verder luidende: ..eerbiedig toepfewyd
aan H. H. M. de Heeren Staaten generaal der Vereenigde Nederlanden.
en aan Z. M. den Heere Koning van PruisFcn door Hunner H. M. en
Zyner Majesteits zeer oodmoedigen en nedrigcn dienaar J. L. van
Nieuwland." Aan weerszijden van de opdracht een zinnebeeldige figuur,
daar onder drie en onderaan nog eens drie, waartusschen de portretten
van den prins en de prinses. De zinnebeeldige plaatjes zijn gemerkt fl—^.
Onder de plaat de ,,Uitlegging der zinnebeelden.", die er deze beteekenis
aan geeft: a De Dageraad voert b Vriendschap, c Deugd en d Huwe-
Igksliefde aan, die door e Goeden naam verkondigd worden ; / de Liefde
tot het Vaderland praalt (links in de onderste rij) en ff de „Goddelyke
Gunst" stort hare zegeningen uit. In *t midden onderaan h dansen zeven
kinderen (de 7 Provinciën) om een altaar, waarop het huwelijksvuur
brandt, dat door 't Alziend oog wordt bestraald. De Leeuw (Nederland) en
de Adelaar (Pruisen) verheugen zich op dit gezicht. Aan iedere zijde van
h een pyramide, waaraan links het borstbeeld der prinses, rechts dat van
den prins, in medaillon, door engeltjes omgeven. Onder c leest men:
„Gratior pulchro veniens in corpore virtus", onder d: ..Jussu coeli", onder
/: „spiritus vitalis", onder ffi „Ps. LXXXIV vs. 12". De uitlegging, in
boekdruk, onder deze breed folio gravure, naar en door la Fargue, genoemd
Digitized by
Google
17Ö7 ZINNBPRKNTEN OP HET HUWELIJK VAN WILLEM V 245
Nieuwland en met het adres van J. de Cros te 's Gravenhage, besluit met
twee é-regeMge verzen en een 6regfelig daaronder, op het vorstelijk paar.
4 Oktober 1767. Mulleb (No. 4&03),
4171. „Mari age de sou altesse serenissime monseig-
neur Guilaume V. . . . avec son altesse royale madame
Frederique Sophie Wilhelmine Princesse de Prusse."
Inschrifl genfraveerd in het voetstuk, eener zinnebeeldige voorstelling,
in medaillou, op dit huwelijk. Aan weerszijden van een altaar staan
de beide vorstelijke personen. Links de prins, achter wien de Ge-
rechtigheid, de Voorzichtigheid en de Zielegrootheid staan. Rechts
de prinses met de Gratiën, Wijsheid en Deugd achter zich. Boven
beiden Hymen bloemen over hen uitstrooiende. Op den linkerhoek van
't voetstuk, een foutief wapen van de Generaliteit, een veldheersstaf, een
scheepskroon en helm op een kussen; op den rechterhoek een koninklijke
kroon en het wapen van Pruisen. Rechts bovenaan bloemen, links
oranjeappelen. In de a&nede van dit als gedenkpenning bedoeld medaillon:
„Berlin Ie iv. d'Octobre. mdcclxvil" Gravure in-fol., naar en door
D. Chodowiecki, wiens naam, met een fransche verklaring der plaat,
onder het opschrift in het voetstuk staat.
4 Oktober 1767. a. Niet bij Muller (No. 4.20*).
4172. „Btfi der am Aten October 1767. zu Berlin höchst»
beglückt voüzogenen Venndhlung seiner Iloheit Des Durch»
lauditigsten Fürsten und Herrn Ilerrn Wilhelm des Fünften
Prinzens von Oranten und Fürsten zu Nassau 8fc, der
gesammten vereinigten Niederlanden Erbstadthcdters Ge-
neral-Capitains und Admirals 8fc. 8fc, Mit Ihro Königl.
Jioheit Der Durdilauchtigsten Fürstin und Frauen Frauen
Fridericken Sophien Wühelminen Königl, Prinzessin von
PreusseUy Marggrdfin zu Brandenburg 8fc. ^c. woUten
Ilire unterthdnigste Freude und inbrünstigsten Seegens
- Wunsch In tie/stem Respect zu Füssen legen und zu höchsten
Hulden auf das submisseste sich empfehlen Ihro Hoheiten
Treugehorsamsier Magistrat und sdmtliche Burgerschafft
der Stadt Ilerborn, Herborn mit Regeleinischen Schrifften."
Titel, in gouden lijstwerk, van een gedicht, zes bladzijden groot, op
satijn gedrukt, en aan het hoofd prijkende met een in goud afgedrukt
kruis van bloemen, met trekkebekkende dui^es op iederen arm van het
kruis, waarboven een kroon gedragen door twee engeltjes met palmtakken ;
dit alles door een bloemkrans omgeven. In oranje satijnen omslag.
Hierbij: „Verklaaring eener medaille. Vervaardigd op het Hooge Hu-
welyk van Zyne Doorl. Hoogh. den Heere Willem den Vyfden,'* enz.
1 bl. inS». (Zie: Vervolg op van Loon, pi. XXXVI No. 405).
Digitized by
Google
24G KOMST VAN WILLEM V TE 's GRAVENHAGB 1767
4 Oktober 1767. i. Niet bij Muller (No. 4204).
4173. ^^Aan zyn DoorÏKchtigste Hoogheid Willem de
Vyfde\ enz.
Geslachtsboom onder No. S727 hier voren beschreven; daarna, met
veranderingen, weder f^ebruikt bij de meerdei jarigheid van Willem v.
(zie No. 4147 hier voren) en nu ten tweeden male veranderd bij zijn
huwelijk. Voor dit doel zijn er op nieuw de volgende wijzigingen ia
aangebracht. Over de beide versregels, cursief gedrukt in No. 4147 hier
voren, is een reepje geplakt, waarop :
,.Daar thans elks Oog' Uw Heil vermeerd ziet door uw Trouw.
Aan Pruissen RykdCirand Uw Kouiiiglj'ke Vrouw!"
Over den 12en regel, van boven, in de opdracht waar in den vorigen
staat alleen stond: ..Ridder van den Kousseband", is hier ook een strookje
geplakt, waarop men nu lee:5t: „Ridder van den Kousseband, en Kouiug-
Ij'ken Pruissche Adelaar", welke laatste orde hij bij zijn huwelijk ontving.
Een afzonderlijk gegraveerd wapen van Pruisen bedekt nu het ledige
vrouwenschild naast het wapen van Willem v, en het wapen van Buren,
eveneens afzonderlijk gegraveerd, is zoo geplakt dat de engel boven
'sprinteen wapen het schijnt te dragen. Ook het label, dat zijn naam ea
titels bevat, vermeldt nu zijn ridderschap van den pruisi.schen adelaar en
zijn huwelijk. Gekleurd exemplaar dezer gravure in-plano, z. n. v. gr.
O November 17Ö7. Muller (No. 4205).
4174. „Plegtige lutrede van Zyne iJoorl: Hoogheid
den Prince Erf-Stadhouder met Haare Koningl: Iloogh :
de Prijice-sse Deszelfs Geuialin, in *s Gravenhage den 9
Novemb: 1767.^'
Oudesschi ift van een plantje, waarop de koets van Z. H. is afgebeeld,
rijdende over een brug bij de Prinsessegraclit naar de vlak daarbij
geplaatste eerepoort. Gravure latigw. in 4°. , z. n. v. gr. In den voorsten
boom rechts, staat onder in den stam: „lm.'?
Ook bij dit exemplaar is de „'s Oravenhaegse Extraordinaire Courant.
Van den lOden November." .,A'*. 1767." rtN". 134-'', die in houtsnede rand
een „Ampel verhael" bevat .,van de Rcvzo" naar Holland en de intrede
in den Haag, terwijl hier nog bij gevoegd zijn: de door Muller onder
No. 4213 vermelde ,.Ly»t der hof suite,", hier in 'tzwait, bij Muller in
'trood gedrukt en twee publikaties in verband met de komst van 't prin-
selijk paar te Amsterdam.
9 November 1767. Niet bij Muller (No. 4205).
4175. ^.Eer-Poort op den 9^^ November 1767. op het
Buyten Hof in S' Hage Opgerigt door de Ho/buurt aldaar
by de aller' heuggelykste inkomst van Syne Doorl.
Digitized by
Google
1767— 176S VERSCHILLENDE GEBEURTENISSEN 247
Hooglieid den Heere WMem V. Prince van Orange en
Nassau met Syne Koninglijcke Gemalinne Frederica
Sophia Wilhelmina van Pruyssen.^'
Onderschrift, oao weerszijdon eener opdracht ann den prins en de prinses,
van cene plaat waarop deze eerepoort afg^ebeeld is, bestaande uit drie
bo^cn ; op elk der buitenste sta:it een zuil in pyramide-vorm met de
naamcijfers der vorstelijke personen erin. terwijl boven op de middelste eea
Faam is afg-ebeeld. Op den achtergrond de gebouwen van het Binnenhof.
Gekleurde gravure br. infol., naar D. van der Aa, door S. Fokke.
1767. a. Niet bu Mulleb (No. 4207).
4176. Brand in de kerk te 9
In 't midden op den achtergrond de brandende kerk. Op den voorgrond
een brug, waarop eenige toeschouwers. Teekening in O.-I. inkt, langw.
in-i"., „Paul: van Liender fee: 1767."
30 Januari 1768. b Niet bij Mulleb (No. 4207).
4177. ^yLykstatie van de HoUandsche Afgezant den
Heer W. G. Dedel^ te Constantinapolen den 30 January
1768;^
Onderschrift onder de afbeelding dezer Hjkstatie, in zeven rijen boven
elkaar. Gravure in-4"., z. n. v. gr., met adres van B. Mourik. Rechts
bovenaan: ,.In de Mercuur. May 1768. Eerste stuk. Pag. 156." Hierbij
een ..uitgesneden' beschrijving van den stoet.
13 Maart 1768. c. Niet bij Mullbb (No. 4207).
4178. ^yJournaal van het Verongelukte Brie-Mast galjoot
-schip, genaamt dn Concordla^ Schipper Wybrand Gerrits
van Warns, Nieuw UUg'^haald den 2 Maart 1766. te
Argnïi^jel, gedesiineert na Amsterdain, hebhen '( Verhoren
den 12 Becember, in de Bogt van Sweedennos, hebbende
daar geweest 7 Maanden en 7 Baagen, in 7 Jaar 1766."
Bf'gin van een Öregclig op.s»'hrift boven drie kolommen tekst in boek-
druk, bevattende het geheele wedervaren van Wijbrand Qerri^ tot zija
behouden terugkomst te Wurns op 13 Maart 1768. afgedrukt ouder een drietal
naast elkander geplaatste houtsneden, links Scüla en Charybdia vertoonende,
in 't midden de ruine van een poort en rechts een boom, van welks
takken het honig? regent. Drie houtgmvures langw. in-12*., z. n. v. gr.,
met adres van B. Koeue te Amsterdam.
30 Mei 1768. Niet bu Müllbe (No. 4216).
4179. Aankomst van Willem V op U Haarlemmerplein
te Amsterdam.
Gravure zeer smal langw. inl2'., z. n. v. gr., waarop Imks de
Digitized by
Google
248 DS PRINS EN D£ PRINSES TE AMSTERDAM
1768
Haarlemmerpoort en het vorstelijk rijtuig met zes paarden bespannen,
is afgebeeld.
30 Mei 1768. Mullbb (No. 4318).
4180. ,,Illammatie van 't Stadhuis te Amsterdam,
Savonds den 30 Mey 1768."
Onderschrift onder de afbeelding van 't stadhuis met verlicht midden-
front en koepel. Gravure langw. in•4^, z. n. v. gr. In: Verlicht m
juichend Amsteldam. of heinchelyk zomer-tochtje^ van Hunne doorluchtige
en koninglyke hoogheden^ enz. Leyden 1763. 68 blz. in•8^
1 en S Juni 1768. a. Niet bu Muller (No. 4218).
4181. „Irö Theatré Représentant ApoUo dans Ie Palais
du SoleiL Het Toneel verbeeldende ApoUo in liet ZonneHof'^
^yLa Loge de Prince, De Vorstelyke Logie^
Onderschriften gegraveerd onder de afbeeldingen van het tooneel en
de prinselijke loge in den amsterdamschen schouwburg, tijdens het bezoek
van Willem v. den 1 en 3 Juni 1768. Twee gekleurde gravures in-12*,
z. n. V. gr.
Hierbij: Apolloos tvelhomgroet aan zgne doorluchtige hoogheid, Willem
den Vyfden^ . . . uitgesproken door, J. Punt, toen zgne doorl: hoogheid
den amsteldamschen schouwburg met hoogst deszelfs tegenwoordigheid ver-
eerde, den eersten Juny, MDCCLXvm. benevens de dankzegging van de»
schouwburg deswegens aan dien vorst, uit gesproken door I. Duim, den
derden van dezelfde maand, opgesteld door den heere Nomsz. Te Amsteldam,
MDCCLXix. 7 blz. in-8®.
30 Mei— 4 Juni 1768. Muller (No. 4210).
moet zijn: a. Na Muller (No. 4218).
4182. „Afbeelding der vreugdebedryven en plegtig-
heden, die by de aankomst en gedurende het verblyf
hunner doorluchtige en koningklyke hoogheden, Willem,
prince van Oranje en Nassau, erfstadhouder der vereenigde
Nederlanden, enz. enz. enz. en zyne gemaalinne Fredrica
Sophia Wilhelmina, prinsesse van Pruissen, zyn voorge-
vallen te Amsteldam, op maandag, den 30 Mey, en eenige
volgende dagen, des jaars 1768.*'
Inschrifb in een monument, waarboven de borstbeelden der beide
vorstelijke personen prijken in twee medaillons, door engeltjes vastge-
houden. Hechts een boom, links op den achtergrond bet stadhuis op den
Dam; op den voorgrond Merkurius, die op een baal gezeten, spreekt met
de Hollandsche maagd en de Vrede. Rechts twee vrouwen : Geschiedenis
en Kunst? Op den voorgrond twee watergoden (IJ en Amstel?) Titel-
gravure, naar en door E. Vinkeles 1772, met het adres van J. Smit, „Boek
en Kunstverkoper" (te Amsterdam), waarbij de volgende platen behooren :
Digitized by
Google
1763 DK PEINS KN DIS PBINSKS TE AUST££DAH 249
L Aankomst aan de Haarlemmer Poort, 30 MeL
II. Aankomst aan het stadhuis, 80 Mei.
III. De raadkamer, bij het verwelkomen, 80 Mei.
IV. Zittingnemiug v. d. prins in het College ter Admiraliteit, 31 Mei.
V. Zeiltochtje op het U, 31 Mei.
VI. Illuminatie van het stadhuis, 81 Mei.
VII. Zittiug-iiemiug ala 0|*perbewindhebber der W.-I. Comp., 1 Juni.
VIII. Zittiu{,^ueming als Opperbewiudhebber der O.I. Comp., 1 Juni.
IX. Oroote maaltijd ia schepens-kamer, 1 Juni.
X. Vorstelijke lo^e in den schouwburg, 1 Juni.
XL Het treurspel Demophontes. 1 Juni.
XII. Afloopen van het hoekerschip De Zoo, 2 Juni.
XIII. Prachtif;' bul op de zaal van het stadhuis, 2 Juni.
XIV. Afscheid van II. K. H. H. en vertrek v. d, Buiten-Amstel, 4 Juni.
De platen 1, 5 — 11 en 1* naar en door 8. Fokke; 2—4, 12 en 13 naar
ea door R. Viukeles.
Van de titelplaat eu ieder der platen 1 — *, 6, 9—12 en 14 is in deze
\erzi.iue!ii;g eeu exeraplanr vóór de letter.
Vau plaat XIII is er een doorgeprikt en op de prikpuutjes van achteren
met kleuren versierd exemplaar, dat daardoor als transparant eeu eigen-
aardig effVkt maakt.
30 Mei-4 Juni 17Ö8. b. Niet bij Mulleb (No. 4218).
4183. „'( Verheugd Amsterdam, ter gelegenheid van
het plegti'j bezoek hininer doorlugtige en kowngklgkehoog'
lieden, Willem, prinse van Oranje en Nassau, , . . en zyne
gemaalinne Fredrica ^)phia Wilhelmina, prinsesse van
Pruissen, Op Maandag, den 30 May, en eenige volgende
dagen des jaars 17(38.*'
Titel van een werk in S*., door Jan W.if^vnaar geschreven en te Am-
Btcr«l'Ta ui'^r-'^'-nien hij Ynt-^ma en Ti^bo^l 170S. Op d »n titel een
zinnebt-el-li'^ \L'iiet op het \(^rste'ijk bezoek, waarop 't ..verheoi^d Am-
sterdam" rerhN 'w \(>*'\<^o-^*k'\\ door een juifhendo mer,i^te met het
htaflhui.H op «hn n( liteiprnnd. Ornvure lunrrw'. in-li"., door II. Viukeles.
In dit boek komen .«•''■iim, l.eh:.!\e de in elkaar pevouwen groote prenten
in htt vorig iiointner veime'd, e*"r.ige portretten voor, die \()'or«'iis Muller,
ook behooren in de fo'in.i:it^a\e van .,'t Verhejg*! Amsterdam." Het zijn
de borhlbeelden van Jan Wn'^-ennnr. (naar J. Buys. d'»or J. Houbraken),
E. de Vry Temminck. J. lï jrcel Janfz. ^beiden door J. Houbraken), de
pt/rtretten vnn Wi'lem v (naar P. C. Hang door (i. Sib*''iu'»' en Frederira
fio[>hia Wilhelmina ^u:uir Oaerini door C. P. Fritzs-h;, van Oerrit
Brunmknmp „Kon-^t minnaer" ^nanr Jb. Savery d(Mjr R. Vinkele^), en van
J. Nomsz, j.AmsteU puikjK^eet" ^door J. Houbraken).
Digitized by
Google
250 DE PRINS EN DE PRINSKS TE AMSTERDAM 1768
30 Mei-4 Juni 1768. Mülleb (No. 4217).
moet zijn: b. Na Mulleb (No. 4313).
4184. „Uet 7orstelyk paar. De Heere Prince van
Oranje en Nassauw W^illem de VyfJe, Krf-Stadhouder der
Unie, enz. enz. en de-'zelfs Gemaalin VVilhelmina Sophia
van Pruissim, P»lydelyk verwelkomt door de Amsteldamse
Maagd, in haar gloriryke Vest.'*
Opschrift (met de spreuli : .,Mnjna est felicitas, felicatate (sic) non tinci.
S. Augyt."). boven een vers van 78 regels, ia twee l^olommen, iu boekdruk,
door „Paulatinus Philocalus.", ouder een prent de prins en de prinses
voorstellende, die hand auu hand voor een poort htann. Links van hen zit
de Amsterdiimsche maagd die een scepter in de hand heeft. Rechts een
hond met den rechterpoot op een sleutel. Op den achtergrond links het
geïllumineerd stadhuis, rechts schepen, enz. Gravure laugw. in-i®,, z. n. v. gr.,
met adres van Bom, Kyschooten, Selschap, en Entrop te Amsterdam.
24 Mei— 8 Juui 1763. Muller (No. 4209).
moet zijn: c. Na Muller (No. 4318).
4185. „W.V. F.S.W."
Dezelfde plaat als No. 4153, alleen door de bijvoeging der letters
„F/'(rederika) ,.S.'(ophia) ,,W."(ilhelmina) op het vorstelijk huwelijk toe-
passelijk gemaakt eu nu titelplaat van het 2l^aauwkcurifj daj-rer/isicr^ be-
tre fende de rei/se tan zyne en haare ... hoojlu eden; Zedei't Hoojstdirzeher
Vertrek uit den Haaj, op den )lVste Mey 1763./ tot Hunne Aankomste op
het Loo., den S^te Jitnj/, deszehen Jaars. Benenens de ouistandifjliceden
2k> te Amsteld'hn. ais op au krc PlaatS'^n, itdkr het vontelykc paar, met
Hoojst derzeher te/emroordi'heid hebben vercei't. Te 's Hrnge ... 52 biz. in-4".
Hierbij : Vertolj tan het naatnckeuriy daj reyistei' enz., met doorloopende
pngineering blz. 53—72 (titel en laat.sto drie blz. ongenummerd), waarin
op l>lz. 67-69 de ,,(iescheukeu" zijn vermeld door het vorstelijk paar
in Arasterdam uitgedeeld, waarvan Muller een geschreven lijst mededeelt
onder No 4318.
Het ontwerp van deze prent (on dus ook van de onder No. 4153 be-
schrevene) is blijkbaar ontleend aan No. 3676 hier voren.
10 September 1768. Muller (No. 4219).
4186. „Vier Schetsen, der Vorstelijke Loge, door A.
vander Groen, ongevraagd, op de Amsteldamsche Schouw-
burg gebragt, en daar over de gedachten, van Jan Smit
M^ Timmerman verzogt, dewelke die terstond heeft afge-
keurd.**
Gegraveerd onderschrift onder een ets in-plano, waarop naast elkander
de helften der vier ontwerpen voor een vorstelijke loge zijn afgebeeld,
,,door A. Smit in het Koper gebragt na de vier orgineelen Schetsen."
Digitized by
Google
DE PRINS EN DE PRINSES TE AMSTERDAM 251
Het ontwerpen van deze lege en de uitvoering- gaven aanleiding tot
heel wat beweging. Zie het volgend nommer.
10 September 1763. Muller (No. 4.221).
4187. „Afbeelding van de Wooning der Boekverkoopers
Ynteina eu Tiboel, zo als dezelve zich verix)onden op
Zater.lag den 10. September 1768.''
Eéuiegelig niidei-rfchrift onder de afbeelding dier woning, met de huizen
ann weerszijden daarann beleiidende. Uit het bovenraam werpt een man, met
pruik op. een m^nii^te exerapl-iren van een gedrukt blaadje, onder het talrijke
publiek in de straat Een dezer nu zeldzame blaadjes is hier bijgevoegd en
getiteld: ,,Berigt aan de leezers van het verheugd Amsterdam, door Jan
^Yagenaar." Het ia .sleehts vier bladzijden groot en gericht tegen den
timmerman Jan Smit. Deze had de vorstelijke loge in den schouwburg
ingericht naar een teekening van den kun.*5tschilder Andries van der
Groen, zoo vertelde Jan "Wagenaar het ten minste in bovengenoemd
werk. Hierover boos plaatste Jan Smit een advertentie in verschillende
couranten, o. a. in de „Leydse Vrydagse Courant.", „N®. lOÖ" van 2
Öept. l7öS (hier mede bijgevoegd), waarin hij Wagen^mr van onwaarheid
bcschuldii^de. Tegen deze advertentie was het uitgestrooide blaadje
gericht. Daarop volgde een vlug.sebrift: Onderricktinj van Jan Smit,
Mr. Timiuetinan. . . . door hemzelven opgesteld. Amst 1768. en Be heer
Jan W Cf/ e naar, hisforieschrf/ver Der Stad Amsterdam, vei'dedigd^ in het
Geschil van zyn "Ed: met . . Jan Stu't. enz. Amst. 1708., het eerste 3*,
hot andere K) blz. in S". Ook zagen de volgende gedichten in plano over
deze za:ik het licht. n.1. een van 40 regels met het opschrift: ,.Eer kroon
■uit het bericht van den heere Jan Wagenaar, historieschreyver der stad
Am>terdam.} gevlngten om het ho(*fl van Mr. Jan Smit", bij G. Klyn
te Amsterd.im, een ander van 30 regels door ,.Ne quid Nimes." {sic):
..Aan Appelics. den grootca verdediger voor den heer Jan Wagenaar,
tegen den onverzaagden Mr. timmerman Jan Smit." .,Te Amsterdam, by
de meeste IJoekverkoopers te bekoomen." en een derde van tien -l? regelige
verzen: „Verdediging voor Jan Smit, M^. timmerman. Tegen zyne
tegenstreevera al te saam." .,Te Am>terdam, by de meeste Boekverkoopers
te bckoomen." Al deze stukken zijn hier bij gevoegd. De gravure
langw. in-4-®. . z. n. v. gr., heeft iu 't midden bovenaan 't adres van Kok
(te Amsterdnm).
10 September 1768. Muller (No. 4-22'2).
4188. „Uytstroojing van zeker papierije Bericht ge-
naamt door de Boekverkopers Yntema en Tieboel, llyt
het Venster onder de meenigte geworpen tegens lan Smit
ni^ Timmerman te Amsterdam den 10 September 1768".
Goed geètst plaatje, waarop behalve genoemd huis, zes andere (links
Digitized by
Google
252 MÜIDERPOORT TB AMSTERDAM - STAARTSTKR 1769
één, rechts vijf) zijn afgebeeld, terwijl de volksmenigte veel grooter is
dan op de voorgaande plaat. Gravure kl. in•é^, met de letters M R ge*
ëntrelaceerd. Deze plaat is gebonden en behoort in de „Onderrichting van
Jan Smit, Mr. Timmerman." enz. (zie vorig nommer).
30 Januari 1769. Muller (No. 4224).
4189. „Afbeelding van de Muyderpoort te Amster-
dam, zo als die zig vertoonde, na dat dezelve tussen den
29 en 80 Jannuary 1769. by de 16 voeten in de Grond
gezakt was." — „Afbeelding... Zoo als die ingezakt
sijnde, van buiten af te zien zig vertoond".
Oüdersch riften onder twee platen, gezichten op de verzakte poort.
Gravures langw. gr. in^"., door Hk. Keun, met adres van F. W. Greebe
te Amsterdam.
80 Januaii 1769. Muller (S. No. 4234 B).
4190. „De Muyder Poort te Amsterdam, tussen, den
29 & 30 January 1769, 16 a 17 Voet gezonken, van
buyten te zien." — „Dezelfde Poort van binnen, op zyde,
te zien."
Twee afbeeldingen boven elkaar van deze merkwaardige verzakking.
Gravure langw. zeer kl. in-4®., z. n. v. gr. Uit?
Hier is bijgevoegd een afbeelding van „De Muyier Poordt te Amster-
dam." zooals zij daarna hersteld zich vertoonde. Gekleurde gravure kl.
iu-4"., „G. A. Meysenheym del. J. A. Le Campion sculp". „N®. 12."
uit een serie, verschenen bij „Jos. Buffa et Comp?" te Amsterdam.
1769. Niet bij Muller (S. No. 4224 B).
4191. ^^Schael van drie Voeten.^*
Inschrifl onder de afbeelding eener voetmaat, boven in een plaat, waarop
een redding-jboot en den daarbij behoorenden wagen om haar in zee te
rijden. Gravure langw. infol , z. n. v. gr. De plaat behoort bij een ,,Resol :
12 lanuarij 1769." van de Staten van Holland en is rechts bovenin ge-
merkt: „N9 5 en 6."
1769. Muller {No. 4228).
4192. „de Cbmeet of Staart Ster te zien van de Amstel
Sluyste Amsterdam 1769.^'
Gegraveerd onderschrift onder de afbeelding der hooge s!uis, met de
Muiderpoort links, geheel op den achtergrond; iets meer rechts de
staartster; op de brug verscheiden kijkers. Gravure langw. in-4*., door
A. S.(ilo).
Digitized by
Google
1769—1770 VBllSCniLLBNDE GEBEURTENISSEN 253
Juni 1769. Muller {No. 4229).
4193. „Artillerie Camp By Breda 17C9".
Onderschrift ia een plaat, waarop de plattegrond en gezicht in vogel-
vlucht van het kamp, boven elkaar, zijn afgebeeld. In een cartouche, onder
in den plattegrond, een voorstelling van de tenten van Z. D. H. Willem v.
Onder de plaat, in boekdruk, fransche en hollaudsche „Uitlegging, Der
Cyffers (1—26) en Letteren." (A— Y). Gravure in-plano, z. n. v. gr., met
adres van Isaac du Mee te *s Graven hage.
Juni 1769. Muller (No. 4231).
4194. „Artillerie Camp by Breda in Juny 1769''.
Onderschrift geètst in den ondersten plaatrand eener gravure Inngw.
in-S**., door 8. Fokke, waarop 't bovengenoemde kamp is afgebeeld.
21 November 1769. Muller (No. 4233).
4195. „Afbeelding der vier Groenlandsche Schepen,
in het Ys Bezet, van den 8 luly tot 21 November 1769."
In 't midden der plaat drie der vier schepen. Op den voorgrond rechts,
twee ijsberen, terwijl een zeeleeuw tegen een ijsschots opklaute'-t.
Gravure in 4*. z. n. v. gr., met bovenstaand twee-regelig gegraveerd
onderschrift.. Uit: Verhaal der merkwaardige reize van den homhinndeitr
Jaliol Jansen, met het schip De trouw Maria E/isal/cth, enz. Uit het Hoog-
duitsch vertaald. . . . Haarlem . . Johannes Enschede, . . 1770. 2* blz. in-4®.
1769. Niet bij Muller (No. 4233).
4196. „Les adieux de Calas^ a sa familie. Het afscheid
van Calas,^^
In het midden op den voorgrond Galas, beschuldigd zijn oudsten zoon,
die R. K. wilde worden, te hebben vermoord, die men in de gevangenis
van zyne boeien ontdoet, om hem naar het schavot te brengen.
Links van hem een zoon, dochter en dienstmaagd; meer links, twee
militairen een geestelijke binnenlatende. Rechts Galas' vrouw, in zwijm
gevallen, en twee personen, die haar trachten bij te brengen. Onder deze
uitnemende gravure langw. gr. in-4°., van G. F. Fritzsch, een lang
vers, in twee kolommen, in boekdruk, onderteekend: „Ingenuis Musis
amicus.". Met adres van G. Bom, in de Molsteeg, te Amsterdam.
Januari 1770. Muller (No. 4234fl).
4197. „Overstrooming van den Rhyndflk in 't Jaar
MDCCLXX."
Onderschrift van een plaatje, waarop, op den voorgrond, eenige wanhopige
lieden staan afgebeeld, daarachter het overstroomde land. Gravure in-S**.,
naar J. Buys, door R. Vinkelee. Uit: Wagenaar, Vaderl. geschied.
DL XXIV.
Digitized by
Google
254 VERSCHILLENDE GLBEURTENISSEN 1770
Maart 1770. Miller (No ^róU).
4198. Flefc vinden van verscheiden lyken in de fransclic
kerk of Hofkapel te 's Gravenhage.
Afbeelding van een gedeelte der kerk, wanriu verscheiden lijkeu en
lijkkisten gezien worden. Exemplaar vóór de letter van deze gravure
gr. in-i"., z. n. v. gr. (maar naar A. Frisch door T. Konin^f) Zie voor
de verklaring en een uitvoeriger afbeelding van sommige der gevonden
lijken o. a. het opstel van Mr. J. Viöser, Beschrijving der grafsteden, enz-,
blz. 5 — 47 van den Ocetijsschchela) almanak voor oudheid en letteren.
184t. Is€f]CHde Jaavijanrj. Deventer 18A3. iu-8®.
16 en 29 Juli 1770. Muller (S. No. 4.335 A).
4109. „Beschryvinge van de rj-bende ofte cavalcade,
verciert met prael-waegens die zal uytgevoert worden door
de jonkbeyd van bet gymnasinin der societeyfc Jesu, ter
oorsaeke van bet vier-bonderd-jaerig jnbilé, van bet
alderboyligvSte sacrament van mirakel. Binnen Brussel
den 10 en 29 Jülii 1770. Tot Bnissel, By J. Vanden
Bergben,".
Titel van een kwarto boekske van 3G blz.. waarin de geheele stoet
beschreven is en allo personen, die eraan deelnamen, genoemd worden,
terwijl op vijf bladen langw. in fol. de vijf praalwagens zijn afgebeeld,
die in den trein voorkwamen. De platen stellen het volgende voor:
Plaat 1. Het Oude Verbond en de arke des verboiids.
., 2. 't Nieuwe Verbond. Evangelisten, Keligie, enz.
., .3. (foutief genommerd 4) Geloof. Hoop en Liefde; lajrer vier ko-
lommen rustende op de zinneteekenen der vier evangelisten, enz.
., 4. (genommerd 3) Bovenann het H. sakrament van mirakel,
wnarvoor negen engelen geknield liggen, enz.
„ 5. De maagd van Oostenrijk bij een piramide op welks top het
afbeeldsel van het H. sakrament, enz.
Grove gravures, langw. in fol., z. n. v. gr.
6 September 1770. Muller (No. 4236ö).
4200. „Geboor van den Marocciianscben Afgezant, bij
de Staaten Generaal."
Afbeelding van dit foit. Gravure in-S"., naar I. Buys, door R. Vinkeles
1789, met bovenstaand onderschrift gegraveerd onder de plaat, die behoort
in het Oni/tiddellijA Vet-tolj op J. Wagenaar, deel IH. bl. lÜO.
10 Deoember 1770. Mlller (No. 42381
4201. ,, Platte Grond van Het groote Doop-Park voor
den Plegtigen Doop van Frederica Louisa VVilhelmina.
Erf-Princesso van Orange en Nassau, enz: enz: enz:, Welke
Digitized by
Google
1770—1772 „VLissiNGs eeuw-vrkugdk" 255
zal geschieden in de Groote of S^ Jacobs Kerk in 'S Hage ;
op Woensdag den \9'}^ Decembr 1770.'*
Gegraveerd inschrift in de plaat, boven de plattegiond van het doophek;
rechts daarnaast is in randwerk de .,Annwysing" der Zitplaatsen." ge-
graveerd, met de letters A tot W in de prent aangewezen. Gravure
in-plano, door L. Schenk Jz. 1771. In den linkerbovenhoek der plaat:
„Resolil 18 Decb^ 1770 " (vnn de Staten van Holland).
19 December J770. Miller (No. 4239).
moet zijn: Na Muller (No. 4>266).
4202. „Aan de wel edele" enz.
Zie: No. 4214 hierna.
6 April 1772. Muller (No. 4245).
4203. „Vlissings eeuw- vreugde, op den twee-honderd-
sten geboortedag harer vryheid, den vi van Grasmaand,
MDCCLXXir. beschreven door Jan Jacob Erahe, Predikant
te Vlissingen. Met Printverb'^eldingen Wrsierd. Te Vlis-
siugen, By Thomas Corbelyn, Boekverkoper, mdcclxxiii.'*
De „printverbeeldingen'', die dit oktavo-boek werkje versieren, stellen
het vol'^'ende voor:
..ri I.' ..De Middelburgsfhe Poort te Vlissingen, metde Decoratien."
„PK II." ,.De Pnialboog by de Paardemarkt aan de buitezyde, van
de Middelburgsche Poort te zien."
..PI. III.'' ,.De Praalboog by de Paardemarkt. aan do binnezyde ifit do
Slykbtraat te zien."
..PI. IV." ,.Eere-Tempel, geplaatst voor den We.ster-ingangf der groote
Kerk."
,.P1. V." ,. Gezicht van de Beur.s te Vlissingen, met de Decoratien."
..PI. VI." „Afbeelding der ze.s Schildertafereoleu in de Vensterraamen
boven de Beurze te Vlissingen.' Ze.s zinnebeeldige voorstellingen, drie
naast, twee boven elkaar, met een tweeregelig vers onder iedere afdeel ing.
„PI. VII." (en) ,,P1. VIII." ..Decoratie voor de Poort van 't Gasthuis,
aan de Rechterzyde" en .,aan de Slinkerzyde '.
„PI. IX." „De OpsUd van het Vuurwerk voor het Huis van den
Heer Oud-Schepen Abraham Louyssen, op den 0. April 1772."
,.P1. X." ., Afbeelding der Twee Gedenkpenningen, geslagen by het
tweede Eeuwgetyde der Vlissingsche Vryheid '
Plaat I-VI en IX zijn langw. in 4.« , VII, VIII en X in-8«. Alle
hebben een onderschrift, behalve plaat X, die een inschrifl in de plaat
heeft. Bij Plant I— VIII staat in den linkerbenedenhoek ,.P. Janssens, fee",
bij plaat IX „A. de Vriend, fee"; in een der bovenhoeken het plaat-
cijfer. Bij I— VI en IX in den rechterbenedenhoek: „C. Philips, lacobsz.
Digitized by
Google
256 BRAND VAN DEN SCHOUWBURG TB AMSTERDAM 1772
sculps." en onder de onderschriften het adres van Th. Corbelyn. den
uitgever van het boekje. Plaat VII en VIII hebben in den rechter-
benedenhoek: ,.N. v. d. Meer, Jun. sculps." en het adres boven het
onderschrift, in 't midden; plant X heeft links onderaan: ,.N. v. d.
Meer, Jun. sculps." en rechts: ,.Th. Corbelyn, Excud."
11 Mei 1772. Muller {No. 4252).
4204. „Schouwburg."
Onderschrifl in cartouche, in 't midden onder een plaat, wanrop de
brandende schouwburg is afgebeeld. Op den voorgrond zit eene vrouw
treurend op de puinhoopen van den schouwburg. In den linkerarm heeft
zij de brandende bijenkorf, waaruit de bijen wegvliegen; met de rechter-
hand houdt zij het amsterdamsche wnpen ; aan hare voeten liggen pinten,
boeken, tooneelattrlbuten, enz. Links achter haar de ouden en weezen,
die den brand aanzien, meer nnar voren de Tijd, die een gordijn op
zijde schuift. Links van het onderschrift een hollandsch-, rechts een frnnsch
6 regelig vers van R.(ulofs)? Titelplaat, roet het adres van T. en J. A.
Crajenschot, voor de volgende viei gravures; alle zijn breed infol. en
door C. Bogerts. J. Crajenschot Wz. ontwierp den titel, P. Barbiers de
platen 1—3; de vierde is door den ontwerper zelf gegraveerd.
1 „Afbeelding van den Brand op 'tTooneel". enz.
3 „Afbeelding van de Schouwplaats, geduurende den Brand", enz.
3 „Afbeelding van den Brand ... van de Keizersgracht te zien"
4 „Origineele Afbeelding van de Overblyfsels van den amsterdamschen
Schouwburg;" enz.
Naast bovenstaande onderschriflen rechts de fransche. Onder dat van de
Ie en 3e plaat een hollandsch en een fransch koppelvers, onder het onder-
schrifl van de 2e plaat een 4-regelig vers, allen onderteekend R. Onder
de vierde plaat uitlegging der letters A — E en geen vers.
11 Mei 1772. Muller (No. 4253).
4205. „(Scho)uwburg.''
Inschrift in een cartouche onder de voeten van een zelfde zinnebeeldige
vrouwenfiguur als op den titel van 't vorig nommer is afgebeeld; zij zit
met den brandenden bijenkorf in den linkerarm; bij haar liggen boeken,
het portret van Vondel, enz. Rechte achter haar de brandende schouwburg,
links weenende weezen en een oud man op krukken. Boven haar de
Faam aan Apollo op Parnas de treurmare brengende van den brand.
Titelprent uit: Historie tan den Amsterdamschen Schoufühurg. Gravure
in-S"., naar en door S. Fokke, met adres van G. Wamars en P. den
Hengst. Hierbij de in -dit boek behoorende vier prenten, als:
1. „Afbeelding der eerst uitslaande Vlamme . . des Avonds even over
half negen Uuren."
Digitized by
Google
1772 BRAND TAN DBN SCHOUWBURG TB AMSTERDAM 257
2. ,. Af beelding yan den Brand ... zoo nis dezeWe zich op de Keizers
gragt vertoonde des avonds tusschen negen en tien Uuren."
3. ,, Afbeelding van den Brand ... zoo als dezelve zich op de Prinsen
gragt vertoonde, . . . van de Looijers Sluis te zien.*'
4. „Afbeelding van de Ruïne des . . Schouwburgs, zoo als dezelve
zich op Zaturdag den 16 May 1772, vertoonde." Vier gravures langw.
in-4*., No. 1 naar en door 8. Fokke; No. S— 4 naar en door N. v. d.
Meer Jun.
Op den titel van het werk, waarin deze prent behoort, is een vignet
naar en door N. van der Meer Jun. afgedrukt, dat o. a. rechts drie
engeltjes vertoont met een afbeelding van den brandenden schouwburg
en waarvan de verklaring gegeven wordt in een 26 regelig gedicht van
M. D. B. op 'teerste blaadje achter den titel. In deze verzameling is
een exemplaar met verscheiden ingevoegde prenten, van welke ik hier
de volgende, niet afzonderlijk door mij beschrevene, vermeld:
1. ,,Procul este profani." Spotprent op den dichter J. Pluyraer. (Muller
No. 3523).
2. „De Vrede als uit den hemel nederdalende, vertoond, by het weder
openen van den Amsteld. Schouwburg A9 1749 in het Zinnespel Leeu-
wendaal hersteld door de Vrede." Gravure langw. in-4*., „8. Fokke ad
viv. del. et fee'*. (Muller No. 8971).
3. Afbeelding van den schouwburg op de Keizersgracht. Gravure
langw. infol. Proefdruk vóór de letter.
4. „Het IX Tooneel, uit het tweede Deel der Opera van den Deserteur."
enz. Gravure br. in-fol., naar Rijsschoot, door C. Bogerts. (Muller No. 4251).
Bij de opvoering van dit stuk brak de brand uit.
Van deze prent is in de verzameling ook een proefdruk vóór alle letter.
In denzelfden band is de Historie van den nieuwen amstei-damschen
schouwburg gebonden, waarvan het vignet op den titel o. a. rechts drie
engeltjes te zien geeft bij een prent, waarop de nieuwe schouwburg is
a%ebeeld. In dit werkje is een plaatje ingevoegd, het „IVTle Bedr. Xlde
Toon." voorstellende van het treurspel „Jacob Simonszoon de Ryk", dat bij
de opening gegeven werd. Deze gravure in-8*. naar en door R. Vinkeles
geefl het oogenblik weer, waarop de Rijk weigert 's prinsen dienst
af te zweren.
11 Mei 1772. Mullkr (S. No. 4253 A).
4206. „Afbeelding der eerst uitslaande Vlamme'* enz. —
„Afbeelding yan den Brand . . zoo als dezelve zich op
de Keizersgracht vertoonde*' enz.
Kopién naar de platen 1 en 2 van het vorig nomroer.
Twee slechte steendrukken langw. in-4*., boven elkanr op één blad
s. D. V. gr. of adres. Uit?
T 17
Digitized by
Google
258 BEAND VAN DEN SCHOUWBURG TE AMSTERDAM 1772
11 Mei 1772. Niet bij Muller (S. No. 4253 A).
4207. „Dtf Schouwburg van binnen geduurende den
brand,^^
„De Brand van den Schouwburg op het Tooneel.
„De ruine van den Schouwburg. ^^
„De Brand van den Schouwburg te Amsterdam^ den 11
Mey, 1772."
Verkleinde kopiën van No. 4205 hier voren.
Vier voorstellingen van den schouwburgbrand met bovenstatinde hol-
landscbe (en fmnsche) onderschriften; de eerste drie op één regel, de
laatste op twee regels. Gekleurde gravures, langw. in-12*., z. n. v. gr.
Blijkens den plantrand zijn ze op één koperen ploat ge^^rnveerd. Bij een
ongekleurd exemplaar, vóór de letter, zijn rechts van deze vier nog
twee plaatjes inl2®. gegraveerd, waarvan de bovenste een illustratie is
van het spreekwoord ..Om de minne van de smeer, lekt de kat de
kandeleer,*' op de onderste ziet men een paar jongelieden in een tuin en
rechts op den voorgrond een oudere dame, welke zit te lezen.
Deze plaatjes hebben zeker voor de illustratie van een almanak gediend.
11 Mei 1772. Muller (No. 4254).
4208. „De huishoudelyke hollandsche jufferlyke alma-
nach, Voor het Jaar 1773. . . . Met fraaye Kopere Plaatjes.
Te Amsterdam, By Gerrit Bom, Boekverkooper."
In dezen almanak de volgende vier plaatjes over den brand van den
Schouwburg:
1. „Afbeelding van den Brand op 't Toneel in den Schouwburg te
Amsterdam; den 11^® May 1772."
2. ,,Af beelding van den Brand des Schouwburgs ; van de Keizers-gragt
's avonds tusschen 9 en half 10 uuren te zien.**
8. „Afbeelding van den Brand des Schouwburgs, zoo als dezelve
zich 's avonds ten half-lO Uuren van de Prinsen-gragl aan de LooyersSluis
vertoonde."
4 ..Afbeelding van de Overblyfsels van den Amsterdamschen Schouw-
burg; A. Het Toneel... E. Beschadigde Huizen in de Run st" 4 gravures
breed inl2'., door C. F. F.(ritzsch). Muller vermeldt de prentjes wèl
maar niet het boekje, waarin zij behooren. Verkleinde kopién van
No. 4205 hier voren.
11 Mei 1772. Mullbr (No. 4255).
^209. „ Afbeeldinge Tan den Brand des Amsterdamschen
Schouwburgs, den 11 May 1772."
Op den voorgrond links een dicht opeengepakte menigte, waarboven
één rijtuig uitsteekt; meer naar achteren aan dezelfde zijde een brug,
Digitized by
Google
1772 BRAND VAN DBN SCHOUWBÜEO TB AMSTERDAM 259
eveneens vol volks. Rechts op den achtergrond 't brandende gebouw.
Ets, gr. lang^. in-4*., naar en door C. F. Fritzsch, met bovenstaand
ondersclirift.
Van deze prent zijn hier twee staten:
a. de hier boven beschrevene;
è. veel zwaarder geötst; in 't midden de maan, die op den andere in den
rechterbovenhoek staat. In de gevels op den achtergrond zijn ook enkele
afwijkingen; zóó zijn hier vier hooge gevels naast elkaar links van den
schouwburg, op den vorigen staat slechts drie; terwijl het huis rechts
daarvan hier wel zoldervensters heeft, dtór niet. Aan de waterzgde vóór
. den schouwburg daar geen balie, hier wel; enz.
11 Mei 1772' Muller (No. 4247 en Aanh. No. 4259 A).
moet zijn: Na Mullbr (No. 4263).
4210. „Op den brand van den schouwburg te Am-
sterdam; Den Elfden May."
Qegfraveerd opschrift boven een zinneprent op den afgebranden schouw-
burg, links voorgesteld als een uitgebrande bijenkorf, wuürvan de bijen
wegvliegen. Rechts drie engeltjes, van welke er een bezig is een nieuwe
korf te vlechten, waartoe de tweede biezen aanbrengt. Achter hon
Melpomene en Thalia? Links op den achtergrond de Helicon. Gravure
in•4^, naar en door N. van der Meer Jun., met adres van M. Magerus
en met het volgende tijdvers van Delsing er onder gegraveerd:
„MUn bIJen zWerVen: zie, De korf Is grVIs en asCh!
el, zorgers! zorgt op nIeVW; zU Welgren V geen WasCh."
1772. Muller (No. 4204«).
4211. Afbeeldingen der decoratiën van den verbranden
Amsterdamschen Schouwburg.
Serie van twaalf afbeeldingen van decoratièn, n.1. van 1*. „de Berg
van Pamas."; 2*. „Het Bosch"; 8®. „De Qemeene Buurt."; 4®. „De
Hel."; B*. „De aloude Hoflyallery." ; 6'. „Het nieuwe Hofportanl.";
7^ „De Italiaansche Straat."; 8^ „De Behangen Kamer."; 9^ ..De
Gestoffeerde Kamer."; 10*. „De Klooster Kerk."; „11*. „De Nieuwe
Tuin."; 12*. „Zonnehof."
Het onderschrift onder iedere prent is met een 4-regelig versje op een
a£conderlijk plaatje gegraveerd. De platen S, 8 en 11 zijn, volgens
inschrift, naar P. van Liender, door J. Punt. De overige, hoewel niet
geteekend, zeker ook.
Van deze prenten zijn hier twee staten:
a. de hier boven vermelde.
b. Dezelfde platen, nu alle omgeven door eenzelfde passe-partout,
waarop de voorgrond van het tooneel, het orkest en eenige toeschouwers
Digitized by
Google
260 ATLAS VAN AMSTERDAM 1772
a^ebeeld zijn. Bij dit stel is een dertiende plaat gevoegd, die „De Nieuwe
Hoftaal." voorstelt; deze is niet afgednikt in den paasepartout der overige,
maar even groot als de andere mèt passe-partout. Gravure br. in-fol.,
naar P. Barbiers 1766. door „C. Philips, Iz:". Alle met het adres van
J. Smit te Arasterdam.
1772. Muller (No. 4265).
4212. „Atlas van Amsterdam."
Inschrift van den omslag eener verzameling van vijf-en- dertig prenten
met veertien bladzijden verklarenden tekst, uitgegeven onder den volgenden
zeer uitvoerigeu titel: Atlas van de waereldberoemde koopstad Amstel-
dam; of^ venamelin^ tan afbeeldingen der voornaamste stedelijke yehounen,
torenSy en treffendste gezichten^ melken ten sieraad der stad verstrekken:
Door de beroemdste Nederlandscke Meesters in 't koper gebragt^ naar de
fraaiste tekeningen en schilderijen der gemelde voorwerpen^ in de Cabinetten
voorhanden zijnde^ JEn verrijkt. Met een' platten grond der gekeelestad, als
mede met eene korte beschrijving van ieder voorwerp zoo in- als uit-wendig:
zijnde, op verzoek van veelen. en ter gedachtenisse, hier bijgevoegd, eene
volkomene beschrijving, met alle de daartoe behoorende afbeeldingen, van
den geweezen Nederduitscken Schouwbttrg ter dier stede. Te Amsteldam, bij
J. B. El we, MDCOCrv. Hierin komen, behalve de door Muller onder
No. 4265 vermelde dekoratien van den ouden Schouwburg, óók voor, de
door hem onder Nos. 4248—4250 beschreven platen. Ik heb gemeend
die verschillende nommers als bijeenbehoorende, hier onder één nommer
te moeten samenbrengen, zij hebben in den linkerbovenhoek van den
plaatrand de serieletter a of 2 en in den rechter een volgletter, die voor
serie a loopt vau ö— «, voor serie b van a—i.
Van serie a staan slechts de beide laatste met den schouwburg in
verband :
Serie a. volgl. ij. „Platte Grond van den geweezene Schouburg te
Amsterdam, zoo als dezelve geweest is voor den Brand van den 11 May
1772, Benevens de Afbeelding van eenige Konstwerken." — „Plan de
Tancienne Comédie d*Amsterdam, avant Tincendie du 11 Mai 1772, Sc de
quelques ornemens." (Muller No. 4250).
De letters en cijfers in deze plaat worden verklaard in den bij dit werk
behoorenden tekst. Links onderaan het kunstwerk in omtrek voor het
decoratief, dat den titel draagt van ,,De Leger tenten en de stille Zee'*;
rechts dat voor: „De Groote afdaalende Wolk." Zie: Serie b volgl. /
en t in deze noot.
Serie a. volgl. z. „Gezicht van de Voorpoort of Ingang van den
Schouburg te Amsterdam op de Kyzersgragt, A*. 1772." — „Vue du
portail de Tancienue Comédie d^ Amsterdam, du coté du canal Imperial,
A». 1772."
Digitized by
Google
1772 ATLAS VAN AHSTEBDAH 261
Serie b. volgl. a. ., Gezicht van het Voorplein en de Binnepoort van
den Schouburg te Amsterdam, A°. 1772." — ^Vue de la cour & de la
Seconde porie de rancienne Comódie d' Amsterdam, A^. 1772."
Serie b. volgl. b. „Qeneraal gezigt van de geweezene Schouburg te
Amsterdam, van binnen het Tooneel naar het Amphitheater te zien, 1772."
— „Vue générale de Tancienne Comédie d' Amsterdam, du coté du théatre
vers Tamphitóatre, 1772." N. van Frankendaal 177^.
Serie b, volgl. e, „Generaal gezigt van de geweezene Schouburg te
Amsterdam, van binnen uit de Schouplaats naar het Tooneel te zien,
A*. 1772." — „Vue générale de l'ancienne Comédie d' Amsterdam, de
l'amphitéatre vers Ie théatre, A^. 1772." N. van Frankendaal 177*.
Serie b. volgl. d. „De Koninklyke Troon." — „Le trone royal." N.
van Frankendaal 1774.
Serie b, volgl. e. „De moderne Straat" — „Le chemin moderne". 8.
Fokke. 1774.
Serie b. volgl. /. „De Leger tenten en de stille Zee." — „Les tentes
& la mer calme."
Serie b, volgl. ^. „De Rotsen en de woelende Zee." — ,,Le8 rochers
& la mer agitée." S. Fokke. 1774.
Serie b. volgl. h, „Het nieuwe Bosch en de Waterval." — „La nou-
velle foret && la cataracte."
Serie b. volgl. i. „De Groote afdaalende Wolk." — „La grande nue."
N. van Frankendaal 1776.
De onderschriften (de fransche onder de hollandsche) zijn in een regel
onder de afbeeldingen gegraveerd, de laatste zes vertoonen dekoratiön
van den Amsterdamschen schouwburg. Alle (behalve a^z en b—a^
z. n. V. gr.), hebben den naam W. Writs als ontwerper links onder de
gravure, de platen b—f en b—h zijn door hem gegraveerd, de overige
door de gpraveurs achter het onderschrift genoemd.
Van de dekoratien b—e en b-^ zijn in deze verzameling ook onafge-
maakte proefdrukken vóór alle letter. In tijdgelijke hand staat er bij
No. 2: „Toneel vande min in *t Lazarus huys inde oude Schouburg* \
bij No. 4: „Toneel inde oude Schouburg vande Val van Phaöton."
Al de overige platen uit deze series geven stadsgezichten vaa Am-
sterdam te zien, alleen is op plaat a—c de omgang der gilden en leprozen
afgebeeld, hier voren onder No. 1166 beschreven en is a—^ een reproduktie
der schilder^ van Ferd. Bol, de regenten van 't leprozenhuis voorstellende;
terwijl een niet in de series opgenomen plattegrond van Amsterdam,
gravure langw. in-4^, naar en door Brouwer, aan deze platen is toege-
voegd.
Voor welk werk de platen vroeger z^n gebruikt is my niet bekend,
dat zij oorspronkelijk niet voor het hier vermelde zgn vervaardigd is
echter zeker.
Digitized by
Google
262 ZINNEPEENTfiN OP DE GEBOORTE VAN WILLEM PBEDERIK 1772
21 Augustus 1772. Niet bu Muller (No. 4265).
4213. „De Heugdyke Geboorte van den Prins van
Orange^
Opschrift boven de afbeelding van een kraamkamer. Rechts een ledikant,
waarin de kraamvrouw. Aan 't voeteneinde een tafeltje. Naast het ledikant
een vrouw met het bakerkind. Links twee heeren elkaar de hand drukkend.
Achter dezen een dame en een heer. Grove houtgravure in-fol., z. n.v. gr.
Onder de plaat een 12regelig vers, in drie afdeelingen, in boekdruk.
Met adres van de Erve de Weduwe Jac. van Egmont te Amsterdam.
„No. 127.'* (rechts bovenaan gemerkt) der serie kinderprenten bij Muller
beschreven onder No. 3978.
24 Augustus 1772. Muller (No. 4266).
4214. „Le 4. Octobre 1767. L' Hymen For-
ma ces noeuds que Ie maintiendrai."
Inschrift op twee linten, waarmede de wapens van Willem v en zijne
gemalin aan elkander gebonden zijn, die door een engel worden gedragen.
Deze gravure is gedrukt op de achterzijde eener vouwprent ter eere der
geboorte van Willem Frederik, den zoon van Willem y, (later koning
Willem i). Op de twee kleppen aan de andere zijde zijn twee trekke-
bekkende duiven afgebeeld, waarboven, men als vervolg van boven-
staanden titel leest: .,D'uue telle ünion que de vons-nous attendre?
Vojons, en déployaut, nous pouvons bien l'apprendre." Slaat men deze
kleppen overlangs open, dan ziet men in het midden een gesloten ledikant,
rechts een wieg, links een vuurmand. Hierboven weer een 4-regelig
fransch vers en den last: „De plojez parenhaux" ijsic). Doet men dit,
dan verandert de luiermand in een tafel waarbij een dame staat. Het
ledikant is vervangen door een soort balustrade en in de wieg ligt een
kind, waarbij een minne zit. Acht fransche versregels boven deze voor-
stelling. Slaat men nu het onderste gedeelte overbreeds omlaag dan
heeft de min het kind op den schoot; voor de balustrade staat een
nachttafeltje met een tabouret en op de tafel links ligt een boek. Onder
deze voorstelling negen 8-regelige fransche verzen, in drie kolommen.
Alles is gegraveerd. Gravure in-4®., naar en door N. v. d. Meer jun.
4 Oktober 1767—24 Augustus 1772. Muller (No. 4239).
moet zijn: Na Muller (No 4266).
4215. „Aan de wel edele achtbaare heeren schout,
burgermeesteren, en scheepenen, regeerders van 's Gra-
venhage,".
Opdracht onder een zinneprent uit twee afbeeldingen bestaande; de
grootste doelende op het huwelijk van Willem v en Frederica Sophia
Wilhelmina, de onderste en kleinere op de geboorte van Willem
Frederik (later koning Willem i). In het midden der g^oote voor
Digitized by
Google
1767—1773 ZINNEPRENTEN OP DE GEB. VAN WILLEM FREDERIK 268
stelIiDg' staat, onder het zinnebeeld eener half gekleede vrouw, het
huwelijk op een voetstuk metinschrifl: „Sacro conubio iunguntur Wilh. v.
princeps arausionensis foöd. belg. gub. hered. et Fred. Soph. Wilh. regia
Borussite princeps*'. Rechts kroont de Godsvrucht haar (,,Pietate coronante"),
terwijl de Liefde met haar fakkel de huwelij kstoorts ontsteekt („Amore
Aspiraute.' ). Boven haar, op de wolken, het Geluk op een wereldbol
(„Felicitate Remunerante."), omgeven door een zestal engeltjes. Links van het
voetstuk de Deugd („Virtute adamunte'), Miuerva („Sapientia luspirante").
Iets lager rechts twee kinderen „Sterkte" en „Voorzichtigheid"', met het
pruisische wapen en links twee andere, ,.Qeznch" en „Heldenmoed",
roet dat van den prins. Geheel links de 's Gravenhaagsche stedemaagd.
In de kleinere voorstelling onderaan is links „Wilh. V. Foed. belg. gub.
hered." afgebeeld in romeinsch krijgskostuum. Rechts van hem dansen
zeven vrouwen, zinnebeeldig de zeven provinciën voorstellende, van vreugde
over de geboorte van den eersten prins. De „Vrugtbaarheid" daalt uit
den hemel en reikt een „teed're Wynstok Spruit," aan Willem v toe;
bij haar: „lam Hora Advenit". Het geheele tafereel wordt bestraald
door 't goddelijk oo^, waarbij: „lussu CgbU". Bovenaan in een slang
als ring: „Piis Precibus". Gravure zeer gr. in-fol., door J. L. la Fargue
genaamd van Nieuwlaud, die bovenstaande opdracht onderteekende als
„Uwer Wel Edele Agtbaaren Gehoorzaame Dienaar" en in een N. B.
verklaart: „De reedenen waerom dit Stuk, niet eerder voor den Dag is
gekoomen, zyn deezeu; om dat ik in de Teekening, en Plaat groote
mistanden (sic) zag; welke my deeden besluiten, het Stuk dus verbeeterd,
op nieuws wederom te beginnen ; en geene hulp hebbende, de Opdragt,
en Uitlegging zelf na myn beste vermoogens hebbe moeten maeken, en
ten derde veel tyd heb moeten verzuimen, om Intekenaeren te bekoomen."
Tusschen de opdracht en de onderteekening leest men het volgende vers :
„Geachte Mannen! Gun my braave Burger Vaderen,
Daar yder als om stryd, in Neêrlands Vreugde deeld.
Dat ik vol vlyt U als Beschermers mooge naaderen,
Van de Ed'le Schilderkonst, die Oog, en Zinnen streeld.
Myn Etz-Naald durft het op dit blyde Feöst weer waagen,
Op Uw Hoog Edel, en Eel Agtb'rens heus verlof,
Uw deeze ZinnePrent eerbiedigst op te drangen.
Oranjes Egt, en 'tManlyk* Spruitje is de Stof:
Waar op het Vaderland, voor langen tyd ging boogen,
Tot steun van d'Erfstadhouderlyke Waardigheid.
Slaa dan alleen in gunst. Uw kunstbeminnende Oogen
Op dit Tafreel, aan Uw bescherming toegewydt:
En, zo 'k dit enkel voor myn y ver mag genieten.
Zal 'kmy, gemoedigd tot de wetenschappen bieten."
Hierbij in boekdruk: „Uitlegging van het huuwelyks tafreel." in een
Digitized by
Google
264 DOOP VAN PRINS WILLKM F&BDERIK 1772—1773
30-regeIig gedicht en de „Uitlegging van het geboorte tafreel." in zea
versregels, op het eerste van vier biz. in-fol. waarvan S en 4 worden
ingenomen door een „Naaamlyst {sic) der hooge, aauzienelyke, en verdere
heereu iutekenaaren.*\ in drie rijen 253 exz. vermeldende.
Blijkt uit het N. B. hierboven reeds dat de prent veel te laat gereed
kwam om dienst te doen bij *t huwelijk van den prins, het laatste vers
bewijst, dat zij eerst bij de geboorte van het tweede kind het licht zag.
17 September 1772. Müllbb (No. 4269).
4216. „Prins Willem Frederik, daar 't Land zyn Heil
(van hoopt,
Word hier op 't luisterrykst', tot ieders vreugd
(gedoopt."
Eerste en derdo regel van een 6-regelig vers, gegraveerd onder de
afbeelding der doopsbediening aan den prins, later koning Willem l
Gravure in-4'., door S. Fokke.
17 September 1772. Muller (No. 4267 noot).
moet zijn: Na Mullbb (No. 4271).
4217. „A«. 1772. N^ 113
's Gravenhaegse Extra courant
Van den 17<^«o September.
Volleedige besehryving van de geboorte tot den Plegtigen
doop van den Jongen erf-prins van Orange en Nassau,
Sc. &c. 8tc."
Deze extra-courant, uitgegeven te *sQravenhage bij P. Qosse Junior en
Zoon, is slechts aan eene zijde bedrukt en niet, zooals Muller No. 4267
vermeldt, in vier, maar in drie kolommen gezet, waaromheen een gefigu-
reerde lijst van fileeten is aangebracht. In deze verzameling zijn twee
exemplaren der courant, van welke er één op satijn is gedrukt
17 April 1773. Muller (No. 4274).
4218. „Lykstatie van den Baron van Rheede van
Oudshoorn tot Nederhorst aan de Kaap de Goede Uoop,
den 17 April 1773."
Onderschrift gegraveerd onder de afbeelding der lijkstatie in zeven rijen
boven elkaar. Gravure in*4^, z. n. v. gr. üit: JSuropeesche Mercnriiss^WMT
ook de verklaring der in de plaat voorkomende cijfers (l — 7) wordt gegeven.
1 Juni 1778. MuLLBR (No. 4275).
4219. „De held Woltemade."
Woltemade redde met zijn paard veertien schipbreukelingen van het bij
de Karp do Qoede Hoop gestrande schip „D* Jonge Thomas**, dat hier links
Digitized by
Google
1173 .J»
■ a%cbiifaL Ia ms. saka T .z^^^ -,
de WeiL La^miatpi ^a .^.«cr * '""-■^*--
Hieriuj: .Bercai ï*r .rsa^-sr-^aa -^ ^
G«pa«eent ir . nr. ■ .. , -ir s.^^- «:'-*- .j --^r^ -^ ■ -*- • - . c»
^-ff*- t 1 r. ^ aac ^-^ ■„ i i -. . .■^'-.:. ..' ^
cmleariici. 3*t. -rr 11. * J-— ;.- ., - .*i- "~ *-- ** '- *- '- ''-
*^ anwi» «-ars:, u-n-c. ^ . ^r ^ -,— r r-wc^
^4-it- .^2^«au 'mot LK ï-: .— --r ^ : . » - v- i' *-i
tnamao iü^r^naen. ^ -rr ^ , .^ j- .» ^ - ... .*•- -**
15 bit inv.
U Januari -19 j^'^ --^ ^ ,_, •, ^^.
In de aal ^, -r ^ -^"''*
Digitized by
Google
266 VOORLEZING DER NIEUWE RIJMPSALMEN, ENZ. 177S
in boekdruk, onder deze gravure langw. infbl., door Nieuwenhuijsen,
met adres van I. du Mee te *ü Gravenhage.
24 Juli 1773. MuLLBR (S. No. 4377 A).
4223. „L' Arrivée de S. A. S. Mgr. Ie Prince Stadhouder
a Leu warde." — „De Komst van zyn Doorl. Hoogheid
de Prins, Erf-Stadhouder te Leeuwaarden."
Tweeregelig onderschrift onder de afbeelding van den stoet, die rechts
onder een poort uitkomt Behalve een menigte volks zijn twee koetsen,
met zes paarden bespannen, zichtbaar, terwijl het garnizoen en haie staat
en daar achter het volk. Gravure langw. in-12*., z. n. v. gr., uit : De nuttelyke
en aangenaatne staats-almanach, Voor het jaar mdcclxxiv. Amst., T. en
J. A. Crajenschot. Deze almanak is verder versierd met een gekleurd
kaartje van Afrika, twaalf plaatjes met fabels in beeld en een afbeelding
van „De nieuwe Schouwburg op het Leidseplein.'*
1 Oktober 1773. Mullkb (No. 4279a en b).
4224. „Openbaare voorlezing, van eenige psalmen, in
de vergader-zaal, der gemagtigden tot de nieuwe psalm-
beryming; op het huys van prins Maurits in 's Haage."
Onderschrift onder de afbeelding der zaal, met een lange tafel op
den achtergrond, links staat een der leden van de commissie te lezen;
rechts, en op den voorgrond links, vele hoorders. Gravure langw. in 4".,
„Reint Vinkeles delin. et sculp. 1777.", met adres van J. Allart
Van deze prent is hier een exemplaar vóór alle letter en een letterdruk
aanwezig.
Hierbij, eveneens in twee staten, de titelplaat (.,P1. 1.", zooals er boven
den staat met de letter is gegraveerd), van J. van Iperen, Ristorie van
de psalmheryming, waarin ook de bovenbeschreven plaat behoort. Drie
zinnebeeldige vrouwen: Geschiedenis, Godsdienst en Wetenschap, staan
voor een geopende poort, waartegen de wapens der zeven provinciën en
van het landschap Drenthe zijn opgehangen. In een liggend ovaal, in
den eersten staat opengelaten, is bij den lateren onder ieder wapen den
naam van den gedeputeerde der provincie vermeld. Twee gravures in-8^,
naar en door R. Vinkeles.
26 Oktober 1773. Müllbb (No. 4281a).
4225. „Door Eendragt, altyd sterk, en Vrgheid, altoos
(big,
Wordt Duurzaamheid beloofd aan deeze Maat-
(schappy.**
Zinneprent op het genootschap „Concordia et Libertate". Vignet voor-
komende op den titel der redevoering uitge'iproken bij het 35-jarig
bestaan dezer vereeniging. Links op den voorgrond een vrouw leunend
Digitized by
Google
1774 DOOP VAN DKN PRINS - NIEÜWK SCHOUWBURG 267
op 't gedeelte eener zuil, waarbij allerlei attributen van kunsten en weten-
schappen liggen. Twee engeltjes (het eene met de vrijbeidsmuts op de
hand, het andere met den bundel staven] wijzen baar op een piramide,
rechts op den achtergrond. Gravure langw. in-12^, naar I. Buys, doorR.
Vinkeles, met bovenstaand tweeliogrijm er onder gegraveerd.
3 Maart 1774. Muller (No. 4282a).
4226. „Afbeelding van den doop aan den jonge prins
van Oranje en Nassau, den 3? Maart 1774/*
Ooderschrifl onder de afbeelding van het inwendige der kerk; rechts
op den voorgrond de toediening van den doop. Deze plaat is volkomen
dezelfde als de hier voren onder No. 4216 beschrevene; alleen is in
het 6-regelig gedicht van „J. F."(okke?) onder de plaat, de aanhef „Prins
Willem Frederik" nu veranderd in „Wilm {sic) George Frederik". Gravure
in-4"., door 8. Fokke, met adres van G. Bom (te Amsterdam).
8 Maart 1774. Mullbb (No. 4282).
4227. „A<>. 1774. 's Gravenhaegsche extra-courant,
van Vrydag den 4 Maert. N\ 27".
Omgeven door een rand van fileetwerk, proeve van zettersbekwaamheid,
met de wapens van Willem v en zijn gemalin bovenaan, is in den tekst
de doop van hun tweeden zoon beschreven. Boven in de linker kolom
van het randwerk: „Wilm George Frederik,''; in de rechter: ,.prins
van Orange." Links staat iets lager „Geboren den 15 February 1774.";
rechts: ., Gedoopt den 3 Maert 1774.*' Onder den tekst het adres van
„Pierre Gosse, Junior, en zoon," te sGravenhage.
15 September 1774. Mullbb (No. 4688).
4228. „Afbeelding van den Nieuwen Amsterdamschen
Schouwburg, met een gedeelte van het Leidsche Plyn."
„ — van de Leidsche Straat te zien."
„ — van vooren."
„— naar het Tooneel te zien.**
„ — van het Tooneel te zien.'*
Onderschriften onder vijf afbeeldingen behoorende in: Historie vanden
nieuwen amsterdamschen schouwburg. Amst. 1775. Gravures langw. in*4®.,
naar en door N. v. d. Meer Jun.
15 September 1774. a. Niet bij Mullbb (No. 4284).
4229. ^fieiicht van de nieuwe schouwburg^ tot Am-
sterdam, — Vue de la comedié (sic), d Amsterdam^
Gezicht op het gebouw bij avond. Op den achtergrond de Leidsche
poort. Gravure br. in fol., naar en door H. Schoute, met adres van
P. Fouquet Jr. te Amsterdam.
Digitized by
Google
268 BK NIBUWE SCHOUWBUKG TE AMSTKRDAH 1774
Hierbij, nu met het onderachrifl: „De nieuwe schouwburg, by het
uitgaan, in 1786.'*, geheel dezelfde gravure, maar veel meer a^esleten,
zonder den naam van den graveur en met adres van P. Conradi en
V. V. d. Plaats, 1787.
Bovendien is hier bijgevoegd de afbeelding van „De nieuwe schouw*
burg, van voeren, in 1786.", met de leidsche poort links, den schouwburg
in *t midden en op den voorgrond links water, waarin een roeischuitje.
Gravure br. in fol., z. u. v. gr., met adres van E. Maaskamp, te Amsterdam.
11 Mei 1772—15 September 177*. b. Niet bu Muller (No. 4284).
4230. ^yBrand van den schouwburg te Amsterdam op
den 11 Mei 1772." — „De nieuwe schouwburg te Am^
sterdam.^'
Opschriften, in boekdruk, boven twee houtsneden inlS**. van H.
Numan, behoorende tot een serie van zeven „Afbeeldingen van merk-
waardige nederlandsche gebouwen.'*, uit een almanak. De overige
plaatjes stellen voor: „Het huis te Merwede." — „Het Binnenhof te
'sHage.*' — „Het kasteel Drakensteyn." — „De poort van Enghien.*'
— „De Beurs van Antwerpen." De houtsneden hebben misschien vroeger
gediend voor een kinderprent.
IB September 1774. Mulleb (No. 4286).
4231. „Op de inwyding van den nieuwen schouwburg
te Amsterdam, Den vyftienden September."
Gegraveerd opschrift boven oen zinnebeeldige voorstelling op boven-
genoemde gebeurtenis. Op den achtergrond de muzen opgaande naar
haren nieuwen tempel. In 't midden Melpomene met den bijenkorf op
den schoot, de liktorenbundel en de keizerskroon van het amsterdamsche
wapen naast haar, gezeten op een steen, waarop „J. E. de Witte" staat;
rechts van dien steen twee kindertjes, van welke er een de afbeelding
des nieuwen schouwburgs ontrolt, die door het tweede bezien wordt. Op
den voorgrond tooneel werken van ,.Nil Volentibus Arduum", „Vondel.",
„Hooft:", „Roullaud.", „J. 8. de Ryk", enz. Links, een weinig naar
achteren, een oud man en twee kinderen, op wie het tijdvers van „J.
F. Delsing" doelt, dat onder de voorstelling gegraveerd is:
„thans zaL De bIJ, op nIeVW, In febVs kVnstkoor z Wee Ven,
en 'teêLste, 'tWeLk ze 'er Leest, Voor Wees en arMen geeVen."
De gravure ia gr. in-4®, „N. v. d. Meer, Jun. del. & fee"; „J. Smit,
Excudit."
Hierbij op een gravure in-4*: „Tyd vaars, geplaatst op den grqnd des
geweezen schouwburgs te Amsterdam, boven den ingang der Roomsch
Catholyke aalmoesseniers kamer." „van J. F. Delsing.*'
„besChoVW op nIeVW een hVIs, Waar nog het LVstIg kroost
Van UVer D' oVDen stok In zijne eLenDe troost."
Digitized by
Google
1774 DK NIEUWE SCHOUWBURG TE AMSTERDAM 269
Al *t bovenstaande is gegfraveerd binnen een lijstwerk in stijl Lodewijk xvi,
naar en door N. v. d. Meer Jun. en mot adref; van M. Mngerus.
1774. Muller (No. 4287).
4232. „AfbeeldiDgen van den sclioawburg te Amster-
dam; geinventeerd door den heere Jacob Eduard de
Witte, directeur-generaal der stads werken en gebouwen,
gegraveerd door R : en H : Vinkeles. met privilegie van
de wel ed. gr. achtbaare heeren burgemeesteren uitge-
geeven door Johannes Smit, boek en kunstverkooper to
Amsterdam, mdcclxxiv."
Inschrifl in een zuil, met tooneel attributen versierd. In den bovenrand
een bas-relief. Deze plaat dient als titel en behoort, roet een gegraveerde
opdracht aan burgemeesteren en oudburgemeesteren van Amsterdam,
bij veertien platen waarop de volgende detnils van dien schouwburg
zijn afgebeeld: „Den voorgevel.' — ,.Rnamwerk vonden voorgevel." —
„De eerste plattegrond.' — „De tweede plattegrond." — „Doorsneede
van het gebouw inde lengte." — „De deuren." — „Trommel inden
voorgevel." — „Beeldwerk boven de lyst der zygevels." — „Het tooneel
van vooren, en de zygevel." — „Beeldwerk tusschen de colommen " —
„Plafont" — „Tooneel gordyn." Alle gravures zijn br. in-fol., naar J. E.
de Witte, door Vinkeles 1774.
1774. Muller (No. 4289 en No. 4288).
4233. „De burger-buurt.'' „Rue hollandoise." (1775).
„De italiaansche straat.'* „Rue itelienne." (1775).
„Het bosch." „Le bois." (1776).
„De klooster-kapel." „La chapelle." (1776).
„Hedendaagsche kamer." „Chambre moderne." (1776).
„Armoedige wooning." „Demeuredel'indigence." (1777).
Onderschriften, met korter of langer uittreksels uit de komediestukken,
waaraan de voorstellingen ontleend zijn, onder zes gravures naar en door
R. en H. Vinkeles. Zij stellen tooneelen vooruit: ,,Wanhebbelijke Liefde
XIII Toon"; „Wedergevonden zoon 4*1® Bedr. 2^.® Toon."; „Don
Quichot op de bruiloft van Kamacho, slf Bedr XU^Toon."; „Gysbrecht
van Amstel, III^ Bedr. IV^ Toon"; „De Hagenaar te Enkhuizen,
XXIVl® Toon."; „De deugdzaame armoede, 1^ Bedr. III^ Toon."
De volgorde der nommers is, blijkens den datum die iedere plaat draagt,
bij Muller verkeerd en moet als boven gewijzigd worden. Ook behooren
zij niet na, maar vóór Muller No. 4288 geplaatst te worden, daar zij
feitelijk bestemd waren tot kompleteering van No. 4287. In- of even
vóór 1787 toch, schijnt, volgens een hierbij gevoegd bericht. J. W.
Smit te Amsterdam bezitter dezer zes platen geworden te zijn. Zij dragen
dan ook alle zijn adres. Op deze kostbare wyze voort te gaan en door
Digitized by
Google
270 NIBÜWB SCHOUWBURG TB AMSTERDAM 1774
anderen de overige nieuwe tooneelen te doen teekenen, nu Yinkeles om
bizondere redenen daarvan afzag, durfde hij niet wagen, daarom deed hij
twee passepartouts maken waarin kleinere voorstellingen van veertien andere
tooneelen zijn gegeven. In 1787 verschenen er drie, in 1788 vijf. in 1789
en 1790 telkens één. in 1791 twee platen. Na een vertraging van drie
volle jaren (1794) zagen de laatste twee het licht. In een klein bericht,
gedrukt op een oktavo-velletje, geeft hij kennis dat dit schoone werk
kompleet is. De volgorde van Muller No. 4288 moet naar de jaren van
uitgave aldus gewijzigd worden:
1. „Het gothisch paleis.*' Met tooneel uit: ..Jacob Simonszoon deRjk.**
2. „De moderne zaal.** Met tooneel uit: „De vader des huisgezins.*'
8. „De ouderwetsche burgerkamer." Met tooneel uit: „De stiefmoêr.'*
4. „Het bosch,**. Met tooneel uit: „De bruiloft van Kloris en Roosje."
5. „De legertenten.*' Met tooneel uit: „Achilles.**
6. „De romeinsche hof-gallery.'* Met tooneel uit: „Titus."
7. „De straat van Londen.'* Met tooneel uit: „Beverly.'*
8. „Het winter bosch,*'. Met tooneel uit: „Gysbrecht van Aemstel.**
9. „De tuin.'* Met tooneel uit: „Blaise en Babet.**
10. ..De boerea-wooning.*' Met tooneel uit: „De drie landbouwers.**
11. ..De abdykerk.'* Met tooneel uit: ,.Robbert de Vries.*'
12. „De hoUandsche straat.'* Met tooneel uit: „De listige vryster,** enz.
13. „De kerker.*' Met tooneel uit: „Gabriëla van Vergij."
14. „De hedeudaagsche burgerkamer." Met tooneel uit: ,.De gewaande
onnozele juffer,** enz.
Allen zijn naar J. Bulthuis alleen No. S naar D. Kerkhoff. No. 2, 3,
7 — 14 door C. Brouwer, No. 5 door P. H. Jonzis, No. 1, 4 en 6 door
J. de Wit en P. H. Jonxis samen.
De passe-partouts, die in de daarbij afgebeelde toeschouwers geheel
van elkaar verschillen, zijn *t gemakkelijkst te onderscheiden aan de
groepen in den linkerbenedenhoek. Bij de platen 1—6, 10, 11 en 12
staat daar geheel links een heer met mof, terwijl allen het hoofd gedekt
hebben; bij de platen 6—9. 13 en 14 is 'tmeerendeel blootshoofds.
Van de eerste zes platen is in deze verzameling ook een stel in den
tijd der uitgave keurig gekleurd en met goud afgezet; van nommer 2
en 14 der tweede serie zijn hier afdrukken zonder passepartout.
1774. Niet bij Mulleb (No. 4290).
4234. ^jCkMegie-praatje Tusschen de heeren Vraag-al^
Weetgraag^ Ligthart en Denker^ gehouden in het Coffy
'Huis de bonten mantel^ in Siberien. . . . Te Kuipendam,
By Harmanus Kuipziek, In de Vier Heems-Kinderen,
4771." (1774).
Tusschen den titel en het verzonnen adres van bovenstaand werkje
Digitized by
Google
1774 TWUDB UUWeiTJIlIB TAH LüDBlfS ONTZR 271
in-8^, is een spotprentje geplaatst, een eiel voorstellende, die een ooievaar
kruit op een kruiwagen, door een vos, een pauw en een uil voortgetrokken.
De ezel wordt met de zweep aangedreven door een dame met bonten
mantel om. Blijkens den tekst van dit pamflet doelt dit spotprentje op
de beroeping van een predikant, waarbij de liberale kandidaat der meer
gegoeden schijnt te zijn gevallen. Uit den titel zou men vermoeden dat
het eenen Ds. Bontemantel gold.
8 Oktober 1774. Muller (No. 550).
moet zijn: Na Muller (No. 4290}.
4235. „Zoo wordt standyastigbeid en getrouwheid
bewaard/*
Onderschrift onder in een zinneprent op van der Werff en Leidens
ontzet, ontworpen bij de viering van het tweede eeuwfeest Midden in
een monumentalen steen is het borstbeeld aangebracht van Pieter Adriaansz.
van der Werff, naar rechts, in een medaillon gevormd uit een slang, met
de papieren noodmunt aan een lint op de borst. Onder de buste de wapens
der familie van der Werff; er boven 's prinsen wapen, en het alziend
oog in driehoek en stralenkrans, met bijschrift: „Soli deo gloria." en
daaronder een lint met inschrifl, op dit oog doelende, „zulk een bij-
stand kan nooit missen".
In het voetstuk, waarop het medaillon rust, ziet men de Leidsche stede-
maagd, troosteloos zittend bij een steen, waarop de sleutels van 't stads-
wapen zijn afgebeeld. Zij houdt de kolom der Standvastigheid met den
linkerarm omvat en heeft een sleutel in de rechterhand. Rechts van den
steen staan Geloof en Hoop als twee zinnebeeldige vrouwen, achter deze
de Burcht met de opkomende zon er boven en aan zijn voet Neptunus,
zinnebeeld van 't overstroomde land. Links van de stedemaagd, met het
wapen van zijn land achter zich, een Spanjaard die door den bliksem
getroffen wordt, terwijl een tweede, meer op den achtergrond, voor het
opkomend water vlucht.
Aan de linkerzijde van deze hoofdgroep van het monument staat een
genius met de rechterhand wijzende op het borstbeeld van van der Werff
en met een lint, waarop: ,.tot een voorbeeld" in de linkerhand. Terzijde
van dit engeltje haring, brood en kaas. Rechts eveneens een genius,
bij wien vrijheidshoed en speer staan, die een juk verbreekt en met de
voeten allerlei dwangtuig vertreedt. Aan iedere zijde van 't portret een
gedenknaald, met medaillon en lint. In het medaillon aan de linkerzijde
zijn twee mannen bezig een steenen zuil op te richten; in het lint daar-
boven leest men: „Moed geeft kracht." Rechts is van der Werff
afgebeeld zich aan zijn verhongerde stadgenooten aanbiedende, met boven-
schrift: „Getrouwheid heeft magt." Een hart. waaruit een hamer
steekt, een lauwerkrans en bliksemschichten zijn verder aan de linkerzuil,
Digitized by
Google
272 TWEEDE BEUWGBTUDB YAM LEIDBNS ONTZET
1774
een hart, waarin een gebroken zwaard steekt, een krans en scepter als
attributen aan de rechterzuil aangebracht. Deze gravure gr. langw. in-4*.,
naar A. C. Hauck, door N. van der Meer Jun., behoort in de .BwMryrmy
der plegtif/heden en vreugde bedrijten bij het ttveede eeungetijde van de
verlossing der stad Leyden. Gevierd op den III. en IV. van Wynmaend
des jaers MDCCLXxrv. Te Leyden mdcclxxv. Deze zinnebeeldige
voorstelling was als decoratie aangebracht voor 'thuis van den heer A.
E. Dransfeld.
De prent heeft rechts bovenin ,,2." en wordt hier nog eens beschreven,
ofschoon hier voren, onder No. B50, reeds een tamelijk uitvoerige verklaring
voorkomt, omdut ik haar, op Mullers voorbeeld, d^r plaatsende, het
boekje uog niet kende waarin de plaat behoort en verklaard wordt.
Behalve deze plnnt komen er in dit boekje nog twee andere voor.
Op de eerste zijn twee medaiijes afgebeeld, voor deze feestviering
geslagen. De een, onderaan, werd in twee grootten gemaakt door M. la
Cave, mednilleur te Leiden en vertoont aan de voorzijde de stad, waar-
boven een arm met zwaard uit de wolken komende. Op den voorgrond
de waterkruik van Neptunus ledigloopend (zinnebeeld der doorgestoken
dijken). In randschrift: ,.Dei manv, & aqva"; in de afsnede: „mdlxxiv.
* C. F. K.(onsé"). Op de keerzijde ziet men een ztiil, met het wapen der
stad bovenin en dnnr onder de borstbeelden van van der Does, van der
Werff en Jan van Hout in medaillons met een lint erbij, waarop: „Virtvte
& fortitvdine." Als omschrift staat boveuaan : „Iljvbileoliber ationis
leidensis.'; in de afsnede: ,.Cel: 3 Octob : l??*." Gravure in-8"., z. n. v. gr.,
rechts bovenin gemerkt: „I.*
Als derde plaat behoort in dit boekje de afbeelding der medailje,
waarvan de bcschrijviug gegeven is onder No. 551 hier voren. De daar
beschreven staat heeft echter geen volgnommer .3." in den rechterbovenhoek.
Dit werkje is het eerste van een belangrijke kollektie vlugschriften,
leerredenen, gedichten, enz. op bovengenoemd feest, in deze verzameling
annviezig. Zij zijn bijeengebonden in drie banden. De deelen I en II
hebben den volgenden algemeenen titel:
Verzomeling Van vaerzen en tractaaten, Uitfjegecten op het ttceede
eeuwfjftydii Van Leydens b^k'/ ^^ ontzet Oevierd binnen Leyden Op den
3de October mdcclxxiv., dien de achtiend'eeuwsche verzamelaar daarvoor
expres in boekdruk zetten liet
De titels der afzonderlijke stukken laat ik hier, naar het belang dat zij
voor dezen katalogns hebben, meer of minder uitvoerig volgen:
2. Vreugdezanfj, op het ttveede eeuwfeest van het ontzet dei' stad Leyden.
Door een liefhehbei' der dichtkunde, onder de zinspreuk Assiduitas perficit.
verrykt met historisrhe aantekeningen en een dayverhaal^ van 't geen 'er in
de beJefj'^ing is T0or>'(vaUen. Te Amsterdam, By Arend Fokke Simon^z ,
Boek- en Kunstverkooper in de Borgstraat, 1774. (IV) en 32 blz. in-8".
Digitized by
Google
1774 TWBEDE BSUWOBTUDB VAN LEIDBNS ONTZBT 273
De titelprent van dit werkje wordt verklaard in een 18-rege1ig vers
van „Ex amore pro arte.", met het opschrift in boekdruk: ,,Uitlegging'
op de tytelplaat." dat er tegenover staat. Zij vertoont de leidsche
stedemaagd met het wapen der stad, gezeten op een twee treden hoog
geplaatsten zetel, op welks rugleuning een duif zit en waartegen een
brief hangt (herinnering aan den oorsprong van den naam van *t geslacht
Bui venbode). Aan de rechterzijde van de maagd staat Geschiedenis met
een boek; links de Vrijheid met hoed en speer in de rechter- en een
scheepsroer in de linkerhand. Links zit de Tijd op de trappen van den
zetel met twee tot ringen gevormde slangen, zinnebeeld der twee voor-
bygegane eeuwen, in de rechterhand. Een plattegrond der stad hangt
midden van de onderste trede af. Op den tweeden grond Herkules zijn
knods zwaaiend boven de hoofden van een krijgsman en een geestelijke;
op den achtergrond het onder water gezette land. Het voorste tafereel
wordt door het godlijk oog bestraald en een engeltje met lauwerkrans
daalt neder om de stedemaagd te kronen, terwijl de Faam de wereld
invliegt om haren lof te verbreiden. Gravure in•8^, naar en door S. Fokke,
met het adres: „Te Amsterdam by Arend Fokke Simonsz." in den
ondersten plaatrand. Ook de oorspronkelijke teekening, juist andersom,
is hier bijgevoegd.
Verder is in dit exemplaar de prent gebonden reeds beschreven onder
No. 561 hier voren, die hier echter niet behoort, daar 't werkje in 1774
gedrukt en de prent eerst in 1776 gegraveerd is.
8. A. Wijnbeek, Leydens ramp en zegen^ in drie herderszangen; Bij
gelegenheid tan de Tweede Eeuwfeeste, van het Ontzet dier Stad, in het
Jaar 1774. Te Lejden, By Heyligert en Hoogenstraaten, in Oomp.
Boekverkoopers. Titel, 28 en (lU) blz. in-8«.
4. Bemhardinus de Moor, Leidens ontzet Geviert op den jaar fyisen
Danh-dag in Ujaar mdccxlvi Herdruht ter gelegenheid van den C(f^^
verjaardag dezer bigde gebeurtenis. Te Leiden, By Johannes Hasebroek,
1774. (LV) en 86 blz. in-8».
5. C. A. de Wetstein, Legden van het beleg der Spanjaarden verlost.
Oevolgt naar het latgn . . . door Pieter van Schelle. Te Leyden . . . 1772.
(XVI) en 40 blz. in-8«.
6. Olemens Streso, Z. J. Z., Kerhreden op het tweede eeuwfeest van
Leydens ontzet^ uitgesproken in de Fieters Kerk op den III October
MDCCLXxrv. Te Leyden. 1774. (XVI), 66 en (IV) blz. in-8«.
7. Theodorus van der Bell, Joh. Fil., De dankbaarheid, Als een nood-
zaaklijke Pligt voorgesteld, Ter geleegenheid van het twrrde eeitw-feest
Van het ontzet van Legden; In eene leer-rede te RMjnsburg op
den % October van het Jaar mdoolxxiv. Te Amsterdam, mdoolxxiv.
T 18
Digitized by
Google
274 TWBKDE EEUWOETUDK TAN LEIDENS ONTZET 1774
(VIII), 100 en (IV) blz. in-S» Met portret van Th. van Bell te halver-
lijve, in medaillon, naar H. Pothoven, door I. Houbraken. 1772.
8. De Denker. Amsterdam. 1774. 8 blz. in-8*.
„N*. 614." van .,Den 3 October 1774." van dit spectatoriaal geschrift,
waarin ,.D." een kort maar zaakrijk overzicht van het ontzet geeft.
9. Op de vergadering tan het leydsch genootschap Kunst wordt door
arbeid verkregen, In de maand Mey van Legden' s twee honderdjaarig
Jubeljaar^ tot herinnering van het in die maand begonnen Beleg dier Stad;
op den leydsclin Doele uitgesprooken. Z. pi. o. j. 4. blz. in-8*.
10. Set leydsch Vamos verheerlgkt Door des zelfs Oroot-Achtbaaren
Beschermheer Mr. Johan Hieronimus van der Marck, In het Genootschap,
Kunst wordt door Arbeid verkregen, met alle toegenegenheid en opregte
Burgerliefde als Beschermheer ontfangen . . . den eersten van Wintermaand,
in het Jaar voor Legden' s en der Vaderlandsche Vryheid tweede JEeuwgetyde.
Z. pi. o. j. 4 blz. in-8*.
11. Aan . . . If*. Daniel van Alphen . — . Ten geleide van eene nog
on-ingewisselde Papieren leydsche noodmunt, op den Twee-honderd j aar igen
Keuwdag van deszelfs Stempeling. Z. pi. o. j. 1 blz. in-8".
12. Klinker t voor . . . Barthout Adriaan van Assendel ft, . . . Toen
zyn Wel-Kd. het tweede Eeuwfeest van Leydens Vryheid en de Nagedagtenis
zyns doorlugtigen Voorvaders Pieter Adriaans van de Werf, plechtig
vierde. Z. pi. o. j. 1 blz. in-S'.
IS. (Luctor et Emergo). Lofdicht der dappere Zeeuwen, Op de Tweede
Eeuwfeeste van het Ontzet der Stad Legden; gevierd, den 3. October 1774.
Z. pi. o. j. 3 blz. in-8«.
Het tweede deel bevat:
14. J. Ie Francq van Berkhey, Set verheerlgkt Legden, bij het tweede
eeuwgetijde van deszelfs heuchlijk ontzet, in den Jaare cio. 10. Lxxnn. in
Dichtmaat uitgesprooken, in de Gasthuis kerk dier Stad, op den vierden
van Wynmaand mdcclxxiv Te Lejden Bij Hendrik Coster en Hey.
ligert en Hoogenstraaten in Comp. Boekverkoopers. Met Octroi. 1774.
Tusschen titel en adres de afbeelding van een leidsche noodmunt, de
Leeuw met speer en vrijheidshoed vertoonend met het jaartal 1574 er
in, het randschrift: „Hbc libertatis ergo", en er boven en onder, met
het oog op deze spreuk, „Nog" , .gangbaar, 1774." Boven de munt een
brandend hart, vastgehouden door twee handen uit de wolken komend;
in een lint om de munt heengestrengeld : „'kZal met Stads munt spreuk
scheiden. God hoede Holland en hij zalige mijn Leyden." De geheele
titel is gegraveerd doch z. n. v. gr.
Achter den titel volg^ een gegraveerde opdracht: „den raad en het
volk van Leyden toegeheiligd, door hunnen medeburger Joannes Le Francq
Digitized by
Google
1774 TWEBDE BSUWOBTUDB TAN LBIDBNS ONTZET 275
Tan Berkhey." Bovenaan, op de wolken in een stralenkrans, het wapen
van Leiden, door drie kinderfjes omgeven. Aan weerszijden dooreen-
f^trengeld een lauwertak, klirooprniik en lirt; het laatste, waartusscben
eenige attributen van regeenng en wetenschap zijn gestoken, met het
inschrifl: „Door dit beleid, Heeft Eeuwigheid Dit Loon bereid."
Gravure in 8*., ,.N. ▼. d. Meer, Jun. del. et fee."
In een voorwerk van 88 blz. (blz. 8 — 40) zijn de lofdichten opgenomen
door verschillende personen op 1. F. v. B.*s gedicht gemaakt. Eigenaardig
is 't daaronder namen te vinden van later zeer bekende patriotten,
als Pieter Vreede, Pieter 't Hoen, G. Brender k Biuüdis, Pieter van
Schelle.
In een „Bericht", aan 't eind van dit gedicht van 9B blz. in-8*., zegt
1. F. V. B. a an teeken ingen toe, die door den tegenspoed in 't drukken
hier niet bij konden opgenomen worden ; of nu de onmiddellijk achter
dit gedicht volgende portretten met bijschriften als zoodanig moeten
gelden, kan ik niet roet zekerheid zeggen, maar is zeer waarschijnlijk.
Die gedichten en portretten, onder den algemeenen titel : „Bijschriften."
achter dit werkje gevoegd, zijn de volgende:
a. „Libertatis ergo, saevis tranquillus in undis." (met bet wapen van
Willem I in houtsnede er boven).
b. „Bijschrift op de afbeelding van Willem den Eersten, vader der
nederlandsche vrijheid."
Borstbeeld van „Willem de Eerste, Prins van Oranje, enz. enz. enz.'*
geharnast, naar rechts, in medaillon. Gravure in 8*., .,C. Visscher, Pinxit."
„J. Houbraken. Sculpsit 1772."
Het onder a vermelde devies staat, zoowel hier als bij al de volgende, als
titel op de recto-zijde van een blaadje in*8*^., het bijschrift b op de verso-
zijde, als opschrift van een 10-regelig gedicht van Ie Francq van Berkhej;
bij 's mans eigen portret is dit gedicht van C. Heyligert. Alles is in
boekdruk en met een fileetrand omgeven. Waar ik bij de portretten
het nommer van Huilers Portretverzameling vermeld heb, is dit blaadje
óók door hem genoemd.
a. „Haec civitatis ergo." (met het wapen van Leiden in houtsnede
er boven).
b. „Bijschrift op de afbeelding van den leydschen burgemeester Pieter
Adriaensz. van de Werf, handhaaver der vrijheid."
Borstbeeld van „Pieter Adriaanszoon van der Werf, Burgemeester der
Stad Lejden, in 't Jaar 1574." naar rechts, met noodmunt aan een lint
om den hals, in medaillon. Gravure in-8*., ,.ï. Houbraken, sculpsit".
(Muller, Portr. No. 6021).
a. „Utroque clarescere rarum." (met pedelstaf, waarop een Minerva-
beeldje en waaraan een viertal wapens hangen, een veeren pen en een
zwaard kruislings er tegen en een lauwertak aan elke zijde, in houtsnede).
Digitized by
Google
276 TWSSDK EEDWGSTIJDE VAN LBIDBNS ONTZBT 1774
b. „Bysci^nft op de afbeelding van Johan van der Does, voorstander
der leydsche vrijheid."
Borstbeeld van Johan van der Does, naar rechts, in medaillon, met
inschrift: „In beiden uittemunten is zeldsaam.*' en met dezelfde attributen
er onder, als in de houtsnede van het hierby behoorend devies. Onder het
medaillon staat: „Johan van der Does Heer van Noortwjk, &&&&&.
Bevelhebber binneo Lejden Geduurende de Vryheidsbeelissende Belege-
ring, van den Jaere lb74f. Daar na Eerste Beschermheer van Hollands
Hooge Schoole in den Jaere 1575. in die Stad opgeregt. Gebooren 1545.
Overleden 1604.
Dit*s Dousa, die 't bestuur, had van slands School verkregen,
door 't voeren van de Pen, en 't zwaaien van den Degen.
J. L. Francq van Berkhey."
Gravure in-8"., ,,H. Pothoven, delin. Na het Origineel, op SLands
Bibliotheek, te Leijden.", „J. Houbraken, sculpsit 177B." (Muller, Portr.
No. 1840).
a, „Uit achting voor mijnen medeburger." (met bloemtak in houtsnede).
b. „Bijschrift op de afbeelding van Joannes Ie Francq van Berkhej,
dichter van het verheerlijkt Leyden."
Portret van „Johannes Le Francq van Berkhey, Medicinte Doctor.
Schryver der Natuurlyke Historie van Holland. Gebooren te Leyden
den 28 January 1729." te halverlijve, naar links, inbeddejak, met bloem
in de hand, onder een toog, de linker-elboog steunend op de balustrade,
waarop inktkoker, teekenstift. Pansfluit, nestje met eieren, enz. Gravure
in-8"., „H. Pothoven, ad viv. delin 1771.", „I. Houbraken, sculps. 1771."
(Muller, Portr. No. 369).
Tusschen den tekst van v. Berkhey's werkje z\jn nog enkele blaadjes
gebonden, die slechts aan ééne zijde bedrukt, in 't zelfde lijstwerk der
bijschrifleo, lofverzen bevatten op personen of zaken met Leiden*s beleg
in verband, meerendeels onderteekend: ,,G. M. D."
Achter de „Bijschriften." is een „Copy." in boekdruk gebonden, van
het invitatiebiljet dat 1. F. v. B. rondzond ter bywoning zijner „Dicht-
matige Redenvoering" in het „Catharina Gasthuis" te Leiden.
Deze redevoering gaf tot veel lof en blaam aanleiding. In de zeldzame
verzameling betreflende 't vieren van het tweede eeuwfeest van Leidens
hoogeschool, hier aanwezig, komen daarover de volgende grootere of
kleinere stukken voor, waarvan ik de titels slechts zeer verkort weergeef :
15. Johan van Hoogstraten, Letterkransje^ gevlochten voor . . D**. J.
le Franeg van Berkhey^ enz. 1 bl. in-8*.
16. (C. van Hoogeveen Jr., H. Coster en F. Halewyn), Drietal van
verplt^te dankofers J. le Francq tan Berkhey toegewijd; enz.
Te Leyden, . . . iidoclixiv. 16 blz. in-8*.
Digitized by
Google
1774 TWKKDB KBÜWGETÜDB VAN LBIDSNS ONTZET 277
17. D. Tan Gesscher, Y-zang^ . . . Joan»e$ Ie Franeg van Berkh^
toegezongen; enz. Z. pi. o. j. 13 blz. in-8^
18. Dankbetuiging aan den nederlandschen dichter Jan de Kruyf^ voor
zyne Beschaving en Verbeteringen^ gebracht in het verheerlykt Legden
van Joannes Ie Francq van Berkheg: met betooning van Verwondering
over zyn sterk lof -vers: benevens een aanhangsel over de loftuitingen^
voor dat Dichtstuk geplaatst. Te Leyden By Jacob Meerburg*. 1775.
16 blz. inS».
19. Copie Chminuteert op een jiegel van twaalf Stugvers. 2 blz. in-fol.
Kopie van een exploot, namens P. van den Bosch, remonstr. pred. te
Leiden, beteekend door den notaris Luzac aan J. Ie Francq van Berkhey,
waarin ontkend wordt dat hij (v. d. Bosch) de schrijver is der Dank
•betuiging in het voorgaand nummer vermeld.
20. Op de zoogenoemde dankbetuiging aan den dichter Jan de Kruyff,
Z. pi. o. j. 4 blz. in-8*.
21. (Kleptomusus batavus), Zedige verdediging van den nederlandseken
dichter J. Ie Francq van Berkkey, . . . tegen zynen naamloozen Bediller,
Bevegter teffens van . . . Jan de Kruyff enz. Amsterdam, . . . Haarlem,
z. j. 24 blz. m-8*.
22. (Christiaan Leydenaar), Antwoord aan den schrgver der dankbetuy*
ging, g'c. . . . Met betooning van verwondering over desselfs sterk kekeU
schrift aan den nu Zalige Heere Jan de Krugjf, en de Heere J. Le Frattcq
van Berkhey: Nadrukkelyk opgedragen aan Kleptomusus batavus enz. Te
Leyden, Gedrukt by Hendrik Coster, 1775. 24 blz. in-8*.
23. Op de afbeelding van den leydschen puikdigter Jan de Krui f Sa
zyn overlyden gesekilderd. Hierby 't borstbeeld van J. de Kruyff, naar
rechts, in medaillon, met één reg'el geboorte- en doodsvermelding en een
6-regelig' vers van P. Vreede Jr. Gravure in-8*., naar L. B. Coclera, door
R. Vinkeles, met adres van Yntema en Tieboel. (W. Hora Siccama,
Jjouis Bemard Coclers et son oeuvre, blz. 15 en 27).
Uit den zevenden regel van het vers : „Dat vry de ontrouwe Vriend der
Schemp'ren Huis inga," is dunkt mg op te maken dat men eenen Huisinga
voor den dichter hield der Dank-betuiging (zie No. 18 der geschriHen).
24. Bxtract. uyt de advertissemente van de leydse courant N^ 6.
Vrydag den 18^® January 1776. 17*^® advertissement.
O&choon de zin van dit verdicht „advertissement" niet erg duidelijk
is, kan men er toch wel uit opmaken dat het doelt op bovengenoemden
strijd. Daar ik het, evenals de beide volgende nommers, voor zeer zeldzaam
houd, schrijf ik 't hier af:
„%* Daar is op de Pers en zal binnen kort alom te bekomen zyn:
Verhandeling over het Spat, en de Droes der Ezels, Ezelinnen en Schend-
Digitized by
Google
278 TWEEDE BBÜWGBTUDB VAN LEIDBNS ONTZET 1774
merrien, beneyens een onderzoek over de ziektens der magere Varkens
en de beste wyze om dezelve te dryven en lubben, en of het beeter is,
dezelve op de hooge Rhyndyk, langs de Meerburger Kluft (J. Meerburg
uitgever van No. 18) by de Hooge veensche Polder (C. Hooge veen), dan
aan de Laagezyde van Alphen of tot in de Buurt te dry ven, opgedraagen
aan Pieter van den Bos, Varkendry ver aan de Peel." (P. van den Bosch,
remonstr. pred. van Leiden). Onderteekend: ,, Doctors drank, is Vry en
Vrank."
De oorspronkelijke advertentie is hier bijgevoegd.
25 en 26. Extract uit de leydse courant. N*. 10. (N®. 11.) Maandag
(Woensdag) den 23^ (35^^) January 1775." 2 blaadjes in 8«.
Het eerste bevat een löregelig „Ex tempore." van „J. P.", het tweede
een 6-regelig versje van „H. J.", beide „Ter Nagedachtenisse van wylen
Hollands Hoofd-Dichter, den Heer Jan de Kruyff."
27. (Jonas Anonymus), Leli/veldiana of poëten dievery. N". 1. Alom
a 2 Stuyvers te Bekoomen. 4 blz. in-8'.
28. Het boeren gezelschap of de gehekelde hekelaars, klugtspel, Behan-
delende op eene vrije en onzijdige trant ^tverheerlykt Leiden van Dr.J. Ie
Francq van Berkhey, en de fel f (sic) bevegters . . . Leiden, ... en alomme . . .
in de meeste Steden. (IV) en 83 blz. in-8®.
29. Quaadaardige en lasterlyke verdryaaing Der woorden^ van de Aan-
spraak, gedaan door I: L: F: van Berkhey. In zyn Vaers, voor het
verheerlijkt Leyden. Z. pi. o. j. 4 blz. in-8*.
80. (Burgerhart), Aan den, Leyden, in haar Overheden schendende, Las-
teraar. Z. pi. o. j. 4 blz. in-8".
31. Het tweehondcrtste jubels vreugt verhaal Meede ter Gedagtenis
beschreve JEn Op Regm Oemaakt van Mg Flias van Booren Schoolmeester
woond op de Middelste Oragt Inhoudende het Qeen op den Derden en
Vierden van Octoher 1774 Is geschiet ontrent het feest houden tan het
tiveehondertste Jubel van Leydens ontzet. Z. pi. o. j. 24 blz. in•8^ (de
laatste twee met muziek).
In den derden band:
32. Pieter van den Bosch, Bedevoering, gedeeltelijk in digtmaat, by
gelegenheid van het tweede eeuwgetyde van het beleg en ontzet der stad
Leyden; .,.. Op den derden van Wijnmaand mdcclxxiv. Te Leyden, Bij
P. van der Eijk, en D. Vijgh, mdcclixiv.
Voor dit eerste stukje is, evenals voor dat van het tweede deel, dezelfde
titelprent geplaatst, die op blz. 273 hier voren beschreven is, maar zonder
adres in den ondersten plaatrand.
33. Lucretia Wilhelmina van Winter, geboren van Merken, Het beleg
der stad Leyden, Treurspel. Te Amsterdam, 1774. 84 bladz. in-8*.
Digitized by
Google
1775 TWEEDE EEÜWGETIJDE DBB LBIDSCHB HOOGESCHOOL 279
Als titelprent behoort hierbij het plaatje reeds beschreven onder No. 647
hier voren.
S*. Kunst wordt door arbeid verkreeg-en. Het feestvierend Leyden ;
ceuïcspil. Te Leyden, Bij C. Hoogeveeu, Junior, mdcclxxiv. (IV) en 28 blz.
33. C. vau Hootjreveen, Junior, Feestzang op het tweede eeuwf^etyde van
Jjfi/dr/is beleg en terlossinge. Te Leyden. mdcclxxiv. 36 blz. in*8*.
3Ö. Fr^tK^ois Halewijn, Vaerzen op het tweede eeuwgetijde tan Leydens
verlossinge. Te Leyden . . . mdcclxxiv. 12 blz. in-8*.
37. A. d. H , Ter gedachtenisse tan het tweede eeuwgetijde tan Leydens
tconderbaei'e verlossinge. Z. pi. o j. 4 blz. in-8'.
38. J. van Royeu, A. Z. Ter opening der tergaderinge tan het tael- en
dirhtlievend genootschap onder de spreuk: Kunst wordt door arbeid ter-
krff/en, op den tweehon*lfrdJaf rif/en f/edenkda/ tan Legdens verlossinge ,' den
III tan wij.imaend 177i. Te Leyden, Gedrukt ten Geschenke voor de
Le<ien van het Genootschap, . . . mdcclxxiv. 8 blz. kl. in 8*.
39. C. van Hoogfeveen, Junior, Verwelkoming aan de leden tan . . .
K>' ist Wfft'dt fitior arbeid verkree'/en ; ter tergaderinge, op den tweehonderd-
jaengen geienkdrg, enz. Te Leyden, Gedrukt ten Geschenke voor de
Leden van het Genootschap, . . . MDCCLXXIV. 4 blz. iu-8*.
40. Johannes Hamel au, Feestzang ter gedachtenisse tan Leydens beleg
en ontzet Te Leyden. mdcclxxv. 12 blz. kl. in-8'.
41. Slotznng der leerreden tan Ds. Adrianus tan Assendel/t, op den
f'fittdag tan Leidens afzet. Ven III. tan WiJfimaenduDCCL\j.Y. Z. pi. o j.
4 h!z. kl. iü&*. G**irukt ten Geschenke voor de Leden van het Tael- ea
Di<'ht'ieveud Genooti<chap, te Leiden.
8 Februari 1775. Muller (No. 4291a).
4236. ,,TreiQ van de statie uit de academie naar de
Pitter's kerk den 8 Febr. 1775."
O.ider.-. hiift. met verkiarinjf in acht kolommen der cijfers 1—49 in de
plaat, i^t'ifniveerd onder de afbeelding van den stoet in vier rijen boven
elkaar. Gravure lan^^'w. in 4*.. naar en door N. v. d. Meer Jun. Behoort
ia: P. v. d. B)i'h. Bes'hrgt.nf der ple;tigh(den bj het tweede eeuwfeest
ta\ de l'.d^'he akade„He. Leyd. 1775. in 8*. Zie ook No. 4240 en
No. 4*2 1-2 hierna.
Hierbij (lezeïfje plaat in een proefdruk v<Wr alle letter.
8 Februari 1775. Nikt bij Mullbb (No. 4291).
4237. y^Dxi is ee.n Minervn Beeldje zoo als de Heeren
S^tudrnten h*'A in Imnne strikken aen de hoeden en degens
hadden, v )lijens de aentekening hier nevem, bladz, 28 onder
Digitized by
Google
280 TWBBDE BEUWOXTUDE DSB LEID8CHE HOOOESCHOOL 1776
aen. het is eigenlgk een prentje dat op een ka^tMad
gedrukt zijnde^ met kleuren is afgezet^
Ooderschrift in handschrift onder een klein groen gekleurd Minerva-
beeldje in rood ovaal en gedrukt op de achterzyde van een speelkaart.
Met bl. 28 is bedoeld: P. v. d. Bosch, Beschryving^ enz.
8 Februari 1776. Mullbr (No. •i202a).
4238. „Afbeelding van den Tempel, alwaar het Yuor-
werk aan afgestoken is, ter gelegentheid van het 2Ë? Eeuw
Feest van Leidens Hooge Schooien, op den i^^ ï^bruary
1775." ~
Onderschrift onder de voorstelling van dezen tempel, midden in het water
(den Rijn) opgericht. Rechts een tribune; op den achtergrond een molen.
Links verscheiden kijkers. Gravure in-fol., naar Hk. Keun. door O. Bogerts.
8 Februari 177B. Müllee (No. 4ö»8i).
4239. Afbeelding van den tempel, voor het vaorwerk
opgericht.
Proefilruk vóór alle letter van deze gravure langw. in-4'., i. n. v. gr.
8 Februari 1776. Muller (No. 4294).
4240. „Afbeelding van den Tempel, behoorende tot
het Yaurwerk, vervaardigd op koste van de Heeren
Studenten te Leyden, en irfgestoken den 9^?° en 10^f° van
Sprokkelmaand, 1775."
Onderschrift onder de afbeelding der voorzijde van den tempel, zonder
eenig bijwerk. In het frontispies de spreuk: ,,0b. conservatum. per.
ducentos. annos. almae. matris splendorem. ludos. seculares. pii. filii".
Gravure in-4*., naar G. vnn Dinter, door N. v. d. Meer Jun. Muller
vermeldt den naam van den teekenaar niet. Behoort in: P. van den
Bosch, Beschrijving der plegtighedm hy het tweede eeuw feest tan de leydeche
akademie. Zie ook No. 4288 hier voren en No. 4242 hierna.
8 Februari 1775. a. Nibt bu Muller (No. 4295).
4241. „A/tjn Heer
ÜE werd hier mede versogt geen Zwangere vrouwen
aen te nemen^ ook in 't geheel niet van huis te gaen^
tegen woensdag den 8 Febriiarij 1775. aenstaende^ wijl
ik ondergeschreven UE. tegen dien tijd nodig zal hebben,
want Minerva, mijne tedergeliefde vriendinne, dien Dag
staed te Baren. {was getekend)
Leijden den G. t;. D."
16 January
1775.
Digiti
izedby Google
1775 TWEEDE EEUWGETIJDE DER LEIDSCHE HOOGK8CHOOL 28 i
„Copij van een BrieQe gestoken onder de deur van den Heer Jobannes
Christianus Brand, Med. doctor & Stads vroedmi den 17 Januarij
des Jaers 1775.'* Onder aan deze kopie staat: ,.NB. Dit ziet op het
Schilderwerk voor den Tempel tot het Vuurwerk, geschilder! door Qerrit
van JDinter, om dat hij het Minerva Beeld op het Chassinet wat dik van
buik geschilderd had." H. S. 1 blz. in-8*.
Hierbij hetzelfde op 1 blz. in boekdruk.
9 Februari 1775. Muller (S. No. 4291).
moet ziju: Na Muller (No. 4295).
4242. „Trein van de statie uit de Pieter's kerk naar
den Doelen den 9 Febr. 1775."
Onderschrift (met uitlegging der cijfers 1 — 17, in zes afdeelingen),
onder de voorstelling van dezen optocht in vier rijen boven elkaar, ge-
opend en besloten door vijf ruiters. Gravure langw. in-fol., naar en door
N. V. d. Meer Jun. Is uit: P. v. d. Bosch, Beschrijving, enz. waarin,
volgens het voorbericht, ook No. 4336 en No. 4240 hier voren behooren.
8 en 9 Februari 1776. b. Niet bu Muller (No. 4295).
4243. „ALfi ter ordonnantie van de heeren curateuren
en burgemeesteren, J, van Royen^ Davz/*
,,i4. L, B. Ter Ordonnantie van Rector en Senaat. N.
Hoogvliet Secretaris,'' ^^voor den 9. Fehr. 1775."
Opschriften van twee toeacangsbewijzen in don vorm van visitekaartjes.
Het eerste voor de plechtiofe feestviering van het tweede eeuwgetijde
der leidsche akademie, in de Pieterskerk, (in den rechterbovenhoek is het
stadazegel in rood lak afgedrukt); het tweede voor de promotie met de
kap, die in dezelfde kerk den 9en Febr. plaats had. Zie: P. v. d. Bosch,
Seschrijvinj/, enz. blz. 32 en 70.
9 en 10 Februari 1776. c. Niet bij Muller (No. 4295).
4244. „fhï bovenstaende Vignet was het merk tot
toegang^ of Lootje waervan de Heer van den Bosch hier
nevens,'' (tn zijn ^^Beschryving der Plegtigheden") „ojj
bladz. 60 en vervolgens gewaegt."
Handschriftelijk onderschrift onder een gravuretje. dat als toegangs-
bewijs tot het vuurwerk diende. Het stelt twee kinderen voor, die een
mednillon vasthouden, waarin een gelauwerd hoofd is afgebeeld. Daarachter
een wnpentrofee. Op het voetstuk een alziend oog en de schaal der
gerechtigheid. Gravure langw. in-12"., z. u. v. gr. Aan de keerzijde de
handteekeningeu der H.H. W. O. Vosmaer, R. Forsten en A. A. Bichon.
8 Februari 1775. Muller (No. 4297).
4245. „Wilhelmo Quinto serenissimo araosionensis et
Digitized by
Google
282 TW£BD£ BEUWGKTIJDK DKR LEIDSCHB HOOOESCHOOL 1775
nassayiae principi, necnon academiae Lagduno Batavae
illustrissimis curatoribas sacrum."
Opschrift boven een zinneprent op Willem v, als beschermer der
leidsche hoogeschool. Pallas staat links op een verhevenheid bij een
brandend wierookvat. Achter en rechts van haar de Burcht en een rij
van vier zuilen. Rechts geleidt de Leidsche stedemaagd Willem v naar
Pallfls. Op den voorgrond rechts een w.ipentrofee ; in 't midden naakte
kinderen met boeken, kaarten, enz.; links de stroomgod van den Rijn.
Boven de voorstelling een chronosticon :
„QVatVor haeC bntaVIs aCaDeMIa IVbILat lo!"
Er onder een é regelig latijnsch vers van J. Le Prancq van Berkhey.
Gravure gr. in-4°., naar en door K. Viukeles 1775.
Hierbij op afzonderlijk blad, iii boekdruk en in houtsueêrand, een
52 regelig vers van ..Joannes le Francq van Berkhey.": „Verklaaring
Van de Zinnebeeldige eeuwprint. Op den Staatelyken Vierdng, van het
Twcehonderdjaarige Eeiiwgetyde der Oprichtinge van Hollands Hooge
School, binnen de Stad Leyden.", en hetzelfde vers. op 4" biz. in-8®.
gedrukt, raet afzonderlijken titel waarop, tussrhen ..Eeuwprint'' en „op",
gevoegd is: ,,Zyue Doorlugtige Hoogheid Willem de Vde Prince Van
Oranje en Nassauw, &c. &;c. &c. en de Hoog Ed Heeren Curateuren
en Burgemeesteren mitsgadere de Hooggeleerde en verdere Edele en
Aanzieuelyke Disgenooten;".
Deze plaat werd, met een portret van J. van der Does en het zinnespel :
Leijden verrukt, op het tweed*' eeuw/efijde der oprichting van de Mollandtche
Hoo'/e Schoole, op den feestdag, na den maaltijd, aan den prins en de
overige aanwezigen door le Fraucq van Berkhey aangeboden. Zie hier
achter op blz. 284, No. 21 der losse geschriften bl. 6.
8 Mei 1776. a. Niet bij Mullbr (No. 4207).
4246. P. van den Bosch^ Beachryoing der plegtigheden
hy het tweede eeuwfeest van de leydsche akademie, enz.
Dit werkje van Ds. P. van den Bosch, waarin ook de platen behooren
hier voren onder No. 4236, 4240 en 4242 beschreven, en is het eerste
in een dergelijke kollektie van feestschriften, als hierboven onder No. 4235
is vermeld. Zij zijn eveneens in drie banden gebonden en hebben vóór
'teerste deel den volgenden algemeeneu titel in boekdruk: Verzameling
Van vaerzen en tractaaten, XJitjeijceven op het tweede eeuwf/eti/de Der
Leydsche honyesrhoole. Gevierd Hnnen Leyden Op denSste Feöruary udcclxiv.
(IV), lOt en (II) blz. in-8«.
Ook van deze stukjes laat ik de titels meer of minder uitvoerig
volgen.
2. (Philaletes Battivus.) Lecturis officia jf salntem academiae Luyduno
'Batavae pii fiUi. Z. pi. o. j. (Juni 1776). 2 blz. in-8*.
Digitized by
Google
1775 TWEEDE EEUWQETIJDE DER LBIDSCHE H000S8CH00L 283
3. H. D. Gkiubius, Feestrede. . . . by den heuglykm aanvang der derde
eeufve van Hollands hooge schole, te Legden, . . . In de St. Fietert Kerk
op openbaar gezag uitgesproken, Toen kg ten derden male als Rector
Magnificus a/ging. üit het Latiju vertaald door Pieter van den Bosch.
Te Leyden, . . 177B. (VI) en 118 blz. inS*.
Op den titel van deze „Feestrede" door Gaubius gehouden, toen hij ten
derden male als Rector Mag-nificus aftrad, is de voor- en keerzijde van een
gedenkpenning? op 't tweede eeuwf^etijde der leidsche hoogeschool a%e-
beeld. De voorzijde vertoont rechts Minerva zittend tegenover een boom,
waaraan de wapens van Holland, van den prins en van Leiden hangen.
Aan de keerzijde 't volgend iaschrift: ,,Altero secvlari acad. batavae
ipsa. cvm. rep. eodem. avctore fvndatae mdcci.xiv." Daar onder de letters
„D. C. V. C.' (naam van den graveur der stempels). Gravure in-16*.,
„N. V. d. Meer, Jun. fee. '
4, Theod. van der Bell. Joh. Fil., De wysheid, kennis en vreeie des
Seereti, Als de vaste Steunsels en grootste Schat van een land en volk,
Voorgesteld in eene leer-rede . . Op den 5 Februarg 1775. te Rkgnsburg, by
gelegentheid, dat het tweede Feuw-feest van de Opregting der Rooge School
te Legden, plegtig in die Stad zoitde gevierd worden, op den 8 daar aan
volgende. Te Amsterdam, . . . mdcclxxv (VIII), 58 en (II) blz. in-8*.
In deel II:
B. Feestzangen op het derde jubile van 's lands hooge schools te Leyden,
Gevierd den VUL van Sprokkelmaend 1725. door verscheidene dichteren.
Te Leyden, Bij C. van Hoogeveen, Junior, mdcclxxv. (IV) en 64 blz. in-8*.
* Deze gedichten op *t i 50 jarig feest werden bij 't tweede eeuwfeest door
den uitgever herdrukt, , .dewijl dezelve by zeer weinige Liefhebbers
voUeedig gevonden worden, en de meesten daervan zelfs, by ontelbaer
veel anderen, nimmer gezien zijn."
6. B. Broes, Eeuwzang op het twee honderdjaarig feest der leidsche
hoogesckoole, enz. Z. pi. o. j. 12 blz. in•8^
7. F. Halewijn, Feestzang op het tweede eeuwgetifde van 's lands hooge
schools te Leyden. enz. Z. pi. o. j. 8 blz. in-8'.
8. (Philacademicus.), Op het tweede eeuwgetijde der vermaerde leydsche
hoogesckoole. Z. pi. o. j. 4 blz. in-8*. Zonder afzonderlijken titel.
9. Frijsvaerzen op het tweede eeuwgftijde der leydsche hoogesckoole. enz.
Z. pi. o. j. (II) en 8« blz. in-8*.
10. Adrianus van Royen's Beuwzang op de twee honderdste verf aaring
van *s lands hoogeschoole binnen Leyden. ... in navolging van het latijn,
in nederduitscke vaarzen gebragt, door Mr. Jan van Boyen, A. Z. Z. pl.o.j.
22 bl*. in-S*.
Digitized by
Google
284 TWKBDE EBUWGETIJDB DER LËIDSCHE HOOGESCHOOL 1775
11. J. Ie Prancq van Berkhey, Leyden verrukt, op het tweede eeuw-
getijde der oprichting van de holiandsche hooge schoole, binnen haare muureny
iinnespel, ... Te Leyden, Gedrukt voor het Genootschap : Veniam pro
laude, en wordt uitgegeeven Bij Heyligert en Hoogenstraaten, in Comp.
. . 1775. (VIII) en 4.0 blz. in-8''. met vignet op den titel.
13. Verklaaritig Van de Zinnebeeldige eeutvprint, enz. 4 bh. in-8'.
Met de prent beschreven onder het vorig nommer.
13. JSer en feestzang, op het tweede honderd-j aar ig jubel f eest der leidsche
academie j Gevierd op den 8 van Sprokkelmaand 1775. (Te Leyden, By
Hendrik Coster, Boekverkoper, 1775.) 32 blz. in-8<».
14. C. van Hoogeveen, Junior., Dankofer ter nagedachtenisse oen het
tweede eeuwgetijde der leydsche hoogeschoole. enz. Z. pi. o. j. 16 blz. in-8'.
In den derden baud vindt men :
15. Kort dog zaakelgk beschryving. Wegens den opkomst, aanwas, en
voortgang der leydsche academie; Tot op deeze tegenwoordig en tyd, vervat-
tende by zonder al het merkiO(ierdl'/e dat voor, op en na het tweede eeum- f eest.
Met veel Fragt en Luister te Leyden Geviert is, Benevens de Namen van
alle de Burgers welken op dien tyd onder hunnen respective Capiteinen in
de Wapenen zyn geweest. Op den viii. van Sprokkelmaend : mdoclxxy.
Te Leyden. By Hendrik Coster, Boekverkoper, z. j. 64 blz. in-8*.
16. (C. van Hoogeveen, Junior.) Ter opening e der algemeene vergadering
van het iael- en dicktlif>ve?id genootschap onder de spreuk: Kunst wordt
door arbeid verkreegen; Op den Eersten van Sprokkelmaend, mh.Z.ipl. o.}.
4 blz. in-S". , .Gedrukt ten Geschenke voor de Leden van het Genootschap.'*
17. Ter bevorderlnge van den weUdelen heere Willem Carel Vosmaer,
tot meester in de beide rechten, naar de wijze der ouden, plegtig gehuldigd,
bij 't vieren van het tweede eeuwgetijde der stichting van 's lafids hooge
schoole te Leyden, Den 11. van Sprokkelmaand mdoolxxv. Z. pi. o. j.
16 blz. in-8«.
18. Ter geleg entheid van het tweede eeuwgety der academie te Leyden,
enz. Z. pi. o. j. 4 blz. in 8''. Zonder afzonderlijken ütel.
19. Ter gelegenheid van het tweede eeuwgety enz.
Eeuigzins gewijzigde uitgave van hetzelfde vers van het vorig nommer;
blijkens de signatuur (A 6—7) behoort hier nog iets vóór.
20. (P V C), Wellekomst '■ groet. Z. pi. o. j. 4 blz. in-8*.
Boven het 14regelig vers wordt deze voorshandsche titel aangevuld
met aan zyne doorluchtige Hoogheid Willem den Vyfden . . . Ter tweede
JEeuW'Feest Viering van Leydens Rooge Schoole. Het portret van den
prins, borstbeeld naar links, in medaillon, door R. Yinkeles, is hier
bijgevoegd.
Digitized by
Google
1775 TWEBDB EEUWGETIJDB DER LEID8CHE H00GE8CH00L 285
21. Naaunkeurige heichryving tan de plechtigheden te Leiden^ Op den
^ste ^ gde ]pci,r^ary, 177B. Ter gelegenheid: tan het tfteede eeimgetyde
der oprichting tan «' lands hooge schcol en tan de promotie met de hap.
In een Brief tan een Heer te Leiden^ aan een Heer te AmsteMam. Te
Amsteldam, By M. Schalekamp, 1775. 14 biz. iD•8^
2* en 23 zijn N«. 6 en 10 Tan De Vaderlander., samen 16 blz. in-8*.
Deze nomxners Tan bet wekelijks Terschijnend blad beTatten „De
stigting' Tan Leiden's academie herdagt." en „Bespiegeling OTer het
tweede eeuwfeest Tan Leiden s academie."
24. N. Hoefnagel, Ristoriesch terhaal. Aangaande het tweede eeuwgeteg,
der JJeydsche Hooge Schoole. Waar in men al het Voorgevallene op den
% en 9 tan SprohhelMaand 1775. teer Naauwheurig besrhreeve tind
.... Te Amsteldam, By W: A. Leeuwendaal, en P: Kramer, Boek-
Terkopera In de Raamsteeg, Tusschen de Cingel en Niuwe (^>) Zyds
Agterburgwal. 177B. 80 blz. in-8«.
25. (A. Baltbazaar.), Lof galmen, op het twee hondert jaarig juhelfeett
tan Hollands wydtermaarde hoogeschool. Verscheenen én Oetiert Op denS.
Fehr. 1775. Te Leyden. By Hendrik Coster, Boekverkoper 1775.
12 blz. in-8».
26. Verpligte danhofer, aan den dichter A. Balthataar, Chirurgyn,
Breuk' en Ledemeester te Leyden, toor tyne Schel-klinkende lof-galmen.
Benetens daterende weergalm Van den Schorgehlaaten Lofhaznin des grooten
Leydschen Vreugd-Batuiners Ahram Wijnbeek. 8 blz. in-8». zonder afzon-
derlijken titel.
27. A. Wjmbeek, Leyden in vreugd, op het tweede eeuw/eest tan 's lands
hooge schoole, plechtig getierd Op den S. en 9. tan Sprokkelmaend ■mvcclj.^v.
Leyd. z. j. 28 blz. in-S».
28. Zamenspraak tusschen Jochem Inslag en Justus Schietspoel Ge-
houden by de wederkomst tan 'tjubilé der Hoogeschoole tan Leyden. Op
den 13 tan Sprokkelmaand 1776, . . . Gedrukt toor de Kamer der
Ehetoryken^ Onder de Zinspreuk: Trouw moet blyken. 10 blz. in-8».
Onder boTenstaanden titel zag een Terslag het licht van wat een
Haarlemmer ondervonden bad bij zijn bezoek aan „*t Lustrumfeest*' en
tweede eeuwgetijde der Hoogeschool, waarop als vignet tusschen titel
en verzonnen adres, deafbeelding vaneen weefgetouw, houtgravure in-1 2*.,
naar de teekening Tan Luiken door H. Numan.
29. Aanspraak tan den eerzamen, Justus Schietspoel, aan de leeden Van
de Haarlemsche Bedenkamer, Bekent onder den Zinspreuk, Trouw moet
blyken. Gedaan by zyn wederkomst tan 'tJubiléDer Hooge School tan
Leyden. Op den 19 tan Sprokkelmaand, 1775. 8 blz. in-8*.
Dit is een uittreksel uit bet Toorgaand pamflet.
Digitized by
Google
286 TWEEDE EBUWOBTUDE DER LEIDSGHE HOOGBSCHOOL 1776
30. Zamenspraak In de schuit van Leyden naar Hoer lem.tusschen Mon-
sieur La Violette, vuurwerker, Mozes Aaron, Voornaam assuradeur in
gehouwen, en de capiteyn van de schuit. Z. pi. o. j. 4 biz. iD-8^
Verder zijn over dit feest ia deze verzameliDg nog aanwezig:
31. Nieuwe roê voor leidze billen, om hun stoutheid wat te stillen;
nefens eene pallempaas, voor den leidzen sunter klaas, met een Slag- en
Weerslag-Dicht. Aan tFoëetisch CHld gerigt. Alom by de meeste Boek-
verkopers te bekome Q. 20 blz. in-S**.
Tegendicht tegen J. Ie Francq van Berkhey's Snerpende hekelroe, enz.
32. Het hoek Anonymi, genaamt Deutero Juhilon. 16 blz., in-8*.
In dit werkje, alleeu met voorshandschen titel, wordt in bijbelstijl de
niet zeer vleiende beschrijving dezer feesten gegeven, waarop het volgend
tegenschrifl verscheen.
33. Satyra Juvenalis Amstelodamensis, of geessel van een amsteldamsehe
Juvenalis, over het hoek genaamd: Deutero Juhilon, Behelzende een On-
geoorloofd Verhaal van het Vierden "Eeuw-feest der Stad Leyden, [gevierd
in de Maand Febr. 1775.) Na de Beschryving van een Openbare Spotter
en Godslasteraar die zig noemd Anonymi. . . Te Amsterdam. By Pieter
Gerardus Geysbeek, . . . 1775. 8 blz. in-8'
34. [E.(lia8 v.(an) B.(ooren)], Dankofer aan den digter A. Balthazaar^
te Leyden, Voor zyn Lof galmen op het Twee Monderdtjarig Jubel feest van
Leydens wydvermaarde Hooge School, Verscheenen en Oeviert op den 8.
February mdcolxxv.^ (Amsterdam. . . . Rotterdam. . .) z. j. 8 blz. in-S**. Zie
Ko. 25 op blz. 284.
8 Mei 1775. b. Niet bij Muller (No. 4397).
4247. ,,W: T: Blok Meester Scheepstimmerman der
O: I: C: Van Amst^£. 1775 is geboren te Zaandam den
31 Mey 1684 En heeft heden den 8 Mey 1775 zyn 154
Schip voor d^Edle O: I: Comp: onderhanden'\
Onderschrift en Sregelig vers onder het portret van dezen 01 jarigen
scheepstimmerman, te halverlijve, naar links, „Van Arbeyd moe geschets
terwijl hij sliep" zooals het versje zegt. Blijkens de laatste twee regels is
deze schets gemaakt door één zijner patroons, Halewijn; eenander, „Van
der Pol", liet een schip naar hem noemen. Ofschoon enkel een portret,
meende ik om de historische bizonderheden erbij vermeld, reden te hebben
deze teekening hier op den datum als historieprent op te moeten nemen.
14—16 November 1775. Muller (No. 4301).
4248. „Nederlands water-nood (sic) en verschel-
de Bezoekingen.** i)
1) Dit nommer en de zeven volgende bij Muller achter de SledevBart
te Leiden geplaatst, doe ik om de t^dsorde daaraan vooraf gaan.
Digitized by
Google
177B OVERSTROOMINGEN 287
Latere staat der plaat, bier Toreo onder No. 8061 en 8662 in twee
staten beschreven. In den bier vermelden staat zyn uit bet inscbrift de
woorden: „van den Jaare 1740 en 1741." weggekrabt evenals ..Pag 365."
in den recbterbo ven boek. Onder bet plaatje de i.Verklaaring dezer prent-
verbeelding." in twee-entwintig versregels, in twee kolommen, en daaronder,
eveneens in twee kolommen: „Omstandige Beschryvinge uit verscheidene
Steden der zeven Provintien, wegens bet doorbreeken van verscbeidene
Dyken, en daar op gevolgde Watervloeden, op den 1* en 15 Nov. 1775.".
alles in boekdruk. Gravure in-4^, naar en door J. C. Philips, met adres
van T. Crajenscbot te Amsterdam. Plaat en beschrijving te zamen
1 vel in-plano.
By No. 3661 vermeldde ik dat Muller onder No. 3780a een vroegeren
staat van deze plaat beschreef, als beboorend in Historisch Verhaal, enz.
Ik vermoed dat de titel door Muller verkeerd aangegeven is en dat dit
zal moeten zijn: P. Bakker, Nederlands water-nood van d^n jaare mdccxl
en MDCCxu. Amsterd. K. de Wit. 1741. Daarin komt ze ten minste voor
met een 20-regelige ,. Verklaaring der tytelplnat." door L. Pater. In dezen
staat aanwezig op de Gemeentebibliotheek te Rotterdam.
14 & 15 November 1775. Mullkr (No. 4802).
4249. „Gezicht van het Kattenburger plein te Am-
sterdam, in de overstrooming, *s morgens den 15^®" No-
yemb. 1775/'
Deze plaat behoort met de overige, hier onder vermelde in: Bespiegeling
over neêrlandsch tcaternood^ tusschen den 14 ." en \h^^ Nov: mdcolxxv,
door J. H. Hering. Te Amsterdam. 1776. 2 dln. in-8®.
De overige platen stellen voor:
2 „Gezicht uit Oostbuizen, op de dykbreuken by Warder," enz.
3 „Gezicht van de ovefstrooming der sluis te Delfshaven," enz.
4 „Gezicht vr.n het Bergsche veld, in het land van Heusden," enz.
5 „Gezicht van den hogen vloed, in den N. N. W. storm, voor Scheve-
ningen," enz.
6 „Gezicht van de dykbreuk, aan den Douk, op Texel;" enz.
7 „Gezicht in de Koekoek, by Kampen," enz.
Deze zeven gravures hebben alle het adres van de Wed. Loveringh en
Allart, Plaat 1, 2, en 7 zijn naar en door N. v. d. Meer Jun. ; 3— Snaar
H. Kobell door N. v. d. Meer Jun.; 6 naar Kobell door S. Fokke.
Behalve deze platen is er op den titel van beide deelen een vignet in
medaillon afgedrukt, de overstrooming van een dijk voorstellende, met
een wanhopig man op den voorgrond en van onderen om 't vignet, als
randschrift, „O God, hoe geducht zyn uwe oordeelen! I. D. bl. 17."
In het tweede deel, dat uit Bijlagen bestaat, vindt men nog een
kaartje: „Afbeelding der Zeedyken van Oost en "Westzaandam metderzelver
Digitized by
Google
288 OVBRSTBOOMINGBN 177B
gaten en beschaadiging Door Jacob Oostwoud.*' Gravure langw. in-fol.
rechts bovenaan gemerkt ,.II. D. bl. 96." (Muller No. 4304).
Twee ,,Profir'(en) „van de Dregterlandsche zeeweering," enz. Gravure
in-4*. z. n. v. gr., rechts bovenaan gemerkt: II. D. BI. 134." en
„Platte grond van de sluis te Delfehaven." Gravure langw. in-fol.
z. n. V. gr. rechts bovenaan gemerkt: ,JI. D. bl. 170."
14—15 November 1775. Niet bij Muller (No. 4302).
4250. ^^Beknopt historisch verhaal Der voornaamste
rampen en ongelukken^ Op veele plaatsen in Nederland
veroorzaakt door den hevigen storm en hoogen watervloed
Van den 14 en 15 November des Jaars 1775. Versierd
met uitmuntend fraaije Afbeeldingen, f Amsterdam^ by
d'Erfgen. de Wed. C. Stichter.''
Onder bovenstaanden titel en met twaalf bladzijden tekst, verschenen zes
afbeeldingen van door den watervloed geteisterde plaatsen of veroorzaakte
ongelukken, 't Geheel behoort in de Erven C. Stichters Almanak voor
1776; de plaatjes stellen het volgende voor:
„Gezigt van den hoogen Watervloed; van de Spaarendammer Dyk na
de HaerlemmerPoort te zien; het Smalle Pad, Haerlemmerdyk, &c."
„Hoogte des Watervloeds, van het einde der Bikkerstraat te zien, langs
den Zandhoek, de Taanstraat naar de Zoutkeetsgragt en Bokkinghangen."
„Gezigt en Stranding van verscheide Schepen omtrent Texel."
„Gezigt der doorbraak van den Dyk by Durgerdam."
„Gezigt van den hevigen Vloed en Storm te Delfshaven, verzeld met
Hagel en Onweder, des avonds om 11 uuren, met het groot gevaar der
Schutsluizen, die echter door de vigilantie van Komelis Koeberg^ Hendrik
Hoos en Ary van der Vorst behouden zyn geworden."
„Doorbraak van den Zeedyk tusschen Huizen en Eenmes, met het
gezigt van *t Schip dat over den Dyk verre landwaards in geslagen wierd."
De eerste, tweede, vierde en zesde zijn boutgravures in-12"., opdezelide
grootte als den tekst, de beide andere hebben de dubbele breedte en zijn
dus langw. in-8'.; alle zijn door H. Numan.
15 November 1775 (?) Niet bij Mulleb (No. 4302).
4251. Gezicht eener overstrooming.
Teekening in O.-I. inkt, br. in-fol. Rechts op den achtergrond een kerk,
links een gedeelte dijk, waarop eenige personen. Op den voorgrond een
roeibootje. Zonder naam van teekenaar.
15 November 1775. Muller (No. 4304).
4252. „Afbeelding der Zeedyken van Oost- en West-
zaandam met derzelver gaten en beschaadiging door den
Vloed op den 15 November 1775;" enz.
Opschrift met uitlegging der letters A — K in een cartouche in den
Digitized by
Google
1775—1776 OVERSTROOMINGEN - SLEDEVAART TE LEIDEN 289
rechterbovenhoek eener situatiekaart. Zie voor deze door Muller a&onder-
lijk vermelde kaart No. 4249 hier voren.
15 November 1775. a. Niet bu Muller (No. 4306).
4253. ^^Gesicht van de Haringpakkery^ Op den 15
Novemr 1775."
Op den acbterg^rond de Haringpakkerstoren, links de huizen ; een drietal
schuitjes vaart door de onder water staande straat. Gravure langw.
in-12^, z. n. v. gr. Uit: De naaufokeurige hollandsche almanach 1777.
15 November 1775. b. Niet bij Mui.t.ee (No. 4806).
4254. .^Gesicht van de Martelaars-gragt^ Op den 15
Novem: 1775."
Rechts de huizen, waar men met schuitjes over de straat heenvaart.
Gravure langw. inl2'., z. n. v. gr. Uit: De naawoheurige hollandsche
almanach 1777. Blz. 129 — 144 van dien almanak bevatten een relaas
der waterrampen. Zie voor de overige prentjes van dezen almanak
No. 3989 hier voren, waar dit prentje en het in het vorig nommer
beschrevene ten onrechte niet zijn vermeld.
24 Januari 1776. Muller (No. 4298 en S. No. 4298).
4255. Sledevaarfc van het genootschap: „Veniam pro
lande" b^ het tweede eeuwfeest van Leiden's ontzet.
Afbeelding op 12 bladen van dezen luisterrijken optocht van narresleden
te dier gelegenheid gehouden. Op iedere plaat komt ééne slede voor. In
de slede op plaat 4 zit Minerva, in die van plaat 6 de Leidsche stedemaagd,
enz. 12 gravures langw. infol., z. n. v. gr., doch naar A. Delfos, door
N. van der Worm (zie Muller Suppl.) Alle platen zijn aan de achterzijde
H. 8. geteekend door „Danl: Hendl^: Righout*', die sekretaris was
van „Veniam pro laude".
24 Januari 1776. Muller (No. 4299ii).
4256. „Pragtige Sleedevaart, gehouden binnen Leyden,
door het Ennstlievend Genootschap „Veniam pro laude"
ten besluite van dier Stede en der Academie lubeljaaren
A^ 1775 en 1776."
Afbeelding van dien optocht in drie rijen boven elkaAr. Onder iedere
groep de verklaring. Bovenstaand opschrift boven de plaat Gravure
langw. infol., naar J. Ie Francq van Berkhey, door 8. Fokke, met adres
van H. Coster.
Van deze plaat zijn hier twee staten:
a. De hier boven beschrevene.
h. Dezelfde plaat. Boven Minerva, in 't midden der tvseede rij, is een
vliegende uil a%ebeeld.
T 1»
Digiti
izedby Google
290 SLBDBTAART TE LBIDBN 1776
Van de eerste staat is een zwart en een fraai gekleurd en met goud
afgezet ezempinar aanwezig.
Hierbij een bepaald zeldzaam kwarto blaadje, met: ..De trein der sleede-
vaart, Op den 34. January 1776 Zal zyn als volgt:" als opschrift boven de
opgave der straten waarlangs de optocht gaan zou. Behalve dit door
Muller niet vermelde blaadje is hier ook bijgevoegd de Beschrijving der
pUgtige skdevaert van het genootschap: Veniam prolaude; ter gedaehtenisse
van het tweede eeuwgetijde van Leyden's Verlossinge . . . Gehouden in den
avond van den 34*. der Louwmaend 1776. Te Leyden, Bij C. van Hoogs-
veen, Junior, en C. Heyligert, en Comp. 1776. Met titel, 24 blz. in-8*. '
J. Ie Francq van Berkhey, Zinnebeeldige verhlaaring der illustre sledevaart,
ten besluite der heugchelyie eeuw/eesten, enz. Leyden, H. Coster, 1776.
Titel en 80 blz in-8*. Op blz. 79 van dit laatste werkje deelt 1. F. v. B.
in een „Naricht." mede, dat er „zedert eenigen tijd, en bijzonder na het
houden der hier beschrevene Slede vaart, verscheide Spot of Hekel-schriften
zonder Naam zijn uitgekomen, die eeuige Persoonen persooneel bedoelen,
en 'er verscheide des onkundigen de Schrijver dezes daar bij verdenken,"
dat hij daaraan echter geen „de minste kennis of deel heeft,". Dit ziet
in de eerste plaats op een gedicht, met den titel 8 blz. groot en getiteld :
Onschuld durft spreeken. Nadruk Naar den Origineelen druk, welke alleen
gedrukt is Voor de leden van het genootschap Veniam pro laude. 1776.
In duitsche letter gezet, heekelt het D* van der M(ey?), die in een
leerrede, vier dagen na de sledevaart gehouden, in zijn toepassing het
laakte „dat men in de strenge koude nog' vreugde en vermaaklykheden
aanrichtede, daar men zag hoe dra de Hemel die verstoorde''. Dit goed
gedichte stuk werd gevolgd door een ander in proza : De onschuld bestra fd,
of antwoord aan de onschuld durft spreeken, ... Te Leyde, By J : Meer-
burg. Z. j. 16 blz. in-8*. en door een tweede: Vrymoedige bedenkingen.
Over het onlangs uitgekoome JDichtstukJe onschuld durft spreeken, of lof
der onschuld. Met alle teekenen van hoogachting opgedraagen aan de Re-
spective Leden van het Genootschap te Legden: Veniam pro laude. Zyn te
bekomen. Amsterdam, . . . Gouda, van der Klos. Z. j. Met titel, 16 blz.
in-8*. Het eerste dezer drie stukjes vermeldt Muller in zijn Supplement
ouder bovenstaand nommer.
24 Januari 1776. Muller (No. 4300).
4257. „Prachtige sleedevaart gehouden te Legden."
Onderschrift onder een plaatje, waarop alleen de narreslede met Minerva
erin en eenige personen afgebeeld zijn; op den achtergrond huizen.
Gravure in-12*.. naar J. Buys door R. Vinkeles en C. Bogerts. Uit:
Fokke, Vaderl. gesch. Rechts bovenaan gemerkt: ,.XIII. D. PI. VIII."
1776. Muller (No. 4310).
4258. „Ysvermaak op de Rivier de Maze, yoor de
Digitized by
Google
1778 TIBSOHILLENDB 0BBEÜRTBNI8SBN 291
Stad Rotterdam, zoo als het sdch vertoond heeft in het
begin van het Jaar 1776." — „Divertissement de la
glacé, sur la Riviere de la Mense, devant la Ville de
Rotterdam, comme il s'est presenté an commencement de
TAnnée 1776."
Onderschriften aan weerszijden Tan het wapen van Rotterdam, g'eflan-
keerd door leeuwen en watergoden, onder de voorstelling der Maas ten
zuiden van de Oude-Hoofdpoort, langs de huizen van het Haringvliet,
met tal van narresleden, enz. Gravure langw. gr. in-fol., naar en door
R. Muys, met adres van Ah°^ Bothal en Ary Vis (te Rotterdam).
1776. NiBT BU MULLBH (No. 4810).
4259. „Dö hatavier, openlijk, in de gehoorzaal van
Middelburgs iüustre school^ op den xiii. Mey, mdcclxxvi,
opgezongen, door Adriaan van Solingen. Te Middelburg
Bij Christiaan Boliemer^ Boekverkooper 1776."
Tusschen titel en adres een zinnebeeldig vignet, blijkens de „Verklaering
van het vignet.*' de afbeelding van een .,strijdbre Batavier,** die na
„volbragte togten" rust, terwijl „Bijgeloof" en „Gewetensdwang** in
ketens gekneld zijn, enz. Gravure langw. in-12"., naar en door F. C. la
Fargfue.
13 Augustus 1776. Muller (No. 4811).
4260. „Het Schip van Capt. J. Meger te Mogador
opgebracht den 18 Ang. 1776."
Onderschrift onder een gravure langw. in-12'., door 8. Fokke, met
adres van A. Fokke Simonsz. midden onderaan. Rechts de zee, links het
strand, waarlangs gevangenen vervoerd worden. Rechts bovenaan ge-
merkt ..Pag. 28." In dezen staat behoort de prent in: Omstandig en
waaraehtig dagverhaal van Capt. Sysse Systes, Junior . . . Doormengt
met veele Weetemwaardige Sytonderheeden, wegens de behandeling der
Mooren^ ten opzichte van de Christenen^ geduurende het verhlyf van
bovengem. Capt. JByste JByttee^ . . . en Capt. Jochem Meyer aldaar, enz.
Te Amsterdam, Bj Arend Fokke, Simonsz. z. j. in !>*. Ook komt ze
zonder pagina-cijfer voor in: De nieuwe vaderlandsche almanach voor den
Jaare 1778. Te Amsterdam. By Arend Fokke Simonsz. z. j. in-16*. en
een latere staat, zonder adres, in Fokke, Vaderl. Historie in themata.
(Zie: No. 14, plaat 40 hier voren).
1776. MüLLBE (No. 4812).
4261. „Stoom-machine. Staande aan de Schie-kade
even buiten Rotterdam.*'
Zie: Na Muller No. 5144'!' hierna.
Digitized by
Google
292 0VBB8TR00M1NGEN 1776
U September 1776. Mullbe (No. 4813).
4262. „Bume van de kruitmaakery de MuDnik, by
Purmerend den 14 September 1776. Gesprongen."
In 't midden op den tweeden grond, bij een \aart met ophaalbrug,
de verwoeste loods. Gravure langw. infol., naar H. Keun, door C.
Bogerts.
21—22 November 1776. Muller (No. 4314).
4263. „Ygezicht, naar 't blaauw hoofd, voor Amstel-
dam, in den storm, den 21 sten Novemb. 1776."
Onderschrift onder de eerste plaat uit: Bespiegeling over Ifeerlandsch
ivaternood, tusscken den xxi*'^ en ixii*'*^ November, mdcclxxvi, door
J. H. Hering; ivaar achter gevoegd zyn de nodige hy lagen. Met kunst
plaaten. Amst. 1778.
Behalve bovengenoemde plaat, komen er nog de volgende vier in voor:
2. „Gezicht van de overstrooming en doorbraak, van den Ysseldyk,
buiten Gouda,** enz.
3. „Gezicht der overstroominge, op de Hooge S wal uwe," enz.
4. „Gezicht van den storm en hogen vloed, voor EIburg," enz.
5. „Gezicht der overstroominge en djkbreuk, tusschen Vollenhoven
en Kampen," enz.
De vijf gravures zijn alle langw. in-fol, naar H. Kobell, door N. van
der Meer Jun.
Verder is er nog een situatie-kaartje in opgenomen van „De .Xmilia
Polder." en „van den Vierendeelschen Polder.", links bovenaan gemerkt:
„Bladz. 115."
Behalve deze platen behoort bij dit werkje van Hering nog een titel
prent, waaromtrent men in de voorreden leest:
„Een zeer toepasselyke tytelplaat, getekend door den vindingryken
Heere J. Buis en op eene edele en bevallige wyze in *t koper gebnigt,
door de kunstige hand des Heeren Reinier Viukeles, heb ik, voor myne
rekening, volgens eene gemaakte overeenkomst, met de Weduwe Loveringh
en AUart, doen vervaardigen, doch welke afzonderlyk, by den Boekver-
koper J. van Gulik alhier, wordt uitgegeven, als niet begrepen zynde,
in het plan van Intekening. Dezelve behelst eene treffende Schildery
der droevige omstandigheden, in die oogenblikken toen onze bezittingen,
van alle kanten, zo jammerlyk. door 't water, aangevallen wierden. Men
ziet er „*slands maagd, doodlyk ontsteld en verlegen, zittende in een
wanhoopende Gestalte; zy wringt haere handen, en slaat haare oogen
ten Hemel, daer stormwinden en hoog gezwollen Vloeden haer dreigen,
met een algemeene overstrooming; maar de Voorzienigheid zond haere
vlugge boden.** enz.
Ik heb deze prent by de exemplaren welke ik zag niet gevonden; de
Digitized by
Google
1777 OVERSTROOMINGEN - WILLEM V TB LEEUWARDEN 293
a&oDderlijke uitgave is daarvan zeker oorzaak. Ik vermoed dat het de
prent is door Muller vermeld onder No. 4807 en beschreven als: ,J)e
Nederl. Maagd weenende bij de woedende golven, met onderschrift: ,,God
alleen is Neerland redder."
21—22 November 1776. Muller (No. 4315).
4264. „Overstrooming van Dykerhuizen, by Elburg,
in den nacht, tusschen den 21 en 22^^ November 1776.
En het redden van 15 Menschen, door een Schuit, van
den Hooiberg."
In 't midden op den voorgprond huis en hooiberg, bezwijkende voor
het water, links daarvan het schuitje met de geredden; rechts een boom.
Gravure langw. in-4*., naar en door C. Bogerts, met bovenstaand onder-
schrift en adres van T. Crajenschot, alles gegraveerd onderin de plaat.
2 Mei 1777. Muller (No. 4316a).
4265. „Canningham neemt in 't Kanaal een Engelsche
Paketboot."
Onderschrift onder een plaatje waarop links een amerikaansch en rechts
een engelsch schip is afgebeeld. Gravure in-8*., naar J. Buys door R.
Vinkeles. Uit: Wagenaar, Vervolg. I.
Hierbij: Muller No. 4217^. (Zie No. 14 plaat 42 hier voren).
80 Augustus 1777. Muller (No. 4318a).
4266. „Intreede van HH.DD. en KK. Uoogheeden de
Prins en Prinses van Oranje te Leeuwaarden de 80
Augs 1777."
Afbeelding van den stoet, die van links naar rechts gaat.* Links de
poort; op den voorgrond toeschouwers. Gravure br. in- 12*, met boven-
staand onderschrift, door 8. Fokke, met adres van A. Fokke 8z. Uit:
De nieuwe vaderlandsche almanaehf
10 Oktober 1777. Mülleb (No. 4820/i).
4267. „Het Verongelukken van het Schip De Wil-
helmina in Groenland, de 10 Octob. 1777."
Op den. achtergrond het schip tusschen ijsbergen. Rechts, op den
voorgrond, een teat, booten, vaten en schipbreukelingen. Gravure langw.
in 12*., met bovenstaand onderschrift, door 8. Fokke, met adres van A.
Fokke Sz. Uit: Be nieuwe vaderlandsche almanach?
Een latere staat van dit prentje komt voor in: Fokke, Vaderlandsche
historie in themata. (Zie No. 14 plaat 41 hier voren).
1 November 1777. Muller (No. 4321).
4268. „Pelix me ritis".
loschrift boven een bijenkorf, op een .si 'Mrtal ^1777.",
Digitized by
Google
294 YSRSCHILLENDB 0BBKÜBTKNIS8BN
1778
alles in een medaillon geplaatst tegen een piramidevormige zuil, meteen
zinnebeeldige vrouwenfiguur aan iedere zijde. Links, op den achtergrond,
het stadhuis te Amsterdam ; rechts een tempel door zonnestralen omgeven.
Zinneprent op de oprichting van „Felix Meritis*', een genootschap, dat
eens rijke vruchten van beschaving afwierp, maar in onzen tijd zoo
weinig gewaardeerd werd, dat de grootste stad van Nederland het monu-
mentale vereenigingfsgebouw tot drukkerij kon zien inrichten. Qravure
in-4*., z. n. v. gr.
1778. NiBT BU MULLBB (No. 4Stl).
4269. „Dit ts het hedd van Lauwerens
Zijn nakroost is huh's hertewena
In dit en alle jaaren^
Dat drukpers nimmer stil mag staan^
Dat de negotie goed mag gaan^
Voor den hoekhandelaaren.
1778."
Insehrift in een bord, dat door Laurens Koster wordt vastgehouden.
Het geheel is enkel uit letters en boekdrukornamenten samengesteld. Het
is een drukkersaardigheid en zooals in het voetstuk, waarop Koster staat,
te lezen is: „'t Is van hun tot gedagtenis Daar Laurens Koster in de
gevel is*'. 1 bl. in-fol.
4 April 1778. Mulleb (No. 4AZ2b),
4270. Executie van J. B. F. van Oogh op den Dam
voor het stadhuis te Amsterdam, wegens het vermoorden
zgner beminde A. Smithuizen.
Gezicht vau het schavot voor de rechterzijde van het middenvak van
het stadhuis opgericht Op den voorgrond een menigte toeschouwers.
Qravure langw. in-fol., z. n. v. gr. Proefdruk vóór alle letter.
27 Juli 1778. NiBT bij Müllbb (No. 4324).
4271. ^jMonsieur sneaking GaUantly into Brest^s scuUc'
ing-Hole afiei' receiving a preliminary Salutation of
Brilish lack Tar the 27 of July 1778".
Een Franschman met een schip op *t hoofd en met hangende
broek, terwijl van benauwdheid de rook hem uit het achterste vliegt,
vlucht in de kaken van een monster (Brest) bij wiens neus staat:
„Qrand Monarque", voor een Eogelschman, die hem met een karwats
afrost. Op den achtergrond rechts één schip, links verscheiden schepen.
Zinneprent op de kastijdingen den Franschen door de Engelschen op
zee toegebracht, met bovenstaand onderschrift. Qekleurde gravure, langw.
kl. in-i*., z. n. v. gr., met adres van W. Humphrey, Strand, Londen.
Digitized by
Google
1778 BBÜWÏBBST VAN HBT LUTH. WBBSHÜI8 TB AMSTBEDAM 295
24 Augrustus 1778. Muller (No. 4325).
4272. „Redevoering op het eerste eeuwfeest van het
luthersche diakonie-weeshuis binnen Amsterdam, In het
zel^e uitgesproken den 24. van Oogstmaand, mdcglxxviii.
door Jan Hendrik Vorstius. Leeraar by de Euangelische
Luthersche Gemeente aldaar. Te Amsterdam, By Johannes
Strander, Boekverkooper in de Beursstraat."
Titel yan een boekje in-é''. in verband met bovengenoemde gebeurtenis
verschenen, en versierd met een titel plaat en ééne gravure in den tekst.
Op de titelplaat ia de christelijke liefde voorgesteld als een vrouw aan
wier schoot twee weeskinderen staan, tezamen door gfodlijk licht bestraald;
meer naar achteren Geloof en Hoop. Links, op den achtergrond een zuil
als monument voor *t eeuwfeest. Tegen de omlijsting der voorstelling zijn
van boven en aan iedere zijde drie wapens opgehangen, bovenaan van
„Regentessen'*, links van „Assessoren", rechts van „Qecom. Diac."
In den voet van 't lijstwerk ziet men tusschen twee kindertjes, omgeven
door een slang als medaillon en met een lint met inschrift er onder, de
binnenplaats van 't weeshuis.
Het plaatje in den tekst vertoont bovenaan de binnenplaats en de
gebouwen van het weeshuis aan de achterzgde ; onderaan, aan weerszoden
der afbeelding van den voorgevel, de voor- en keerzijden van twee
gedenkpenningen op dit eeuwfeest. Op de bovenste en kleinste ziet
men aan de voorzijde de achtergevel van 't gebouw; aan de keerzijde,
in beknopten vorm, wat op de titelprent uitvoeriger is weergegeven. Op
de voorzijde der onderste een zuil, met het inschrift: „Eben ha ezer",
waartegen een engeltje een schilderij ophangt, met een „C", omgeven
door een tot ring gebogen slang, als eenige voorstelling, terwijl in den
voet der zuil de luthersche zwaan afgebeeld is; ook hier, op de keerzijde,
weder de binnenplaats van 't weeshuis. Beide gravures zijn kl. in-^"., naar
en door N. van der Meer junior.
24 Augustus 1778. Niet bu Mulleb (No. 4325).
4273. Zinneprfmt op het eerste eeuwfeest van het
Luthersche weeshuis te Amsterdam.
Voor een monumentale poort staat rechts een altaar, waarbij twee
zinnebeeldige vrouwen Godsdienst? en Weldadigheid? Links twee weesjes
en een oude man en vrouw. In 't midden van de poort een voetstuk,
waarop het borstbeeld van „Luther" wiens naam op een urn prijkt, die
op een hoogere piramidale zuil achter dat beeld staat. In het voetstuk
leest men: „Mart.? Luther- S. 8. Th. D.£ Prof? Witteberg Geboren te
Bislebeu 10 Nov. 1483 aldaar Overleden 18 Feb. 1546." Boven de poort
de zwaan, twee wapens, euz. door 't goddelijk oog beschenen; aan
weerszoden daarvan een lamp. Links van den boog de afbeeldingen van
Digitized by
Google
296 „OECONOinSCHB tak** tb HAAKLEM 1778
de „Lutersche ouwde kerk" y^ binnen; yan den gevel van het „Lu-
tersche weeshuis"; en van den geveltop van het „Eonyne hoQe".
Rechts die van de „Lutersche nieuwe kerk'' van binnen; van den gevel
van het „Lutersch Dia°^® huis*' en van den gevel van „Brantzen hoQe".
Gravure in-plano, door L Visser, met adres van L Numan.
25 Augustus 1778. Mulleb (No. 4326).
4274. „Het verbranden van het Oorlogschip Kenmer-
land. den 25 Augustus 1778.**
In *t midden op den achtergrond de brandende romp van het schip.
Gravure langw. in-12*, naar P. Wagenaar, door 8. Fokke, met adres van
A. Fokke 8z. üit: De nieuwe vaderlandsche almanach voor . . . 1778.
Een latere staat, zonder adres, in Fokke, Vaderlandsche Historie in
themata. (Zie No. 14 plaat 43 hier voren).
1778. Muller (No. 4828a).
4275. „op het oeconomisch ontwerp van de maat^
schappye der wetenschappen te Haarlem, waarover te Am-
sterdam, in de doorluchtige schoole, de eerste Vergadering
gehouden is den zevenden February.**
Een zinnebeeldige vrouw, bovengenoemde Maatschappij voorstellende,
zit in een armstoel, met de wapens van Holland, Haarlem en Amsterdam
in de rugleuning en die op een drie treden hooge verhevenheid staat; zij
heeft een „Programma." in de hand, dat zij vertoont aan den Landbouw
en aan Merkurius, die rechts van haar gezien worden. Links op den
achtergrond schepen; op den voorgrond twee engeltjes, die het ontwerp
van een gebouw beschouwen. Gravure gr. in-4*., naar J. Buys, door
N. V. d. Meer Jun., met adres van J. Smit && P. den Hengst (te
Amsterdam) en met bovenstaand opschrift, gegraveerd boven de voor-
stelling evenals het volgende tijdvers van J. F. Delsing eronder:
,,VerheVen MaatsChappIJ, In WerkLVst onbez Weken I
het nakroost zaL VerheVgD Van VW ontWerp nog spreeken."
15 September 1778. Muller (No. 4329).
4276. „Vergadering des oeconomischen taks. eerst ge-
houden den 15 September 1778, in de Zaal van het
Diaconie Huys te Haerlem."
Onderschrift onder de afbeelding van die vergadering. Gravure langw.
in-fol., naar V. v. d. Vinne, door S. Fokke. De prent is hier aanwezig
in twee staten:
a. Vóór alle letter.
b. Met bovenstaand onderschrift
Digitized by
Google
1778 HBT SPRINGEN VAN HET OORLOOSOHTP „ALPHEN" 297
15 September 1778. Muller (No. 4381).
4277. „'t Is hier één hart, één DoeL, In oVerLeg
(en spreeken,
Daar leDer traCht het takJe op 't VLIJtlgste
(aan te kWeeken."
Tijdvers ia den voet van een zinnebeeldige zuil ter herinnering aan
do eerste vergadering des Oeconomischen Taks te Haarlem. Tegen de
zuit ziet men, tusschen een festoen van eikenbladeren, de voor en keerzijde
eener medaille ter herinnering aan deze vergadering door I. 6. Holtzhey
gesneden. Op de voorzijde is de vergadering afgebeeld; in een lint
daarboven leest men: ,, Gehouden te Haarlem den 15 Sept. mdcclxxviii",
in de afsnede: „Praes. Mr C. A. van Sypesteyn." Op de keerzijde ziet
men een zevental kindertjes, die water aandragen of uitgieten op een
boompje, dat in hun midden staat; omschrift: „één hart, één doel.*';
in de a&nede: .,1. G. Holtzhey fee." Op de zuil : retorten, een bankschroef,
dommekracht, zeis, stnf yan Merkurius, vaandel der O.I., en wimpel der
W.-I. Compagnie, scheepsroer, enz. Gravure gr. in 4^, naar en door R.
Vinkeles, met adres van J. Smit & P. den Hengst. Het tijdvers is van
J. F. Delsing.
De prent is hier aanwezig in twee staten:
a. Vóór alle letter.
b. De hier boven beschrevene.
16 September 1778. Muller (No. 4&Z2d).
4278. „'t Springen Van 't Oorlogschip Alphen in de
haven van Curajao."
Onderschrift onder een schetsteekening in O.-I. inkt, langw. in-fol.,
door „H. Kobell Junior". Muller beschrijft haar als teekening voor de
plaat in 't volgend nommer vermeld. Heeft zij daarvoor gediend, dan zijn
er door den graveur veel veranderingen in gebracht. Zoo is hier o.a.
links het gedeelte van een fort afgebeeld, waarvan op de plaat niets voorkomt.
15 September 1778. Mullbr (No. 4332<i).
4279. „Het springen van 's landsch {sic) oorlog schip
Alphen, in de Haven van Curajao, Gecommandeerd door
den Weledelen Gestrengen Fleer Kapitein G. W. H. van
der Feltz, Op den 15 September 1778."
In het midden springt het schip uiteen. Links en rechts schepen. Op
den achtergrond huizen, een molen, enz. Op den voorgrond ankers,
geschut, enz. Gravure langw. in-fol., naar H. Kobell, door J. Punt, met
adres van J. Allart (te Amsterdam) 1779.
De plaat is hier in twee staten aanwezig:
a. Ona%ewerkte staat, vóór de lucht. Zonder eenig onderschrift dan
Digitized by
Google
298 HKT SPRINGEN VAN HBT OORLOGSCHIP „ALPHEN** 1778
rechts onder de plaat, waar, ia plaats van „J. Punt sculps.*' met zeer
kleine letter staat: „par Sallieth k Rotterdam 1779*'.
b. De hier boven beschrevene.
Muller beschrijft onder c een proefdruk vóór alle letter uit den atlas
van Mr. 8. van Gijn.
15 September 1778. Niet bu Muller (No. 4SS2).
4280. Het springen van ^slands oorlogschip Alphen.
Origineele teekening' in rood krijt, lan^w. in-4*., door 8. Fokke 1778,
voor de plaat in 't volgend nommer vermeld.
15 September 1778. Muller (No. 43383).
4281. Het springen van 'slands oorlogschip Alphen.
Afbeelding van bovengenoemd ongeluk. Rechts van het gesprongen
schip verscheiden schepen. Veel wrakhout in de zee en voorwerpen in
de lucht. Gravure langw. in--**., naar en door 8. Fokke. Proefdruk vóór
het onderachrifl, met „8. Fokke del et fe. 1779^ ia getraceerde letters.
15 September 1778. Niet bij Muller (No. 4334).
4282. ^^Springen van het Oorlog Schip Alfen te Curacau^\
Rechts het in de lucht vliegend schip. Teekening in O.-I. inkt, laogv7.
in-12* . door 8. Fokke. voor de gravure door Muller onder bovenstaand
nommer beschreven en o. a. voorkomende in Fokke, Vaderlandsche historie
in themata. Zie: No. 14 plaat 44 hier voren.
15 September 1778. Muller (S. No. 4334 A).
4283. „Afbeelding en beknopt verhaal, wegens het
springen van *8 lands oorlogschip Alphen, op de reede van
Gura9ao. onder bevel van den Hoog-Ed. Welgebooren
Heer Capitein, Baron van der Peltz. voorgevallen op den
15. September des jaars 1778."
Onderschrift en verhaal der gebeurtenis in twee kolommen, in boekdruk,
onder de afbeelding van het springen van een schip. Rechts op den
achtergrond Cura^ao en de forten. Tusschen het ondei-schrift en de gravure,
in boekdruk, de verklaring der cijfers 1—6 in de plaat. Houtgravure
langw. in-4®., door H. Numan, met adres van de Erve de Weduwe
Jacobus van Egmont te Amsterdam. Muller beschrijft het exemplaar van
den heer A. J. Nijland te Utrecht.
15 September 1778. Niet bij Muller (8. No. 4334).
4284. j^Afhedding van 't in de Lucht springen van
het Oorlogschip Alphen.^ ^
Onderschrift onder een houtgravure, langw. kl. in•8^, door H. Numan,
waarop bovengenoemd ongeluk is afgebeeld. Het prentje behoort in een
Stichteres Almanak van 1779, waarin twaalf bladzgden tekst een „Echt
Digitized by
Google
1778 HET 8PBIN0BN VAN HET 00&L0080HIP „ALPHBN" 299
Yerbaar* geveo „van het te GuraQao in de Lucht geeprongen Schip van
Oorlog, Alphen," enz. *t Schip werd gekommandeerd door baron van der
Feltz; de lijst der bij dit ongeval gedoode en gekwetste personen komt
in dien tekst voor.
15 September 1778. Mulleb (No. 4SS5}.
4285. „3 Lgkstaatie der Menschen yan't Oorlogschip
Alphen, voor Curacao liggende, door zgn eigen kruid in
de lucht gesprongen.*'
Onderschrift gegraveerd onder de afbeelding eener begrafenis in vijf
ryen boven elkaar, met drie lijkbaren; bovenaan het fort Qravure in-é**.,
z. n. V. gr. Rechts is boven de plaat in den plaatrand gegraveerd: „In
de Mercurius Maart 1779. Eerste Stuk, Pag. 68." ; in 't midden onder de
gravure: „B. Mourik, ezcudit"
2 December 1778. Muller (No. 4386a).
4286. „Het Stranden der Kaag van Schipper Klaas
Ringels,*' enz.
Onderschrift onder een plaat, waarop in het midden het gestrande
schip. Rechts een tweede; geheel op den achtergrond links verscheiden
schepen. Behalve bovenstaand nog drie regels, waarin het vergaan „onder
de Vlieter, by Texel" wordt medegedeeld. Qravure langw. in*fol., naar
H. Kobell junior, door M. de Sallieth.
1778. Muller (No. 4387).
4287. „Philadelphia". — „Verklaring der staatkundige
printverbeelding, Wegens den Staat der engelsche natie
in 1778."
„York town". — „Verklaring der staatkundige print-
yerbeelding, N? 2. Wegens de Staat der engelsche natie,
in 't Jaar 1778."
Twee hollandsche spotprenten op de Bngelschen en den oorlog met
hunne koloniën in Amerika. De verklaringen in boekdruk zyn op twee
losse strooken bij de platen gevoegd. De eerste plaat stelt de engelsche
koophandel voor als een koe, wie door Amerika de horens worden
afgezaagd, terwyl Holland haar uitmelkt en Spanje en Frankrijk ieder
met een volle kom melk wegloopeu. Rechts van deze groep, in diepe
rust, de Engelsche leeuw, op welks rug een p.ssende dog staat. Een
wanhopig Engelschman ziet dit handen vringend aan. Aan dezelfde zijde op
den achtergrond een gestrand engelsch schip de „Eagle" bij „Philadelphia**,
waar twee mannen aan een tafel zitten te slapen.
De tweede plaat, links onder in den plaatrand gemerkt „N£- 2.**,
blijkbaar als vervolg op de voorgaande gemaakt, stelt de koe (den
engelschen handel) voor, zeer vermagerd en in de distels grazende, achter
Digitized by
Google
300 SPOTPEENTBN OP DEN AMBEIKAANSCHEN OORLOG 1778
haar de Spanjaard leunend op een altaar, waarop: „Mexico Peru Chili'*
(spaansche bezittingen in Amerika), daar vóór een Franschman met een
kop* en een Hollander met een emmer vol melk. Rechts op den voorgrond
ratten in een ledige geldkist of aan papieren knagende; tusschen den
leeuw, die van pijn brult om zijn door een „Amerikaansche ThéePot"
gewonden poot en den dog met den staart tusschen de beenen, ligt de
wanhopige Engelschman geknield. Op den achtergrond Amerika, voor-
gesteld als een vrouw, die een aankomend gezantschap (van Engelschen)
wijst op den vrijheidshoed, die een der staken van de veldtent versiert,
waaronder zij zit, terwijl Gerechtigheid, enz. achter haar staan. Achter
dezen „York town"; rechts een amerikaansch inboorling bezig goederen
in vaten te kuipen, bestemd voor „Marseille", „Nantes", „Kadiz*\ Links
op den achtergrond de „Eagle'' geheel onttakeld en een kleine boot met
fransche vlag. Twee gravures langw. in 4*., z, n. v. gr. of adres.
. De eerste dezer twee platen is verkleind afgebeeld als No. 15 op de
„Staatkundige konstplaat", zie Na Muller No. 4376 hierna.
1778. MuLLBR (No. 4388).
4288. „Uyt vinder van Heerech en baatsugt". — „O'
Nord. Nord/'
loschriften in een ziuneprent op den oorlog tusschen Engeland en
Amerika. Links, op een voetstuk, waarop het eerste inschrifl staat, een
kop met baret op, die, volgens de „Verklaaring.*', in boekdruk, onder de
plaat, Cromwell verbeelden moet, en de vertegenwoordiger is der engelsche
heersch- en baatzucht. Een drietal mannen (Lords) knielen voor dit beeld,
maar worden door de Gerechtigheid boven hen, ,,met den Blizem, verplet".
Rechts zit George iii op een troon; twee Amerikanen zijn bezig hem
tegen zijn zin te ontkleeden. Hij roept Lord Northtehulp. Deze komt in
het midden der plaat stapvoets aanrijden. Gravure langw. in-4*., z. n. v. gr.
1778. MuLLBB (S. No. 4338 A).
4289. „Dedié auz milords de ramiraaté anglaise par
un membre da congres américain."
Onderschrift (met drie regels verklaring der cijfers en een 4-regelig
fransch versje, in twee kolommen, onder een spotprent op de Engelschen
in den nmerikaanschen oorlog. In 't midden staat een Engelschmon, met
arendspooton en vleugels, gebonden aan een boom. Een Amerikaan, links
van hem gezeten, knipt hem de nagels van den rechterpoot. Een Spanjaard
houdt de rechtervlerk vast, terwijl een Franschman hem kortwiekt, een
andere Franschman draagt rollen tabak weg en een Engelschman smijt
een menigte pijpen stuk. Een Hollander trekt hem de veeren uit den
linkervleugel, terwijl een ander een schip laadt om daarmede naar Amerika
te gaan. Gravure langw. infol., met de verdichte namen van Corbut te
Boston als teekenaar en „Va de bon coeur" te Philadelphia als graveur.
Muller beschrijft een gekleurd exemplaar van den heer A. J. Nijland.
Digitized by
Google
1779 ADMIRALITEITSWERP TE VLISS. - BRAND TE ROTTERDAM 301
1779. MuLLBE (No. 4889).
4290. „Gezigt van de Werv der Admiraliteit van
Zeeland te Vlissingen, in 't Jaar 1779. aldaar uit de Mast
loots gezien." — „Vuë du Chantier de TAmirauté de Zé-
lande k Flessingue, en 1779. prise de la Loge des Mats."
Rechts een groot schip op stapel, links een twee- en een driemaster. Op
den achtergrond een gebouw. Op den voorgrond een kaapstander, veel
werklieden, enz. Behalve bovenstaand gegraveerd onderschrift, twee
gekruiste ankers en een éregelig hollandsch versje, in twee rijen, onder
deze gravure in plano, evenals haar pendant, naar en door J. Arends.
Dat pendant, door Muller onder één nommer met bovenstaande plaat,
vermeld naar de hier aanwezige exemplaren, heeft tot onderschrift:
„Gezigt van de Oostindische Werv te Middelburg, in 't Jaar 1778. uit
het Oostind. schip de Bot, toen leggende in het Bok, gezien." — „Vuë du
Chantier de la Comp. des IndesOrientales h Middelbourg en 1778. prise
du Navire appellé de Bot, étant pourlors daus Ie Bassin." In 't midden
onder de plaat het admiraliteitsmerk der Kamer van Middelburg en ouder
de onderschriften een 4 regelig versje, in twee rijen, geteekend: ,,P. M.
de Lichte."
11 Maart 1779. Muller (No. 434.1aJ.
4291. „Afbeelding, van den Brand, te Rotterdam
voorgevallen, den lil Maart 1779. van den Maas Z^de
te zien. opgedragen aan edelmoedigen."
Gegraveerd onderschrift ouder deze afbeelding van een brand in de
Pottebakkerssteeg. Gravure in plano, naar G. Haasbroek door P. de Mare.
11 Maart 177». Muller (No. 4342).
4292. „Afbeelding van den Brand den ll^en Maart
1779, te Rotterdam voorgevallen, van de westzyde der
Leuvehaven te zien."
Gezicht op de Scheluwe brug, het brandend perceel enz. Gravure
in-plano, met bovenstaand onderschrift, naar C. van Hnrdenbergh doorL.
Brasser, en met adres: ,.D. Vis, A. Vis en G. Manheer Excudit." {sic).
Hierbij een exemplaar dezer prent in weerdruk.
11 Maart 177». Niet bij Muller (No. 4842).
4293. „Afbeeldmg van den Feilen Brand te Rotterdam
in de Pottebakkersteeg^ des nachts tusschen den 10. en
11. Maart 1779."
Onderschrift onder de verkleinde navolging van de voorgaande plaat.
Gravure in-4^, z. n. v. gr., met adres van B. Mourik en bovenaan rechts
gemerkt: „In de Mercurius October 1770. Eerste Stuk Pag. 182.*'
Digitized by
Google
302 HET SCHIP „WOBSTDUTN" 1779
11 Maart 1779. Müllbb (No. i34S).
4294. „Afbeelding der Overblyfiseleii daags na den
Brand den ll^^i^ Maajiï 1779, te Rotterdam yoorgeyallen,
yan de Scheepmaakershaven te zien."
Gravure in-plano, met bovenstaand onderschrift^ naar Q. Qroenewegen
door R. Muys met adres: „I: Tiele en A: Bothall excudit/*
24-25 Juli 1779. Mullbb (No. 4846).
4295. l. „Het yast-zeilen yan het O. J. comp. schip
Woestduyn, op de noorder-rassen, den 24 July 1779."
2. „Het kappen - yan tnig en masten yan het O. I.
comp. schip", enz.
3. „Het aan stakken slaan yan het O. I. comp.
schip", enz.
4. „Het redden yan 't yolk yan de wrakken yan het
O. I. comp. schip", enz.
Onderschriften onder vier platen, de schipbreuk van den ..Woestduyn"
voorstellende en het redden der schepel ingfen door Frans en Jacob
Naerebout Gravures langw. gr. in-foL, naar E. Hoogerheijden, door
A. Fokke Wz. en „M. Salliett", met adres van P. Gillissen en Zoon.
Hier is bijgevoegd: l* het volgend brieQe van Frans Naerebout:
,,Mijn Heer De Heer Sapon Den onder Geteekende Versoekt van uE
Ben halfham Oli Voor den lantaaren op De Slurp Soo uEd Soo Goed
Wilde Zijn om morge of donderdag te besorge blijfe met hagting als
Yuerman op De Slurp F^ Naerebout 1812 Den 16 September", lblz.in-8*.
2^ Ben portret van F. Naerebout, te halverlijve, van voren, den hoed
onder den rechterarm. Gravure in-8^, door P. Velijn, met adres van G.
T. N. Suringar.
8*. De portretten van Frans en Jacob Naerebout, borstbeelden, in over
elkaar geschoven medaillons, de eerste naar rechts, de laatste naar links;
beiden met hoed op. Op den titel van: Fratu en Jaeoh Naerebout f
Middelb. 1780.
4^ Ongeveer dezelfde portretten, vermeerderd met een derde, met
pelsmuts op, in drie medaillons, boven elkaar, tegen een draperie en met
roeispaan en anker als attributen. Links op den achtergrond *t vergaan
van 't schip Woestduyn. Gravure in-8"., z. n. v. gr. Uit?
24-2S Juli 1779. Mulleb (No. 4846).
4296. „De Gebroeders Narrebont, redden de Schip-
breakelingen van het verongelokt O. I. Comp. Schip
Woestduin."
Onderschrift onder een verkleinde afbeelding van de vierde plaat der
vorige serie. Gravure in-8*., naar I. Buys, door R. Vinkeles, uit: Wagenaar,
Vervolg, n.
Digitized by
Google
1779 ZINNSPBBNT OP AMERIKA - PAUL J0NE8 303
24-86 Juli 1779. Nxbt bij Mullbb (No. 4847).
4297. „Het Uyven van 't O: I: compagnie schip
Woestduyn^ voor de zeeuwsche kmt^ Gecommandeerd door
den Heer Schipper G. Berg, Op den 25 July 1779."
Onderschrift onder een teekening in O.I. inkt, langpw. infol, door F. S.
Steyl 1816, naar de gravure door Muller onder bovenstaand nonamer vermeld.
Oktober 1779. Müllbe (No. 4350).
4298. „The European Diligence."
Onderschrift onder een zinneprent op Hollands lust om de Amerikanen
te helpen. (Aan de gfewapende Neutraliteit, vjraarvan Muller spreekt, dacht
men in 1779 nog niet). Een Hollander, staande op „A Memorial
presented by 8// J„ Yorke To thier {iie) High Mightenesses", kruit, in
een kruiv<ragen. waarop „De Jonge Johan* Petronella Comelius Dirk
Vander Meulen for Eustatia", een Franschman. Amerikaan, Spanjaarden
Portugees over het lichaam eener vrouw (Engeland), die door den Fransch-
man, voor in den wagen gezeten, doorstoken wordt, terwijl hij zegt :
.,0 Madame 'tis de fine Politique". Zij antwoordt: „Ah Cruil [sic) Neig-
bours thus to assist Kebellious Children". De Amerikaan op den wagen
zegt: „My Good & Qreat Ally Strike Home". De Spanjaard: „Now
Brother of Portugal join the Confèdaracy and Agrandize our Family'*.
Links staat een gewapend Engelschman met geveld geweer, die den Hol-
lander, achter den kruiwagen, dreigt en zegt: .,My mistress is determin'd
to Chastise YJ*, Hogen Mogen [iic] for Yf, Ingratitude & Duplicity &
Oblidge You to assist that Power that first assisted you". De Hollander
antwoordt: „Whats Treaties To Gilt''. Gravure langw. in-4'., z. n. v. gr.
„Pub,^ according to act of Parliament Octl^ 5 1779".
h. Dezelfde plaat (geen kopie zooals Muller zegt). De onderste plaatrand
smaller, zoodat bovenstaand: .,Pub,^/' enz. er is afgevallen; nu sUat er
d".
rechte onderin : „sold by W Humphrey N» 227 Stran
9 Oktober 1779. a. Nibt bij Muller (No. 4860).
4299. ^,Paul Jones Afgeschetst in den Schouwburg
te Amsterdam den 9 Octoher 1779".
Inschrift in het voetstuk van een piramidale zuil, waartegen bovenaan
het borstbeeld naar rechte, in medaillon, van Paul Jones hangt Op den
achtergrond schepen. Gravure in 12"., z. n. v. gr. (maar door 8. Fokke).
Een latere afdruk komt voor in : Fokke, Vaderlandsche Historie in themata.
(Zie: No. 14 plaat 45 hier voren).
December 1779. *• Nibt bu Müllbb (No. 4350).
4300. „ïTie Last Stake. Design'd by - Stuart -".
Opschrift boven een spotprent op den finantieelen ? toestand van Engeland.
Digitized by
Google
304 SPOTPRENT OP ENGELAND - HET CONVOOI „VAN BYLAND" 1779
Een Schot en een lid van het Parlement houden een bul vast, aan
een touw, dat geslagen is om een paal, waarop „The Last Stake*'.
Het beest wordt yan achteren tot loopen aangezet door twee mannen,
met knods en speer gewapend, en van voren met zwaard en lans bedreigd
door een Franschman en een Spanjaard. Op den bul zit een dikbuikigeu
hooggekapt persoon (Lord Nortb) met een pak „Tazes" achter zich.
Rechts van deze groep de „Rubicon — Flu — " en een muur, waarbij een
man staat, die het „British Memorial" bepist. Links op den achtergrond
een huis met het uithangbord de Kroon, dat slechts aan één kram hangt
en dreigt te vallen. Vóór dit huis een man (George in), op wiens hoofd,
uit een venster boven hem, een waterpot leeggegoten wordt door een
persoon, van wien men alleen den arm ziet. Gravure langw. infol., ni(ar
„Murray", door „Junto". „Publish'd according to act. Deer 6. 177Ö. for
J. Almon in Piccadilly. London."
29 December 1779. Muller (No. 4S61a).
4301. „Aanval van den commandeur Fielding op het
konvooi onder den schout b^ nacht van Byland, in den
jaare 1779."
Gravure langw. in-4^, met bovenstaand onderschrift in twee regels, naar
G. Groenewegen, door R. Vinkeles, met adres van F. Bohn. Uit: Fokke,
OesckiedenU der 18* eeun. Deel VI.
Van deze plaat zijn hier twee staten:
a. Yóör het onderschrift; de namen van graveur en teekenaar gepoin-
tilleerd; zonder adres.
b. Met bovenstaand onderschrift en de namen gewoon gegraveerd.
2» December 1779. Muller (No. 4354«).
4302. „Het Convoo^ van den Graave van Byland op-
gebragt, in t' Jaar 1779. bladz: 2."
Onderschrift onder dezelfde maar juist omgekeerde voorstelling van
het vorige plaatje. Gravure langw. in-12^., z. n. v. gr.
Uit: Beknopte historie der onlusten in de Nederlanden, sedert de
onderhandelingen over de gewapende neutraliteit in 1780. In Braband
1700. 4 deelen in-8^ Bovenste van twee afbeeldingen boven elkaar. Zie
de onderste op Na Muller 4473 hierna.
Hierby de twee plaatjes door Muller onder No. 4352a en 4353a vermeld,
met de volgende onderschriften:
„Ontmoeting van Bijland en Fielding'*. (Zie hier voren No. 9. D. XIU.
PI. XI ).
„Ontmoeting van den Schout by nacht Graaf van Bijland met den
Commodore Fielding. den 29, December des Jaars 1779." (Zie hier
voren No. 14 plaat 46).
Digitized by
Google
1780 SPOTPRENTEN 305
Jtnuari 1780. a. Niet bu Mullbb (No. iS54).
4803. y,J6hn Buü Triumphant.''
The Buü see enrag*d^ has the Spaniard engag*d^
And gave him a Terrible Toss^
As he mounts up on high^ the DoUars see fly,
To make the bdd Britton rejoice^
The Yankee 8f Monsieur^ at this look quite queer^
For they see that his Strength unU prevaü^
If they^d give him his way^ and not uith foul play^
Stül lug the poor Beast hy the Taü.''
ODderachrift onder een spotprent op de tegenstanders van Engeland
in zijn oorlog met Amerika. Een but werpt woedend een Spanjaard in
de lucht, wien de dollars uit den zak rollen. Rechts gaan een Franschman
en een Amerikaan verschrikt voor den stier uit den weg, terwijl links
een drietal personen, van welke de middelste Lord North, de voorste
een Schot is, onder de kreten: „Luton, a-Ho.", „Bushy Park, a-Ho",
en .,Caen Wood, a-Ho.'*, met vereende krachten het beest aan den staart
trachten terug te houden. Links achter een boschje en hek zit op een
vaatje ^.Hollands Qin", een Hollander, die lachend dit alles aanziet en
zijn pijp aansteekt met het „(English) Mem(orial)". Gravure langw. in-fol.,
z. n. V. gr., „Publish'd Jany 4. 1780." met adres van W. Humphrey,
No. 227 Strand (Londen).
Mei 1780. b. Nibt bu Muller (No. 4354).
4304. ,,Argus:'
Onderschrift onder een spotprent op Qeorge m. Rechts zit de Engelsche
maagd; naast haar ligt de leeuw geketend. Beiden slapen, evenals
Oeorge m, die in 't midden der plaat, met de kroon op 't hoofd, in een
leunstoel zit. Twee personen aan weerszoden van den vorst nemen hem
de kroon af. Een Schot, links achter den koning staande, vraagt: „What
shnll be done with it?" De linkerbuurman antwoordt: „Wear it Your
sel my Leard!" Eon Amerikaan, vlak achter den koning, ziet alles aan
en zegt: „We in America have no Crown to Fight for or Loose." Achter
de maagd staat een hollandsche boer, die, met een lepel, de honig uit dé
bijekorven eet Links gaat een man met een harp onder den arm weg,
zeggende: „I'le take care of Myself & Family.", terwijl geheel links
een man in wanhopige houding staat, wien de broeVen verdere beenbedek-
king grootendeels van *t lijf gescheurd is. Deze zegt: „I have let them
quietly strip me of every Thing.'* De persoon, die, rechts van den koning,
hem mede de kroon afneemt, zegt: ,,No troth, I'se carry it to Charly &
hel not part with it again Mon !"
Gravure langw. in-fbl, z. n. v. gr., „Pub? May 16^^ 1780, by W.
Ewiegal." .
▼ SC
Digitized by
Google
306 BRAND TB AMSTERDAM - PAPIEREN YAN LAURENS 1780
20 Mei 1780. Muller (No. 4S65ii).
4305. „Brand in de Waag te Amsterdam, den 20
May des Jaars 1780."
Links de Waag. Gravure laof^w. in-12* , naar en door 8. Fokke, met
adree van A. Fokke Sz. Uit een almanak? Een andere staat, zonder
adres, in Fokke, Vader latuUche Historie in themata. Vijfde druk, terwijl
in den zevenden druk een opgegraveerde staat voorkomt met adres.
20 Mei 1780. Nibt bij Muller (No 4«65).
4306. „Wanneer den hakker het 3 tal hoort{,) Ver-
bluft het Sdiip na Een andre woningh .... Jnd Saint
haaven het Schip Jnt water gehape Den 20 Me^. Ai 1780.
Als haas: Gibert Van Braakd'\
Afbeelding van een schip op stapel, dat op boveustaanden datum te
Rotterdam, in de „Salm haaven", te water gelaten werd van de werf
„St: Joris". Teekening in O.I. inkt, langw. in-4* , zonder naam.
10 September 1780. Mulleb (No. 4857).
4307. Het opyisschen der papieren yan H. Laurens.
In een ongemeubileerde kamer, met een dubbele deur links, waarboven
een schilderij hangt, met de afbeelding van een zeegevecht en het jaartal
1666, en met een dergelijk schilderij zonder jaartal, aan den tegenover-
gestelden wand, zit links een deftig heer in een leunstoel. Tegenover
hem staat een man, die hem met ontzetting wijst op een derde schilderij,
tegen den achterwand op een tafel geplaatst, waarop verscheiden schepen
met een op het water dryvend kistje (de papieren van Laurens) zijn
a%ebeeld. By het kistje: „hinc ill(ic)** (deze zijn het). Gravure lang^.
in-4*., zonder eenigen naam of onderschrift, maar waarbij een afzonderlijke
verklaring behoort, die hier ontbreekt, met het opschrift: „uitlegging
van een Engelsche kunstprent*'
20 Oktober 1780. Muller (No. 4866).
4308. „Willem de V. leevert de Papieren van den
Heer Lanrens over.'*
Onderschrift onder een plaatje, waarop het bovengenoemde feit is
afgebeeld. Gravure in-8*., naar J. Buys, door R. Vinkeles. Uit: Wagenaar,
Vervolff. II. 449.
^* In twee staten aanwezig:
d. Proefdruk vóór alle letter.
b. Met bovenstaand onderschrift.
14 November 1780. Muller (No. 4868).
4309. Het verlaten van een schip door de bemanning
voor Egmond aan zee.
De door Muller onder bovenstaand nommer en ook onder No. 4408 in
Digitized by
Google
1780 ZINNKPRKNTBN 307
de noot vermelde plaat is dezelve als de hier yoren ooder No. 8634
(Muller No. 8829) beschrevene.
1780. MuLLBB (No. 4880).
4310. „The Dutch in the dumps/'
„Perfidious Dutchmen now beware
When'eer you treat with France
For as they all can caper well
I'ts we wiU make you dance."
Onderschrift onder een engelsche spotprent op de Hullanders, na de
oorlogsverklaring. Links staan twee Engelschen met de broek in de hand,
van den Hollander, die rechts op de plaat zonder dat kleedingstnk is
a%ebee1d. In het midden op den voorgrond ligt nog een broek. Uit
beiden vallen geldstukken. Links op den voorgrond een kelderflesch met
,,Hollands Qin". De eene Engelschman vraagt den anderen: „Dam—me
lack who Pajs the Reckoning now". Deze antwoordt: „The Dutch my
boy". De Hollander klaagt: „Damn de French && Spaniards I vish ve
had had nothing to do vit dem for dis I ack Bnglish vil trim our hides
most damnably". Op den achtergrond der plaat schepen. Gravure langw.
in-4*., z. n. v. gr., met adres van M. Darly, Strand 89 (Londen). 4 Jan.
1781. Muller beschrijft dit exemplaar.
1780. MuLLBB (No. 4861).
4311. „Algemeene staatkundige konstplaat yan 't jaar
1780."
Zie: No. 4829 hierna.
1780. MuLLBB (No. 4862).
4312. „Den door list en geweld aangevallen leeuw."
Opschrift boven een zinneprent over den toestand van ons land. Op
een stuk land, waarvan „Amster'*(dam) rechts bovenaan en „Brest" links
in het midden de uiterste punten zijn, staan verschillende personen en
groepen, aangewezen met de cijfers 1 — 9. Volgens de „Ezplication de
rSstampe & de ce que chaque Personnage est supoeé dire; Servant de
Suite k la Lettre de Cato-Batavus.", die onder de plaat is a%edrukt, stelt
N^. 1 een paar bekende amsterdamsche kooplieden voor, die om onge-
limiteerd konvooi roepen. N*. 2 is de prins van Oranje, die, op den
Leeuw wijzende, welke lager op de plaat onder hem is afgebeeld, (N.B.)
zegt, dat hij altoos, doch vruchteloos gepoogd heeft, omdat hy alles
voorzag, het land in staat van tegenweer te stellen, maar nu de zaak
aan haar lot zal moeten overlaten.
Tusschen N*. 1 en 2 staat de engelsche ambassadeur Ridder Yorke (8),
die de ontmoeting beklaagt tusschen „Byland" en „Fielding*', wier
namen in het midden, boven in de plaat staan by een uithoek van
Digitized by
Google
308 ZINKEPRBNTEN 1780
Engeland, waarop Portamoath ia aangeduid. De gezant van Frankrijk (4)
houdt zijn hoed voor de oogen van den Leeuw en een Spanjaard
(6) valt hem met een speer aan, hopende de Geuzen wedr onder zijn macht
te krijgen, gesteund door de pogingen van een ex jezuïet (Marchand?)
(5), die door zijn schotschriften? hezig is den pijlhundel te ontbinden.
7 en 8 zijn staatsministers, die den gang der zaken betreuren; een
monnik (0) brengt galg en rad, boeien en roeden weder in het land op
een wagen, die met de fransche leliën pr^kt en waarop de mode zit,
aQ^ebeeld als een vrouw met hoog kapsel. Deze prinsgezinde plaat doet
het voorkomeM, als ware de godsdienst hoofd-beweegreden der oneenig-
heid. Gravure langw. infbl, z. n. v. gr., en gedrukt op papier met een
afbeelding van Willem v te paard als watermerk.
Eerste voorstelling der „staatkundige konstplaat'*, No. 4320 hierna.
De verklaring, in boekdruk, onder de prent, is hier in het fransch.
Deze staat vermeldt Muller niet, terwijl Dozj haar noemt onder No. i862tf.
Hierbij: Vrye gedachten van eenen nederUmdteken patriot^ over de
Oniangt uitgekomene en veel geruchtmakende kun$tplaat. Tot Tg tel voerende
dê Door list en geweld aangevatte leeuw, benevens eenige staatkundige
r^/lectien over de daarin voorkoomende spreekende personagien. mboolxxx.
16 biz. in•8^ Op de laatste blz. de adressen van twee-en-dertig boek-
verkoopers in verschillende steden. Hoogst onbeduidend pamflet.
1780. Muller (No. 4S62<?).
4813. ,,Den door list en geweld aangevallen leeuw.**
Kopie der voorgaande plaat. Alleen zijn er bovenaan rechts twee
personen bijgeteekend: „A. De Commissaris van de Marine van Fr(ankrij)k
in Arost. zoekende zjne Certificaaten aan den man te helpen.", B. een (boll.)
scheepskaptein, die er zich het achterste mede veegt. Gravure langw. infol,
z. n. V. gr. Met hollandsche „Verklaaring'', in boekdruk, onder de plaat
1780. Muller (No. i86S).
4314. „De ontwaakte leeuw**.
Tegenstelling van de vorige plaat De Leeuw is hier ontwaakt en
Iaat zijn tanden zien. De Franschman, die hem op de vorige trachtte te
blinddoeken, gaat hier weg, ziende dat hem dit niet gelukt De ex-jezuïet
ligt ter aarde van schrik. De prins, achter den leeuw, in statige houding,
den engelschen ambassadeur aanziende, venK'ijt dezen de schuld van het
gansche geval (!) Ook de Spanjaard (9) gaat heen even als de monnik.
De keizerin van Rusland (2) en twee noorsche vorsten (8 en 4) bieden
den leeuw een band van vriendschap (de gewapende neutraliteit) aan.
Gravure laugw. kl. in-fol., z. n. v. gr. De „Verklaaring van de Plaat, en
van *tgeen elk Personage veronderstelt word te zeggen.**, in boekdruk,
op een a&onderlijke strook.
Hierby*. Jfetdets verklaaring, Van ds op nieum mtgskomm hmstpUmt^
Digitized by
Google
1780 ZINNBPBBNTBN 309
tot T^tel moerende: de ontwaakte leeuw^ Benevens eentje staatkundige
rejiemien, over de daarin voorkomende en spreekende persoenen, m.d.cclxxx.
Arohem, enx. 16 blx. in-S^
Tweede voorstelliog der ,,8taatkaodige konstplaaV*. Zie No. 4329 hierna.
1780. MuLLBR (No. 4SM).
4315. „De moedige en waakzaame leeuw".
Afbeelding van de kast aan de Noordzee ^an „Amsterdam" (rechts)
tot „Breat** (links) terwijl ook ,.Haage" er b\j aangewezen is. Daarboven
de vloten van „Bjland" en „Fielding" bij „Portsmouth". Het onderwerp
en de hier a^ebeelde personen zijn weder grootendeels dezelfden die
op de beide vorige platen voorkomen, 't Is zeer waarschijnlijk dat deze
plaat haar ontstaan dankt aan de vlugschriften, wier titels b\j de vorige
twee nommers vermeld zijn. In 't midden der plaat geeft Qallitzin (l)
de memorie van het nissische hof over aan den eersten staatsminister
van Holland (9). op spoedig besluit aandringende; verder staan aan iedere
zijde vier personen; bij de linkergroep is de Hollandscbe leeuw. Onder
de plaat: „Verk1aaring'\ enz. in twee kolommen, in boekdruk. Gravure
langw. kl. in-fol., z. n. v. gr. Papiermerk als van No. 4312.
Derde voorstelling op de „staatkundige konstplaat". Zie No. 4329 hierna.
178a MuLLBR (No. 4365).
4316. „Loon na. werk 1780".
Spotprent op Engeland. Ben hond (Engeland) ligt geketend aan een
„Ronde Onzijdige Paal". Een Hollander (2), die „alvorens door hem in
T been gebeten' is, „Set hem een Knip op de Staart". Een Franschman
rost hem af met een parapluie, een Spanjaard met een stok en een
Amerikaan met geesels. De keizerin van Rusland, die den Merkuriusstaf
in de hand* heeft, ten teeken dat zij met de gewapende neutraliteit de
bescherming des handels beoogde, ziet dit aan, terwijl links, op den
achtergrond Paul Jones de hoogmoedige koningin der zee (Engeland), die
met ontblooten rug aan de galg gebonden is, geeselt. Grove zwartekunstprent
langw. in-4^, z. n. v. gr. [maar door R. Jelgerhuis (K.)], met bovenstaand
onderschrift en gegraveerde verklaring der cijfers (l — 7) in de plaat
Vierde voorstelling der „staatkundige konstplaat". Zie No. 4329 hierna.
1780. MuLLBR (No. 4366a).
431 7. „De man in 't hembd, of de gefiinikte hoogmoed."
Opschrift boven een spotprent op de Engelschen. Een geheel ontkleed
man (Engeland) wordt dopr twee anderen (een Deen en een Zweed) vast-
gehouden, een derde (een Franschman) zet hem een narrekap op, terwijl
een vierde (een Rus) hem met een knods dreigt, en een Hollander hem
ketenen om de beenen doet Een Amerikaan loopt met de bovenkleêren
en beurs van den Engelschman weg. Links staart een man wanhopig
Digitized by
Google
310 ZINNEPRENTBN
1780
naar een paar a%etake1de kaperschepen. Op den achtergrond een koop-
vaardijvloot. Gravure langw. in-4*., z. n. v. gr., met „Verklaring.**, in
klein kapitaal, b boekdruk, der cijfers (1—11) in de preot
Van deze prent z\jn hier twee staten:
a. Met de figuren alleen in omtrek.
b. Een a%ewerkte staat (Muller No. é8663}.
Vijfde voorstelling op de „staatkundige konstplaat'*. Zie No. 4820 hierna.
Hierbij een vers met den voorshandschen titel:
„uitlegging van de man in *thembd, door Rusch, met Batavier, en
Zweed en Deen getempt JSh tlegtt vertoond in de ommetrekken. Om bloot
maar tot een' tehets te strekken" De laatste twee cursief g^ezette regels
komen niet voor op den titel van *tvers, dat bij staat b behoort 8 blz.
in-8*. Op de laatste blz. de adressen van dertien boekhandelaars.
1780. MüLLBB (No. 4867).
4318. „Engelsche kraam". — „Hollandsche waaren". —
,Modes de Paris".
n
Inschriften boven drie kramen, één in *t midden en één aan iedere zijde
in een spotprent op den lust der Hollanders om hetgeen uit andere landen
komt, te stellen boven eigen fabrikaat Een rijk Hollander op een kist met
geld gezeten, wijst met verachting den koopman af, die hem hollandsche
waren aanbiedt, maar laat zich, terwijl Mr. John hem zijn geld ontsteelt,
door Hoogmoed, Wellust, Dartelheid, Dronkenschap en Dwaasheid voort-
sleuren naar een kraam met engelsche waren, waar men hem modieus
kleedt. Door een groote poort, links op de plaat, ziet men hem aan eei^
gastmaal, kaartspelende, duelleerende en galanterie bewijzende. Rechts
op den achtergrond een bouwvallige tempel en een hollandsch schip
aangehouden door een engelsch. Gravure langw. in-fo1., z. n. v. gr., met
de uitlegging in ne^en doorloopende regels op een aficonderlijke strook.
Onder een tweede hier aanwezig exemplaar is een bijna gelijkluidende
verklaring in tieven doorloopende regels.
Zesde voorstelling op de „staatkundige konstplaat**. Zie No. 4829 hierna.
1780. MuLLBB (No. 4868).
4319. „De tyd geeft verandering."
Zinneprent op de engelschgezindheid en flauwhartigheid der Hollanders.
De Hollandsche leeuw ontwaakt door de pogingen van een Engelschman
om hem een breidel in den bek te leggen. Daar naast een kist met geld,
waarbij een Engelschman en een mistroostig Hollander, die vreest voor
bet geld, dat hij in engelsche fondsen heeft belegd; daarnaast weder een
geharnast Hollander met vrijbeidshoed en speer, die den mistroostigen
landgenoot wijst op Tromp en de Rujter, rechts op de wolken, waardoor hg
hem zoekt te bemoedigen, in een tijd waarin een groot hoDaDdsch schip zich
aan een engelsche sloep overgeeft, zooals links op den tweeden grond — , en
Digitized by
Google
1780 ZTNNBPKBNTBN 311
één eogelsch schip Terscheidene hollandsche koopvaardijschepen opbrengt,
zooals rechts op den achtergrond is afgebeeld. Rechts op den voorgrond
staat een Franschman met een carrépniik in de rechterhand en een kist
voor 'tlyf, waarop „Mode de Paris", ,.S1aapkniit voor de Hollanders'*,
terwijl hij in de linkerhand een papier heefl waarop staat: „amsterdam
en onze Haagse vrinden". Het is opmerkenswaard dat de tegenzin in de
Fraoschen in deze prenten gelijken tred houdt met dien in de Engelschen.
Links op de wolken Oatharina van Rusland haar bliksem (de gewapende
neutraliteit) slingerende op den Eogelschman die in de sloep staat. Gra-
vure langw. in-fol, z. n. v. gr., met bovenstaand onderschrift en verklaring
der cijfers (1— 12), in twee kolommen, iu boekdruk, onder de plaat
Zevende voorstelling op de „staatkundige konstplaat'*. Zie No. 4320 hierna.
1780. NiBT BU MULLBR (No. 4S68).
4320. „Zfe tyd geeft verandering,^*
Geheel dezelfde voorstelling. Kopie of origineel der voorgaande plaat.
In de plaat is oa. verachil te zien als men de cijfere vergelijkt en de
inschriften in de kist, die de Franschman voor 't lijf heeft en in het
papier, dat hij in de linkerhand houdt. In den tekst is, onder meer, het
verschil merkbaar by de verklaring van No. O in de plaat. Hier leest
men in den eersten regel: „Helde/moed", daar „Heldemoed"; in den
derden regel hier: „beschouw", daar „beschouttw". De cursieve kleine
w is hier door den geheelen tekst rond, daar scherp.
1780. Muller (No. 4860).
4321. „Den Britsen Leopard tot Reden gebracht."
Anti-engelschgezinde tegenhanger van „Den door list en geweld aan-
gevallen leeuw.", zie No. 4812 hier voren. Cato-Batavus (l), die hier
in de verklaring de „Autheur" van dat pendant genoemd wordt, staat
links; de engelsche banknoten vallen hem uit den zak. De Hollandsche
leeuw valt den Britschen luipaard aan, maar een Bngelschman ont-
neemt den Leeuw de Neptunusvork, die h\j in den klauw heeft en
zoekt hem te ketenen met denzelfden keten, waarmede Lissabon geketend
is, dat boven hem ligt Achter den Leeuw staat de keizerin van Rus-
land, steunende op een anker en gevolgd door de koningen van Zweden,
Denemarken en Pruisen en de Hollandsche maagd, die zij door een
band (de Neutraliteit) aan zich bindt. Een Bngelschman (11) zoekt dien
band door te snijden, maar wordt door een Franschman (12) daarin
weerhouden. Boven deze groep staat de koning van Spanje, roet den
degen in de hand, bij twee gekroonde pilaren en de koning van Frankrijk,
die een naast hem zittende jonge vrouw, met dertien pglen in de hand
(de Vereenigde Staten van „N. America"), den vr^heidshoed opzet. Links
bovenaan „Portsm."(outb), waarbij nu alleen de naam „Byland". Verklaring
der cyfers (1—16) in de plaat op een aÊEonderigke strook, in twee kolom-
Digitized by
Google
312 ZDfMBPEBNTBN 1780
men, in boekdruk en met het opschrift: ,,De britsche luipert tot reden
gebragt."
Achtste voorstelling op de „staatkundige konstplaat". Zie No. i829 hierna.
1780. MuLLBB (No. i870).
4822. De „Eerwaardigen Nederlander,".
Tegenstelling van No. 4818 hier voren. In 't midden der plaat een
Hollander bij een weivoorziene geldkist. Hij verdeelt dit geld onder
den ambachtsman, den landbouwer en den kunstenaar, die rechts van hem
staan, maar de vreemdelingen, links van hem geplaatst, wijst hij af, al
beloven zij hem, volgens de uitlegging, boegen intrest. Rechts op den
achtergrond, door de Rede geleid, een menigte afgedoolden, die terugkeeren
en het staat«gebouw, dat begon te wankelen, schragen, om er Godsvrucht,
Waarheid, Liefde, enz. te huisvesten, die uit den hemel dalen. In 't midden
op den achtergrond een vloot, door Merkurius geleid. Rechts op den
voorgrond de Hollandsche leeuw. Een magere dog (Engeland) gaat hem
uit den weg, terwijl de Haan (Frankrijk), die op den Dog zit, „op zijde
springt**. Links op den voorgrond twee mannen bij een kist, waarop een
rekje met „Oeconomische brillen" staat Een derde persoon past hun zulk
een bril op, waardoor zij met vreugde de handelingen van den „Eer-
waardigen Nederlander" aanzien. Gravure langw. in-fol., z. n. v. gr. Onder
de verklaring, die op een afzonderlijke strook erbijgevoegd is, staat nog:
„Toegewjd aan alle de leden van de Loffelijke vaderlandsche maatschappy
te Hoorn, en van den ceconomischen tak der hollandsche maatschappy te
Haarlem", alles in boekdruk.
Negende voorstelling op de „staatkundige konstplaat". Zie No. i820
hierna.
1780. MüLLBR (No. 4871).
4823. „Bold Jack! praj, what*s the bosiness to-day?'*
enz. — „Hoezee! tiendaizendmaal ! van dikhoat zaagt
men deelen.*' enz.
Eerste regels van een engelsch en van een hollandsch 8*regelig vers,
in twee kolommen, gegraveerd onder een „konst-plaat, op den toestand
van verscheidene mogenheden van het tegenwoordig verward Europa."
In 't midden der plaat hangt aan den hoorn van een Eenhoorn (Enge-
land) een bank (de Wisselbank); een Franschmnn trekt een Engelschman,
die op die bank zit, aan een been omlaag; naast den Franschman ligt een
Spanjaard geknield op den grond. Links houdt een Hollander (door zijn
geld wordt hier bedoeld) de reeds hellende bank in evenwicht, waartoe
een amsterdarosch koopman, die op een geldkist zit en door zakken
geld en koopwaren omringd is. hem nchijnt aan te moedigen. Op den
achtergrond een hollandsch landschap. Gravure langw. in-4*., z. n. v. gr.
Verklaring der cijfers 1—8 (die echter niet in de prent voorkomen) op
Digitized by
Google
1780 ZINNBPBBNTSK 318
een afzonderlijke strook, in twee kolommen, in boekdruk, met opschrift:
„Verklaaring* yan zekere geestige Staatkundige Konst-plaat, op den
toestand", enz.
Tiende voorstelling op de „staatkundige konstplaat". Zie No. 4320 hierna.
Van deze plaat zijn hier twee staten:
a. De hier boven beschrevene.
b. Dezelfde plaat, nu echter omgeven door een lijstwerk, gegraveerd
als ware het uit groote steenblokken saamgesteld, terwijl de verzen onder
de plaat nu als tegen den voet van dat lijstwerk schijnen aangebracht
te zijn op afzonderlijke steenen, waarin allerlei arceeringen zijn aangebracht.
In de „Leydse Vrydapfse Courant" van 29 Oktober 1779 biedt P. Conradi,
Kalverstraat te Amsterdam, voor f40 de teekening voor één dezer staten te
koop nan. yZij is van H. Kobell, en wordt op de volgende wijze uitge-
legd: ,,Satyrike Afbeelding van het Staat-kundig Europa, vertoonende
de Eogelsche Bank, ondersteund door den Hollander, terwyl de Fransch-
man zekeren Eogelschen Lord by 'tBeen heefl, en de Spanjaard agter
den Franschman opkomt."
1780. MüLLBR (No. 4872).
4324. „Engelsch nieuwB."
Opschrift boven de verklaring, in twee kolommen, in boekdruk, onder
een zinneprent op Engeland.
In het midden staat een Hollander met „niewe klaghten" in de hand,
tusschen Merkurius en een man (de Staatkunde) met bef en tog^a en met
den voet op een juk; bij deze groep een brandkist met inschrifl: „in
bande" en met drie zakken er op, met „600" en „275". Links daarvan
het verscheurde „plan van verbete ring". Links een voornaam Engelsch-
man (4) en „Lord N(orth)" in gesprek. Daarnaast „Lord Shelbume" (6) bg
een man, die hem geknield een schilderij „het verwar de EiLand." ver-
toont. Rechts Lord Gordon in gepeins. Boven in de plaat de Hollandsche
maagd een schilderij houdende, waarop een schip met het oog in *tzeil;
de Leeuw met speer en vrijheidshoed links en de Overvloed rechts.
Gravure langw. in-fol., z. n. v. gr.
Elfde voorstelling op de ,.staatkundige konstplaat". Zie No. 4829 hierna.
Hierbij een engelsche kopie van deze plaat, met onderschrift: „That & this
Side of the Water or Dutch & English Politieks." Gravure langw. in*fol.,
„Publish'd as the Act directe Septf 29^.^ 1780 by W™ Richardson".
1780. Muller (No, 4878).
4325. „De wanhoopige Britten, en de vernoegde Ame*
ricanen, op de tyding van diffensive alliantie, onbepaalt
convoy, en gewapende neutraliteit!**
Opschrift boven een zinneprent op den engelsch'amerikaanschen oorlog,
met de gedrukte uitvoerige uitlegging der cijfers 1 — 13 in de plaat, aan
Digitized by
Google
314 ZINNlfiPRBNTBN 1780
weerszijden der ^ooratelling*. Rechts zit George m in troostelooze houding,
met de hand onder 't hoofd. Achter hem Lord North, evenals George
Terslagen over de Gewapende Neutraliteit. Links een Franschman, die
aan een bezadigd Hollander een schilderij (zyn projekten) laat zien. In
't midden vooraan, twee Spanjaarden hun land beklagende. Daarachter
een viertal Hollanders, die hun verschillend gevoelen over den stand van
zaken uitspreken. Nog meer naar achteren een drietal Amerikanen, waarvan
twee hunne handelswaren voor uitvoer gereedmaken. Geheel op den
achtergrond de zee met schepen. Gravure in•8^, z. n. v. gr.
Twaalicle voorstelling op de „staatkundige konstplaat". Zie No. 4820
hierna.
1780. Muller (No. 4374).
4326. „Kritieke vertooning van de tooneelspelers yan
Doctor Schasz."
Geheel dezelfde voorstelling, maar omgekeerd en driemaal grooter dan
de vorige plaat, uitlegging met bovenstaand opschrift, in boekdruk, op
a&onderlijk blad. De beteekenis hier aan de plaat gegeven, wijkt in
menig opzicht af van de voorgaande. De Hollanders stellen hier voor: een
matroos, „Oeconomicus**, „Mercator" en „Patriot". De matroos wantrouwt
Mercator omdat hij zich met Oeconomicus inlaat, wiens lust tot bevordering
van inlandscbe fabrikaten hem te ver gaat De persoon die (hier rechts)
aan een ander een schilderij vertoont, is hier „Jean Prener'' genoemd.
Hij vertoont die schilderij aan Doctor Schasz (P. *tHoen) schrijver van
Htt amerikaansehe kaart spel, „om zyne honderdjaarige gissing wat
nader te overwegen." Ik zou hieruit opmaken, dat deze plaat na en
niety zooals Muller vermoedt, vóór de voorgaande verscheen, te meer daar
ik meen die schilderij in één der werkjes van Schasz te hebben gezien,
waarop dit dan een refutatie is. Gravure langw. in-fol., z. n. v. gr.
1780. MüLLBB (8. No. «74 ö— c).
4327. „Het amerikaansche kaart spel," — „De ver-
drukte wildeman/* — „Het verdrag," — „Ete misrekening/'.
Vier platen behoorende in een serie van tooneelspelen door P. *tHoen,
doelende op den engelsch amerikaanschen oorlog. De platen in 8**., waarvan
de vierde door Muller niet wordt vermeld, zijn alle naar L Maurer, door
Iz. de Wit Jansz. De voorstellingen zijn te onbestemd om er een nadere
beschrijving van te geven. Rechts onderaan is opgegeven uit welk bedr^f
en tooneel elke voorstelling genomen is.
1780. Muller (No. 4876).
4828. „Dan onder dan booven."
Onderschrift (met verklaring der cijfers 1—5), in boekdruk, onder een
zinneprent op de gespannen verhouding tusschen Engeland en Holland.
Digitized by
Google
1780 „8TAATKUNDI0B KONSTPLAAT" 315
De Tgd draait het rad des oorlogs, waardoor de EDgelschman naar boyen
komt, zoodat een Amerikaan, Franschman en Spanjaard heel wat moeite
hebben hem omlaag te houden. Links een jonge Hollander restitutie van
geleden schade (door de genomen schepen) aan den Engelschmau vragende.
Een hollandsch staatsman bg hem staande, raadt hem dit niet meer te
vragen, maar zich liever te wapenen en zelf recht te verschaffen. Rechts
zien een monnik en een protestantsch geestelijke, den door het antipapis-
tisch oproer van Lord Gordon te Londen gestichten brand aan. Gravure
langw. in-4*, z. n. v. gr.
Veertiende voorstelling op de „staatkundige konstplaat". Zie volgeud
1780. Muller (No. 4361 en S. No. 4876).
moet zgn: Na Mdllbr (No. 4876).
4329. ,,AIgemeene staatkundige konstplaat yan 't
jaar 1780.** — „Taille douce politique et générale de
l'année 1780."
Op- en onderschrift eener plaat, waarop in vijf rijen boven elkaar,
zestien verschillende afbeeldingen zijn gegraveerd. Veertien van die afbeel-
dingen zijn wel getrouwe, maar slecht geteekende kopiön van de volgende
afzonderlijk verschenen en hier voren beschreven spot- en zinneprenten.
Ie rij, vier n.1. No. 4312—16.
2e „ drie „ „ 4317—19.
8e „ drie „ „ 4821—23.
4e „ drie „ „ 4324. 25 en Muller No. 4376. Zie voor de laatste,
door Muller nooit afzonderlijk gezien en door hem alleen be-
schreven naar de voorstelling op deie plaat, hieronder in de noot.
6e „ drie No. 4328 en 4287(1) terwijl tusschen deze beide weder een
niet afzonderlijk verschenen plaatje staat, waarop een ornament van linten
is voorgesteld, in 't midden waarvan men, in een opengeslagen boek, leest:
., Staatkundige Fabel Rol". Gravure in-plano, z. n. v. gr.
Hierbij, alleen, met voorshandschen titel, een Uitlegging van de alge-
meene staatkundige konstplaat Van A*. 1780. 62 blz. in 8* Ik ontleen
aan dit boekje *t volgende:
„De Graagte, die ik bespeurden, dat veele myner Landgenooten betoonde,
zoo in het koopen als leezen der Nieuwspapieren en Plaaten, had mj
bewoogen om de eerste twaalf koopere Konstplaaten, welke toen het
licht zaagen, uit het Groot in het Klyn, en op het Formaat van een
Vel Ordinair Scbryfpapier over te brengen om dat de verdeel ing
der Plaaten des te geschikter zoude zju, inventeerde ik daar een Dertiende
Plaatje als men hier zien kan, by." Dat Muller deze plaat niet in grooter
afmetingen gezien heefl, is hierdoor verklaard.
„Ik dacht toen gedaan te hebben, en deeze Teekening der Plaaten was
Digitized by
Google
316 ZINNBPBBNTBN 1780
bereids by de Oraveur of Koust- {êic) Plaatsn jder, (! !) toen ik on^erwagts
weder een nieuwe Plaat, Alhier gemerkt No. H te voorschyn zag koomen.*'
Overtuigd dat de uitgevers der groote platen het hem kwalijk zouden
nemen, dat hij zulk een goedkoopere verzamelplaat uitgaf, wat naar zijn
oordeel toch verkeerd gezien was, vervolgt hij: „In welke verwagting,
ik dan, om eerstelyk den eenen üitgeever niet geneegener te schynen
dan den anderen : en ten tweeden om myn Plaat in een geschikter verband
te voegen, goedgevonden hebbe ook de Plaat No. 15, daar by te voegen.*'
1780. MüLLBB (No. 4877«).
4330. „Zinnebeeld op de onaf hanglykheid van America.'*
Onderschrift onder een kleine zinneprent, waarop links het beeld der
vrijheid op een voetstuk gesteld wordt en rechts een zinnebeeldige
vrouw zit, met een tweede vrouw naast zich en een draperie achter beiden.
Bechts Mars en Merkurius; op den voorgrond een haan en dog samen
vechtende. Gravure langw. in-lS**., naar en door S. Fokke, met adres van
A. Fokke Sz. Eerste van een viertal voorstellingen op één koperplaat
in-4'. gegraveerd. De overige zijn hier niet aanwezig.
1780. MuLLBR (No. 4378).
4331. „Gewapende neutraliteyt".
In bet midden, boven in deze zinneprent op de Gewapende neutraliteit,
ziet men een arm uit de wolken komende, waaraan de wapens van Rus-
land, Denemarken, Zweden en Nederland hangen, met een lint, waarop
bovenstaand opschrift. Links zit de Gerechtigheid (3) ten troon. Nederland
klaagt door de Vrijheid (1) en de Voorzichtigheid (2) aan haar zijn nood
over de trouwloosheid van Engeland, dat afgebeeld als de Heerschzucht (4)
aan Lankmoedigheid (Nederland) (5) een juk op de schouders legt, maar de
Dapperheid (DenemarkcD) (9), Wijsbeid (Zweden) (10) en Sterkte (Rusland)
(11). met de Hoop (13) en Standvastigheid (14) in hun gevolg, trachten
Nederland op te richten. Onbedachtzaamheid (6), Roofzucht (7) en Ar-
moede (8) staan rechts achter de Heerschzucht en sporen haar aan tot
verdrukking. Geheel rechts staat een vrouw met het amsterdamsche
wapen op de borst (12), dankbaar voor de aangeboden hulp. Gravure
langw. infol., z. n. v. gr., met een „Verklaaring van de zinnebeeldige
konstplaat.*', in twee kolommen, in boekdruk, onder de plaat
1780. Nikt bij Mullbb (No. 4378).
4332. „Zx)/ der onzydigheid^\
loschrift in een lint, geslingerd om een zuil, waarop men leest: „Pro-
cerum decus" „antiquis majori". Bovenop staat een knaapje met twee
schilden, waarop het oude en nieuwe wapen van Amsterdam z\jn afgebeeld.
Aan weerszijden der zuil, in de wolken, twee engeltjes met de wapens der
vier burgemeesters: Hooft, Boudaen, Hasselaar en van de Poll. Aan den voet
Digitized by
Google
1780 ZINNEPBENTBN 317
drie engelQes met de wapens van de geDereliteit en der zeven provinciën ;
op den achtergrond de Dam met stadhuis, Nieuwekerk en Waag. Zinne-
prent op de Gewapende neutraliteit. Gravure gr. in•8^, „S- Fokke inv et fe".
1780. MüLLBB (No. 4379).
4388. „Den Engelsman op zyn uiterste." — „L'Ang-
lois a toute extremitez."
Opschriften boven de hollandsche en fransche verklaringen, in boekdruk,
onder een spotprent op George m.
Midden in de zaal een ledikant, waarop een brakend Engelschman
(George m), voor wien links een hollandsch matroos de pot ophoudt,
hopende dat hij het „Traktaat van Cromwel" uitspuwen zal. Rechts
staat een apotheker, met mombakkes voor 't gezicht, gereed hem te
klisteeren, wat hem door een Amerikaan belet wordt. Links op den
achtergrond trachten tal van menschen door een deur binnen te komen,
doch worden daarin door een Franschman en een Spanjaard verhinderd.
Rechts op den achtergrond twee op de hollandsche kusten gestrande
engelsche schepen. Gravure langw. in-4^, z. n. v. gr., met verzonnen
adres van N. Ciseau te Ljon.
1780. Muller (No. 4880).
4834. „De verloste Hollander, of de gedwongen dog.'*
Onderschrift onder een spotprent op de Engelschen. Links staat een
Hollander op een brug, waartegen het ,,trak taat van Grom weV'
vastgemaakt is, dat een vrouw afscheurt om het te doen dienen op
het geheim gemak onder de brug. Een tweede Hollander gaat over
de lijken van eenige Engelschen, van de brug af^ een Amerikaan te
gemoet. In 't midden op de brug staat de Gerechtigheid bij een zetel,
waarop de Hollandsche leeuw ligt. Een FranRchman dwingt den (engel-
schen) dog de uitwerpselen van den Leeuw op te vreten, terwijl een
Spanjaard den Franschman in *toor blaast, hoe hij verder te doen heeft
Een gekroonde vrouw (Rusland) biedt den Leeuw voedsel (d. i. bijstand)
aan. Rechts op den achtergrond eenige zinkende gebouwen (het engelsche
rijk). Links op den achtergrond een uitgeteerde Brit, knielende voor een
Hollander, die hem een stuk brood geeft. Gravure langw. inV., z. n. v. gr.
uitlegging in boekdruk onder de plaat.
1780. Muller (No. 4381).
4335. „Daar N^d en Snood geweld het regt der
(volkren weegen,
Is *t heiligste Tractaat veel ligter dan den degen!"
Nijd en Geweld, op de wolken gezeten, houden een weegschaal, waarin
aan de eene zijde het „Tractaat van Marine 1674" ligt. Een vorst
(G«Ofge m) legt op de andere schaal den dagen, waartegen het traktaat
Digitized by
Google J
318 ZINNEPRBNTBN 1780
te licht blijkt. Een Hollander (links) ziet dit treurend aan. Op den achter-
gfrond eenige toeschouwers aan een tafel. Gravure in-8*., naar J. Bujs,
door H. Vinkeles.
De prent is in twee staten aanwezig:
a Proefdruk vóór alle onderschrift.
b. Bovenbeschreven letterdruk.
1780. MüLLBR (No. 4888).
4336. „EngKsch printet."
Spotprent op Engeland met bovenstaand onderschrift, verklaring der
cijfers 1 — 7, waarvan die van No. 1 — 3 in doorloopende regels, die
van No. 4 — 7 in twee kolommen, met 4-regelig versje onder de ver>
klaring van elk dezer laatste nommers, alles in boekdruk. Achter een
lange tafel zitten acht „Mjlords en Edellieden". Op de tafel staat een
wereldbol, waarvan Lord North één-derde heeft afgenomen. Vóór de
tefel, van rechts naar links, staan achter elkander: een ezel (Amerika) die
een man (Engeland) afwerpt; een Eenhoorn (Engeland) gemend door
een Haan (Frankrijk), die op zijn rug zit; een man (Engelschman) ten
achterst voren op een bok (Spanje) gezeten; en een leeuw (Holland) voor
een karretje gespannen, waarin een Engelschman zit, die hem ment.
Rechte op den achtergrond dansen vier fransche matrozen op de muziek
van een Amerikaan, een engelsche contredans van vreugde over de be-
houden aankomst te Brest van een konvooi uit St. Eustetius. Gravure
langw. kl. infol., z. n. v. gr.
1780. MüLLBR (No. 4884).
4337. „Waare afbeelding van Lord George Gordon,
gevolgt na het Echte pourtret."
Onderschrift, met zes regels tekst, in boekdruk, onder een prent, waarop
Gordon in de gevangenis is afgebeeld, handenwringend bg een tafel
staande; door de tralies rechte ziet men een man aan de galg hangen.
Gravure langw. in-4*., z. n. v. gr.
1780. Muller (No. 4886 en S. No. 4386).
4338. „Bedlam of the world."
Zinneprent op de oppositiepartij in Engeland tegen den oorlog met
Holland. In een kamer, boven welks deurpost „N" 11" staat, zit links
George m, het hoofd leunende op de linkerhand en in slaap vallende
terwijl hij het „Manifest tegen de Nederlanden 10 Deb. 1780** teekent.
Onder zijn hand liggen eenige kaarten met „knoopies** (in de pamfletten
dier dagen noemt men hem menigmaal de knoopjesdraaier). Rechte
op den voorgrond heeft een edelman een papier in de hand, waarop:
„Gewapende neutraliteit*'. Een oud man met bril op den neus, kijkt er
met een bedenkelijk gezicht naar, terwyi twee anderen, achter en
Digiti
izedby Google
1780-1781 ZINNBPEBNTBN - „VADERLANDSCH A-B BOBK" 319
terzijde Tan dezen laatste, hunne vuisten èr tegen ballen. De een werpt
daardoor de kaars om, die breekt en evenals de inhoud van den mede om-
geworpen inktkoker, op het manifest valt. Tegen de deur een prent,
waarop een slang met onderschrift „Sir J. York". Rechts van de deur
een papier, waarop: ., De lippen des zots komen in twist: en zjn mond
roept na slagen . Prov. 18: 6.*' Daarnaast een bord, waarop : „Nieuwe
beschryving van geheel Groot Brittannia, uitgenomen de landschappen
Richmond, Portland, Devonshire, Ferrers, Bockingham, Harcourt en Fitz
William/' Deze gravure in-4^, door haar uitvoering bepaald een oase in de
woestijn der geestelooze teekeningen dier dagen, is naar en door P. Duts-
men, volgens v. d. Keilen pseudoniem voor J. G. Waldorp. „Publish'd
according to Act of Parliament 6 January 1781. price 4 Schilling."
1780. 0. NiBT fiu Muller (No. 4386).
4339. „The Junto, In A Bowl Dish."
Opschrift boven een spotprent op de Engelschen, met onderstaand
13-regelig vers, in drie kolommen, onder de plaat:
..Behold the Ministerial foul Fish.
Float in Political, Bowl Dish.
Drove at the Pleasure of the Tide
Assail'd by Foes, on evVy Side.
Alas, Old Sngland, must you Fail.
And for such Miscreants turn Tail.
America InsuJts the Nation.
And says a Fig for your Tazation.
France, Spain, & Holland, Join the Cry.
And Drive them to their Destiny.
While Scotland pleas'd at all their Deeds.
Upon Old Boglands ViUls Feeds."
Onder den bek van een monster drijven zeven personen in een schotel
op zee rond; de uiterste links (Lord North?) heeft een dubbele galg
boven zich. Op den voorgrond, in zee, een viertal honden, van welke er drie,
op wier halsbanden „America", „France" of „Spain'* staat, heftig tegen
het monster bassen, de vierde „Holland", rookt kalm een pijp. Aan de
kust (rechts) staat een uitgeteerde hazewind (Schotland). Gravure langw.
kl. in-fol., z. n. v. gr., met adres van „W. Humphrey, N? 227, Strand."
1781. b. Niet bij Muller (No. 4386).
4340. „Vaderiandsch A'B hoek voor de nederlandsche
jeugd. Amsterdam hy W. Hdtrop. 1781."
Titel van een A*Bboek even merkwaardig door uitvoering als inhoud.
De ontwerper was de latere professor aan de Franeker Hoogeschool J.
H. S wildons. Geen zorg is er gespaard om het een waar juweeltje van
teekening en graveerwerk te doen zyn. De zevenen-twintig plaatjes voor
Digitized by
Google
820 „VADBBLANDSOH A-B BOKK" - WALVI80HVANO8T 1781
het alfikbet (op de letter Q = Gkxl zijn twee plaatjes gemaakt) werden,
op de letter P ua, geteekend door P. Wagenaar den Jongen. A. B. D. Q.
(1® plaat) L K. L. O. P. 8. W. en Y en het plaatje van blz. 7 achter
het al&bet zgn gegraveerd door L. Brasser.
F. J. T. U. X. Z. door N. ▼. d. Meer Jr.
G. (26 plaat) M. N. Q. door C. Bogerts.
O. E. H. R. V.' door C. Brouwer.
De ,,Eer8te beginsels van het cyfieren en van alle kunsten en hand-
werken.** achter het alfabet, zijn door een niet genoemd „byzonderen
Liefhebber dier zaaken.*' gepraveerd. Het ..Heel-AV* op blz. S4 door
B. de Bakker, terwijl de titel, het vlak daarachter volgend alfabet en het
kaartje in de gravure bij de letter N, evenals alle versjes onder die
gravures, door den kaart- en lettersnijder J. Condet gesneden zijn.
Het meerendeel der plaatjes heeft geen betrekking op de vaderlandsche
geschiedenis. De 3. (Burger) vertoont het stadhuis op den Dam te
Amsterdam en een troep gewapende burgers ft was juist in den tijd dat
de burgerwapening zeer aangevuurd werd), terwijl links op den voorgrond
een troepje kinderen soldaatje speelt. Bij E. (Eendracht) is de Leeuw
met pijlbundel en zwaard afgebeeld op een voetstuk, waarop: „Eendragt
maakt magt", eenige kinderen dansen er in een kring omheen. De
hoofdfiguur van dit plaatje is later vergroot en eenigzins gewijzigd ge-
bruikt voor de titelplaat van 't Folitiek helangboek. (Zie : Muller No. 5385A.)
Bij H. (Haring) is de aankomst der haringbuizen afgebeeld. In *t midden
op den voorgrond een ton haring, waaruit een man er een neemt, dien
hij aan een jongsken toont, dat met zijn vader aan de andere z^de van
de ton staat. I. (Indiaan) geefl een gedeelte der kust van Onrust te zien;
op den achtergrond Batavia.
R. Ruiters is een verkleinde en op den achtergrond gewijzigde kopie
van één der zeven platen hierna beschreven als Niet bij Muller No. 4756,
waarop Willem v aan 't hoofd van een ruiteraf deeling is afgebeeld.
Onder de overige letters staan de volgende nog tot eenigen tak van
nijverheid in betrekking: L. Linnen; O. 01ie(slagerij);P. Popier(makerij);
T. Turf(graverij), terwijl de Q „Quakzalver" [een aardig kijkje op de
zeden en gewoonten dier tijden geefl.
Het boekje is geheel in gematigd patriotschen geest geschreven maar
soms wel wat te geleerd en deftig voer kinderen. Zie omtrent den
inhoud o. a. N. Beets, Oter kinderboeken.
1781. MüLLBB (8. No. 5107 A).
moet zijn: Na Muller (No. 4387).
4341. „De walyischvangst." — „De haringvisschery.'*'
Onderschriften onder twee platen, deze takken van hollandsche nijverheid
voorstellende. Gravures langw. gr. infol., naar H. Kobell Jr., door Bi.
Sallieth 1781.
Digitized by
Google
1781 YERSOHILLBNDB OBBBURTSNI88BN 821
Blijkens het jaartal onder deze letterdnikken, stelde Muller deze platen,
waarvan hij onder bovenstaand nommer proefdrukken Leschryft, leven
jaren te laat.
Van beide platen zijn ook onafge werkte etsdrukken aanwezig; de eerste
vóór de wolken, terwijl onder de tweede, van links naar rechts, in zeer
flauwe lijnen te zien zijn: een statiekoets, een tooneel?, een galg, een
paar beeldjes? en een op dèn preekstoel staand predikant, waarbij door
een gelijktijdige? hand geschreven is „Viervanf*. Van de laatste plaat
is hierbij nog een etsdruk vóór de wolkeu, in contreópreuve.
7 Januari 1781. Mullur (No. 4888a).
4342. „Gezigt yan het op Strand jaagen der Vlaar-
dinger Visch- Hoeker door drie Engelsche- Kapers, bg het
Dorp Scheveningen. op den 7 lanuarg 1781.'*
Onderschrift onder de voorstelling van dit feit Rechts Scheveningen ;
in *t midden de hoeker; op den voorgrond een ton, kleine boot, enz.
Gravure langw. gr. in-4'., naar I. F. Muller, door A. Fokke Wz., met
adres van W. Coertse Jr.
7 Januari 1781. Muller (No. 4380).
4343. Het op strand jagen 7an een Vlaardinger hoeker
te Scheveningen, door de Ëngelschen.
Dezelfde voorstelling der vorige plaat, met kleine verschillen in de
details. Ets langw. gr. in-8*., zonder eenigen naam of onderschrift. Door
Muller naar dit exemplaar, het eenige dat hij ooit zag, beschreven.
8 Januari 1781. Mullbb (No. 4392^).
4344. „Tafereel eener ontvlngting van drie Scheve-
ningsche yissers in 1781."
Vignet op den titel van een gedicht van G. Qebel, op drie hollandsche
matrozen, die een expresse naar Engeland brengende, aangehouden werden,
doch met een visscherspink van ééAr naar Scheveningen ontvluchtten.
Ben hemd aan den mast bevestigd diende hun als zeil. Gravure in-8^,
naar J. G. Schotel, door J. C. Bendorp, vóór den letterdruk.
8 Februari 1781. Müllbr (S. No. 4474 A).
moet zyn: Na Mullbb (No. 4898).
4345. „Het plunderen van S( Enstatins.**
Tamelijk getrouwe afbeelding van een gedeelte van het eiland
met het fort. Bovenstaand opnchrift en een 4rege1ig versje: „Oeeft
Britten, aan Vaughan*s en Rodnej*s goddeloosheid,** enz., zijn onder
de voorstelling gegraveerd. Het is de laatste van vier gravures in*18*.,
naar P. Wagenaar Jr., door G. Brouwer, beboorende in het werkje: D#
êüffelsehê türammy. in vitr êam$iupraakên, twtêdê dmk. Te Amsieldan, Bj
Hendrik (Hrtoun. mdoolxxzji.
T «1
Digitized by
Google
322 ZKKOBTBOHT VAN W. ORUL 1781
De overige prentjes stelleu voor:
,,Moord op de kust van Guinea." (1606). — „Het verbranden van
Terschelling.** (Augustus 1666). — „Gevangenis te Torbay." (1781).
4 Februari 1781. Muller (No. 4394).
4346. ,,6ezigt der Manmoedige Verdediging van Het
Oorlog Schip Mars tegens 3 Engelsche OorlogSchepen
door den Schout bfl Nagt Willem Krul Op den 4 Fe-
bruarg 178r.
Onderschrift onder de voorstelling van dit gevecht; het hollfindsche
schip midden tusschen de engelsche; rechts op den achtergrond eenige
andere schepen. Gravure langw. in-4^, z. n. v. gr. '
4 Februari 1781. Muller (No. 4S96c}.
4347. „Uw Grcd, nw dappre Gral, dees luister aan
(uw kroone,
o Vr^heid! streed met roem!'* enz.
Berste regels van een 8-rege1ig gedicht, in twee rijen, onder de voor-
stelling van hetzelfde gevecht als op de voorgaande plaat afgebeeld is.
Gravure langw. gr. in-8*., naar en door K. F. Bendorp. Uit: J. leFrancq
van Berkhej*s Zeetriumpk. Rechts onderaan gemerkt: „Bladz. 164."
Zie voor Muller No. 4807a: No. 9. Deel XIV. Plaat III hier voren.
4 Februari 1781. Muller (No. 4398).
4348. „W. KruU."
Inschrift in een urn, waarbij een speer met lauwerkrans en andere
attributen en geplaatst boven op een monumentaleu steen, waarop: ,.De
nedrlaag van een' waaren Held Kan zegetekens overwegen. Kunstl.
Sp. g. vlijt."; een 18-regelig vers, geteekend B(ilderdijk?), beginnende:
„Wie weet van sidd'ren of bezwgken
Daar 't Vaderland en glorie geldt;" enz.
en 't jaartal ,,hdcolxxxl" Gravure kl. in-8* , z. n. v. gr., doch door Bil-
derdyk zel£
Van dit gravuretje zyn hier twee staten aanwezig:
a met een oningevuld wapenschild onder in den gra&teen;
b met het wapenteeken van Crul : een boom, waaromheen zich een slang
kronkelt Dit onderscheid wordt door Muller niet vermeld.
4 Februari 1781. Muller (No. 4S99).
4349. „Hier rust de dappre Krul, die op de Ruiter*s spoor
Door liefde voor het Land en Vryheid wierd
(gedreven;** enz.
Gedeelte van een 4-regelig versje onderteekend „B. B.(osch)" onder de
afbeelding vun een graftombe ter eere van Crul. Gravure in-8^, naar
P. Wagenaar Jr., door C Brouwer, met adres van A Borchers.
Digitized by
Google
1781 MBDAILLB OP CRUL - MBLVILL SN OORTHUIS 323
Van deze plaat is hier een proefdruk vóór alle letter en een letterdruk
aanwezig.
4, Februari 1781. Muller (No. 4*00).
4350. „Deze eerste proef moet, door myn eigen hand,
(betoonen,
Dat nog d' aloude moed woont by Bataa£9che
(zoonen." enz.
Onderschrift in een gefigureerd randwerk om de afbeelding der voor-
en keerzijde eener medaille ter eere van Crul geslagen. Op de voorzijde
zijn borstbeeld met latijusch oroschrifl; op de keerzijde een pedestal met
urn, waarbij een weeneade Merkurius staat. Gravure in-8*., naar I. Buys,
door N. V. d. Meer Jr. Uit: J. Ie Fraucq van Berkhey, Zeetriwnph.
Rechts onder 't vers: „Bl&dz. 174."
16 Februari 1781. Mullbr (No 4402).
4351. „Afbeelding van het Engelsch O. I. C. Schip
de Generaal Barker gestrand den 16 Feb. 178L'*
Onderschrift onder de afbeelding van het zandvoortsche strand links;
het gestrande schip rechts op den achtergrond. Gravure langw. in-4*.,
z. n. V. gr.
80 Mei 1781. Mullbr (No 4406).
4352. „Geyecht tusschen de Hollandsche Fregatten
Gastor, Kapitein Pieter Melvill en Briel, Kapitein Gerard
Oorthnis; en de Engelsche Fregatten Flora, Kapitein
William Peere Williams en Crescent, Kapitein Thomas
Pakenham, Voorgevallen den 30|Ji May 1781, op de hoogte
van Kaap S^ Marie." — „Comliat entre les Fregates" etc.
Onderschriften aan weerszijden van een trofee met de wapens van
Melvill en Oorthuis, onder de afbeelding van dit gevecht Gravure
gr. langw. in-fol., „I. Kobell, delin." „M. Salliett, sculp.", met opdracht
van de uitgevers J. Smit & Zoon aan P. Melvill en G. Oorthuis.
Van deze plaat zijn hier twee staten aanwezig:
a. Proefdruk vóór het onderschrift doch met de wapens en, iu getra-
ceerde letters: „J: Kobell deli" en „M: Sallieth Sculp 1782".
b. De hier boveu beschrevene (Muller No. 4406^).
Hierbij: I. Op een afzonderlijk blaadje, langw. in-fol., in boekdruk,
in twee kolommen door lijstwerk omgeven, in 'thollandsch en 'tfransch,
bijna hetzelfde als het hierboven als titel aangegevene, doch nu met bij*
voeging* van den gang van het gevecht en de sterkte der schepen, wat
niet, zooals Muller beweert, onder de gravure voorkomt.
U. „Lijst der zeemagt van de republiek der Vereenigde Nederlanden
2k>o ttls dezelve zig thans gereed bevindt"
Digiti
izedby Google
824 ZBEGBVECHT VAN MELVILL EN OORTHUIS 1781
Onder bovenstaand opschrift worden, in twee kolommen^ in boekdruk,
al onze schepen opgegeven, met vermelding der admiraliteitskamer voor
welke zij voeren.
SO Mei 1781. Muller (No. 4406).
4353. „Geyecht tnsschen de Hollandsche Fregatten
Castor," enz.
Kopie der vorige plaat met geheel hetzelfde onderschrift, nu in
kursief lettertype (bij de vorige in romein), doch zonder trofee of opdracht.
Duitsche gra\iire langw. gr. in-fol., door J. X. Marianus, A.(ugu8ta}
y.(indelicorum).
80 Mei 1781. Nibt bij Mulleb (No. 4406).
4354. ^^Combat entreles fregates hoüandaises Ie Castor
capitaine P. MdviU et la Briele.*^
Opschrift in spiegel schrift boven een andere kopie van No. 4352 hier voren,
maar nu omgekeerd. Het reddeloos geschoten schip hier links. Optikaplaat,
links bovenaan: „CoUection des Prospects." Onder de plaat een 4regelig
duitsch- en een even groot fransch onderschrift en het adres van de
„Négoce comun de TAcadémie Impériale" te „Augsbourg". Gravure gr.
langw. infol., z. n. v. gr.
Ook een exemplaar zonder het opschrift in spiegel schrift en zonder
,,Collection des Prospects" is aanwezig.
80 Mei 1781. • Muller (No. 4408).
4355. „De Schlagt tossen de Hollandse Fregatte de
Castor, en la Briele, de Eerste waer gecomandeert van
de Capitein P. Melvill, en de laeste van Capitein G.
Oorthuis; en de Engelse Fregatte la Flora, van Capitein
W. P. Williams, en Crescent van Capitein Th. Pakenham
gecomandeert. De weleke (sic) den 30. May. 1781. op de
Hoogde van de Caap S^. Marie geschiet is."
De beide hollandsche schepen links, de engelsche rechts op de plaat, die
bovenstaand onderschrift heeft. Gekleurde gravure langw. in-fol., naar A.
Roolaud, door G. M. Probst, met adres van G. B. Probst te Augsburg.
Op het exemplaar van Muller schijnt noch de naam vu n den graveur noch
die van den uitgever vermeld te zijn. Beide staan rechts onder de plaat.
80 Mei 1781. Mullbr (No. 4411»).
4356. ,,De Crescent verward, in zeil en tonw,
Gel^k een roofgier in een weigespannen vloaw," enz.
Zevenregelig gedicht, in twee kolommen, onder een kleinere afbeelding
Tan dit gevecht: Gravure langw. gr. in-8*., naar en door K. F. Bendorp.
Uit: Berkhey, Zeetriumph. Rechts onderaan gemerkt: „bladz. 166. 157."
Digitized by
Google
1781 TBRSCHILLBNDE OEBBURTBN188BN 325
SO Mei 1781. Mullbr (No. 4418).
4357. „Gevecht tusschen twee Hollandsche en twee
Engelsche Schepen.*'
Zeer verkleinde kopie van No. 4353 hier voren. Gravure in 8*., met
bovenstaand onderschrift, naar I. Eobell, door W. v. Senus, met adres
van E. Maaskamp. Uit: M. Stuart, Vaderlandsche historie^ enz. Zie
No. 4384 hierna.
30 Mei 1781. Muller (No. 4414).
4358. „Dat uw iEregat den Briel, trmmphiyk zy gebytelt ;
Als OTerwinnaar der Crescent," enz.
Vierregelig vers in 'gefigureerden rand, gegraveerd onder de af beelding
der medaille op Oorthuis geslagen. Op de voorzijde het gevecht met
omschrift: „Vis vi fortiter repulsa.*'. Op de achterzijde de wapens van
de admiraliteit van de Maas, van Oorthuys en van Melvill aan een
Neptunusvork uit de golven stekende, met randschrift: „Antiqua. virtv-te
dvvm viri.' Gravure in-8*., naar J. Buys, door N. v. d. Meer Jr. Uit:
J. Ie Francq van Berkhey, Zeetriumpk. Onderaan rechts: „Bladz. 178.**
8 Juni 1781. Niet bu Mullbr (No. 4416).
4359. „Commtssté hij den Prins van Oranje in V Huis
in 't Bosch door de Burgem': Temmink 8f Rendorp^ 8f een
pension: van Amst:'\
Onderschrift onder de origineele teekening in-l2* , in O.-I. inkt, door
J. Buys, voor het plaatje onder nommer 4416 bij Muller beschreven.
Zie hier voren No. 9. Deel XIV. Plaat IV.
8 Juni 1781. Mullbr (No. 4416).
4360. „Voor Amstels oudsten Baad, den Schrik van
(Engeland,
Worde in elks dankbaar hart, dit Standbeeld,
(opgerecht!"
Vierregelig vers van ,.B. B.(08ch)" onder dit ontwerp-standbeeld ter eere
van den amsterdamachen burgemeester E. de Vry Temminck, die op
een voetstuk staat en den nijd met de speer der vrijheid doorsteekt
Links de Amsterdamsche maagd; rechts de Trouw (?) Op den ach-
tergrond rechts het stadhuis, links de Kalverstraat te Amsterdam.
Gravure in-8* , naar P. Wagenaar Jr, door C. Bogerts, met adres van
A. Borchers.
21 Juni 1781. Mullbr (No. 4417).
4361. „De kaap de Goede Hoop met Fransehe (sic)
hulptroepen bezet in t' Jaar 1781." „bladz: 159."
Onderschrift onder de afbeelding der vloot, met de stad op den achte^
Digitized by
Google
326 BRAND AAN DBN UITHOORN 1781
grond. Gravure langw. m-12*., z. n. v. gr. Uit: Beknopte historie der
onlusten in de Nederlanden, Bovenste van twee plaatjes, waarvan het
onderste vermeld is onder Muller No. 4496.
28 Juli 1781. Muller (No. 4418).
4362. ,,Rai]ie yan den Brand aan den Uithoorn, den
23 July 1781."
Onderschrift onder de afbeelding der ruïne. Op den voorgrond water,
viraarop schepen, hout, enz. Qravure langw. infol., naar C. van Harden-
berg, door P. H. Jonzis, met het door Muller niet vermelde adres van
A. Stubbe.
28 Juli 1781. MuLLBR (No. 4419).
4363. „De minen van den brand te Uithoren."
Onderschrift onder de afbeelding der ruïnen. Op den voorgrond de
overbiyisels eener woning met timmerwerf? Onder het onderschrift:
„Deeze Brand begon 'den 23 lulij 1781. 's morgens om 10 uuren, en
omtrent half 8 uuren lag alles genoegzaam in assche en puin." Gravure
langw. in-4*., „I: Verstegen, ad viv; del. 1781.", „C. Philips, sculps. 1782."
Van deze prent zijn hier drie staten:
a. De plaat zonder onderschrift. (Muller No. 44193).
3. De hier boven beschrevene. (Muller No. 4419a).
c. Dezelfde plaat; in het onderschrift de volgende verschillen met h:
„De ruïnen (bij b ruinen) ... te Uithoorn." (bij b Uithoren) ; na „om
10 uuren" een kommapunt in plaats van eene komma. Hier „Ver-
stegen" zonder voorletter en „C. Philips sculps." zonder jaartal. (N. b. M.).
28 Juli 1781. Niet bij Muller (No. 4419).
4364. De ruïnen van den brand te Uithoorn?
De ruïnen van een andere zijde gezien. Links de kerk. Gravure
langw. in-4*., zonder eenigen naam of onderschrift.
6 Augustus 1781. Muller (No. 4428).
4365. „Detail dn plan démonstratif dn combat'*, etc.
— „Betoogent plan aangaande de zeeslag Voorgevallen
op den 5 Augustus 1781, tusschen de Engelsche Vloot
gecommandeert door den Vice- Admiraal Parker, en het
Hollandsch Escader onder den Schout by Nacht Zoutman ;
volgens de echtste Berichten."
Opschriften in boekdruk, in het fransch en hollandsch, boven in een
groot label, waarop, in twee kolommen, de naam en bewapening van elk
schip is aangegeven, in den linkerbovenhoek van een plan van de positie
der vloten in vogelvlucht gezien. Links onderaan een gedeelte van
N. Holland, Friesland en de eilanden. Gravure in-plano, naar ,.I. Pinelli
Digitized by
Google
1781 8LAG BIJ DOGGBRSBANK 327
iDgf. et OffT d* Artillerie", met adres van J. F. Rosart en Gomp. te
Amsterdam. Hierbij op een afisonderlijk vel, in twee kolommen, in boek-
druk : ..Relaas van den zeeslag, Dienende tot verklaaring der Kun8^
plaat, uitgegeeven door J. F. Rosart en Oomp. te Amsterdam.**
5 Augustus 1781. MüLLBB (No. MS4).
4866. „Gezigt van de hoUandsche en engelsche eskaders,
zo als dezelve in Linie lagen by het gev^ op de Dog-
gersbank in de Noord-zee op Zondag den 5 Augastos 1781."
Gegraveerd onderschrift iu twee regels onder een prent waarop de
beide vloten in slagorde zijn afgebeeld. In den rechterbovenhoek de
,, Verklaaring" der letters A— Z. Gravure langw. in-fol., z. n. v. gr.
6 Augustus 1781. a. Niet bu Muller (No. 44M).
4367. Afteekening der engelsche en hollandsdie linien
in den zeeslag bij Doggeirsbank.
Teekening br. infol., plan van de vloten in slaglinie, door een oog-
getuige en deelnemer aan den slag vervaardigd, zooals blykt uit 't byscbrift
by bet engelsche konvooi: ,,zijlende om de west en liepen uyt ons
gezigV'. In den rechterbovenhoek, met de cijfers 1 — 7, de namen der
hollandsche schepen.
6 Augustus 1781. b. NiBT bu Mullbb (No. 4424).
4368. ^jPlan van de zeehatalje^ Zoo als de Engdsche
Scheepsmagt onder den Adm. Parker met het HoUandsch
Convooi onder den Schout by Nacht Zoutman^ op den
^den Augustus 1781 met elkander begonnen hebben te daan^
des morgens ten 8 uuren in- die Positie^ wanneer de linie
van Gevegt nog niet gd)roken uxw."
Opschrift boven een geheel in boekdruk en fileetwerk gezet plan van
bataille van den slag bij Doggersbank. Dit blaadje behoort in: Dê
neutraliteit of onpartjfdige verkandelingen der etaat- geschied' en historie
•hundiffe voorvallen Van'tJaarnSl. Amst, W. Coertse Jr. z. j. (1781). in-8*.
5 Augustus 1781. MutLBS (No. 4425).
4369. „De vloot in linie yan bataille, onder commando
van den schoot bg nacht J. A. Zoutman, en het af-
koomen der Engelschen onder de orders van den vice
admir. H. Parker, op Doggersbank den 5 Aug. 1781."
Eerste van vier platen over den slag bij Doggersbank, met bovenstaand
onderschrift en de namen der schepen en het ge(»l hunner stukken, volgens
de, iu de plaat voorkomende, letters (A — O) voor de hollandsche en de
cgfers (1 — 10) voor de engelsche schepen.
2*. „Het gevecht op Doggersbank.'*
Digitized by
Google
828 SLAO BU DO0OSE8BANK 1781
8^ „Het einde van het gevecht, en het vlugten of oploeven der
Engelschen op Doggersbank."
4*. „Gezigt van 'slands schip de Batavier, in een reddeloo- -zen
staat leggende te loefwaars van 's lands vloot, na den slag op Doggers-
bank,'* enz.
Onder het opschrift een 6regelig relaas over dit schip en alleen de ve^
klaring der letters A en B en der cijfers 1 en S in de plaat, ofschoon ook
in deze, zoowel als in de tweede en derde, meer dan deze beide letters en
cyfers voorkomen, waarvan de beteekenis onder de eerste prent is aangegeven.
Midden onder iedere prent een trofee, waarbij o. a. een wapen met
twee gekruiste ankers. Alle gravures zijn in-plano en naar E. Hooger-
heijden, door R. Muijs. Het schijnt dat er verschillende staten van
deze gravures zijn, ten opzichte der adressen. Muller noemt voor allen
alleen het adres van F. W. Greebe te Amsterdam, Dozy zag alleen No. 1
en 2 met dit adres, No. 3 met het dubbel adres van F. W. Greebe te
Amsterdam en E. Hoogerheijden te Middelburg; No. 4 met het adres
van dezen laatsten alleen. Bg dit stel hebben No. 1— 3 het hier boven
opgegeven dubbel adres, No. 4 als bij Dozy.
6 Augustus 1781. Muller (No. 4436).
4370. „Formermg der Hollandsclie Lienie en het af-
komen der Engelsche Toor het gevecht op Doggerö-
bank,*' enz. — „Formation de Ia Ligne Hollandaise
et de celle des Anglais, avant Ie combat de Doggers-
bank/* etc.
„Slag op Doggersbank." — „Action de Doggersbank."
„Einde van den Slag." — „Fin du Combat."
De vignetten in het midden onder iedere plaat, welke bijna volmaakt
gelijk zijn aan die van het vorig nommer, geven grond voor het ver-
moeden, dat deze gravures, langw. gr. in-fol., naar I. F. Reitz, door M.
Salliett, met adres van J. Smit en Zoon te Amsterdam, gekopieerd zyn
naar dat stel.
Hierbij op één vel in-plano, aan de keerzijde onbedrukt, de hollandsche
en fransche verklaring der platen, in twee, door randwerk omgeven
kolommen.
6 Augustus 1781. Niet bij Muller (No. 4426).
4371. „No r*. ^yFormeringh der Hollandsche Lienië met
het Afkomen der Engelsche^ voor liet Gevecht op Doggers^
hanck^ op den 5 den Augustus 1781, zynde de Hollandsche
Vlood aengevoerd door den S. By N: Zoutman^ en de
Engdsche door de V: Adl Parker.'^
Rechts van dit onderschrift de verklaring der letters A — M (hollandsche
Tloot); links der cijfers 1—11 (engelsche vloot).
Digitized by
Google
1781 aLAO BIJ DOQOBRSBANK 329
„N. 2*'. „Slagh op Doggersbanck^ voargeviMen dên 5
Augustus 1781 Tegen de Engdsche vloodt van de Vke
AdlParkerr
Sechts de verklaring vmn de c^fere 1—7 (eogelscbe vloot); Hoks van
de letters A— G (hollandsche vloot).
„iV. 3.'* „Het Eynde van Het Gevecht op Doggersbanck
op den 5*^^'* Augustus. 1781; Na dat de Engésche de
laaste poging op den Admirael Generael gedaen hadde^
Weken zy af.''
Rechts verklaring van No. 1—7 (engelscbe vloot); links van de lettera
A— Q (hollandsche vloot).
Onderschriften onder drie zeer goede teekeningen in kleuren, langw.
gr. in-fol., van J. Weuyster (178S), niet veel nfwy kende in voorstelling
van No. 4870.
5 Augustus 1781. Muller (No. 4i30 en 8. No. 4480).
4372. ,,Formation de la ligne hollandaise et de celle
des Anglais."
Opschrift in Rpiegelschrift boven de eerste van drie platen, duitsche
kopiön van No. 4870. Optikaplaten uit de serie „Collection des Proapect8.'\
de beide andere hebben bovenaan, eveneens in spiegelsohrift, „Action de
Doggersbnuk." en „Fin du combat Doggersbank.'*, terwijl onder de eerste
een 4-regeIig, onder elk der andere een l*regelig duitsch en evengroot
fransch onderschrift is gegraveerd en het adres van de „Négoce comun
de TAcadéraie Impériale** „Augsbourg**. Gekleurde exemplaren.
Van de tweede plaat is ook een exemplaar aanwezig zonder opschrift
in spiegelschrift, zonder „CoUection" enz. en ongekleurd.
5 Augustus 1781. MuLLBR (No. 4489 >*•).
4373. „Het Zee-treffe op Doggerabank, tassen de Hol-
landse en Engelse Flotte.*'
„De Hollandse en Engelse Flotte na de Schlagt van
Doggersbank.**
No. 2 en 8 eener serie van drie platen over dezen slag.
Slechte kopiön der platen van Sallieth (zie No. 4870), „A. Roeland, fee."
„G. M. Probat. sculps.'* (et excud.?).
5 Augustus 1781. MuLLRR (No 4481).
4374. ,JIet in Lienie Leggen der Hollandsche Vloodt,
op Doggersbanck, en 't Afkomen der Engelsche Smorgens
ten 7 nren op den 5^^" Augustus 1781 Zgnde 7 hol-
landsche Schepen in 'd Linie en 8 Engelsche tot den
Slag."
„Het Slaen der Hollandsche Vloodt door den Schout
Digitized by
Google
330 SLAG BIJ DOOGERSBANK 1781
bg Nacht I. A. Zoutman; tegen de Engelsche onder den
Vice Admerael Parker, op den 54^ Augustus 1781 des
S' morgens 11 Uren."
Onderschriften onder twee goede teekeningen langw. gr. in-fol., in
kleuren, door (J.) Weuijster (niet F. Venijster zooals Muller leest). Rechts
onder de tweede plaat verklaring der cyfers 1—8 (engelsche vloot);
links der letters A— G (hollandsche vloot).
5 Augustus 1781. MuLLKB (No. 4432).
4375. „Zeeslag, yoorgevallen op Doggersbank, in den
Ogtent van den 5^ Augustus 1781, tusschen de Hol-
landsche Vloot, onder Bevel yan den Hoog Edel Gestrenge
Heer Schout by Nacht J. A. Zoutman ; en de Engelsche
Vloot, onder Bevel van den Viceadmiraal Parker ; zo als
dezelve zig by den aanvang vertoonde.'*
„Zeeslag, ... zo als dezelve zig by het eyndige ver-
toonde.'*
Onderschrifi met opdracht er ouder aan- en wapen er tusschen van
J. A. Zoutman, onder twee platen, het begin en het einde van den slag
voorstellende. Gravures langw. gr. in-fol., naar 1. Ouwater, door C. Bogerts,
met adres en opdracht van J. Stanhoffius Az. Bij iedere plaat is een
vel in-folio in boekdruk: „Verklaring der konstprent.*' Blijkens een
nadere mededeeling onder de eerste en een ,,NB." onder dè tweede
„verklaring", behoort hierbij een „Beschryving" en een „Lyst der Inte*
kenaaren**. Deze zijn bij dit exemplaar niet
Van deze prenten zijn hier drie staten:
a. Proefdrukkeu vóór alle letter, maar met het wapen van Zoutman
in het midden onder de plaat. Van dezen proefdruk vermeldt Muller
alleen de tweede plaat.
é. Dezelfde platen, afdrukken op satijn, met het woord: „Proefdruk.*^
rechts onderaan.
Van de tweede plaat van dezen staat is ook een afdruk op papier
aanwezig.
c. De hier boven beschrevene, waarvan plaat I in een gekleurd exemplaar.
5 Augustus 1781. Muller (No. 44S8).
4376. „Afbeelding, van de slag op Doggersbank
Tusschen de Hollandsch»^ en Engelsche Vloofcen Voor-
gevallen op den 5*ie° Augustus 1781 Zo als het zich
vertoonde omtrent 1 1 uuren voor den middag Tusschen
de Beide Linien van Bataille door te zien. De Wind was
in 't gev^ N : N : Oost En de Cours meest Z : Z : Oost."
Onderschrift onder de afbeelding van het gevecht Rechts van het
onderschrift verklaring der letters A— M (hollandsche vloot) in de plaat,
Digitized by
Google
]781 SLAG BIJ DOGGKR8BANK 331
Mükn der cijfers 1—12 (engelsche vloot) Midden tusschen het onderschrift
het wnpen van J. A. Zoutman, aan wien deze plaat. gr. lang-w. in-fol,
opgedrapfen is door den graveur D. de Jong, die ook de teekening voor
de prent maakte.
6 Augustus 1781. NiBT bu Muller (No. 4488).
4377. ^^BataiUe navale livrée entre une Escadre Holland,
8f Angl. Ie 5 Aoüt 1781, sur Ie Dogger^^Bank. Zeeslag
van den 5^ Aug* 1781, tusschen de Hollanders en de
Engelschen op de Doggers» Bank,*^
Opschrift boven een voorstelling van het begin van den slag. Gravure
langw. in- 12*., z. n. v. gr.
6 Augustus 1781. Muller (No. 44853).
4378. „Zie nu, in deeze print, den Zeeslag voor
('slands eer*,
iloe hier held Zoutman, ginds Kinsbergen, in
(*t geweer,
Den weiffelenden str^d, in 't end, deedt overhellen,
En joeg den Brit voor uit, met Hollands Zee
(kornellen.* enz.
Onderschrift in acht regels, in tv^ee kolommen, waartusschen twee
gekruiste ankers, een bijbel en de vrijheidshoed met de spreuk „Hac
nitimur Hanc tuemur". onder de afbeelding van het einde van den slag.
Het 8 regelig vers is van J. L.(e) P.(rancq) V.(an) B.(erkhey), in wiens
Zeetriumph staat b dezer gravure, langw. in-4*., behoort.
Van deze plaat zijn hier twee staten:
a. Met .,K. F. Bendorp del. et .sculp" links onder de plaat.
b dezelfde plaat zonder naam van graveur.
6 Augustus 1781. Niet bij Muller (No. 4*35).
4379. Zeeslag bij Doggersbank.
Goede teekeuing in kleuren, langw. in fol., zouder eenigen naam, een
gedeelte v»u het gevecht voorstellende.
5 Augustus 1781. Muller (No. 4436).
4380. „Zee slag Voorgevalle den 5 augustus 1781
by doggersbank, tussen het hollandsche escader onder de
order van den Schout by Nagt Zoutman en de Engelsche
Vloot gekommandeerd door den Vice Admiraal Parker,
waar in de Hollanders den Zeegen bevogten hebben.
Verheelt zoo als het zig 's morgens om 9 uuren ver-
toonde.'*
„Combat naval", etc.
Onderschriften in het hoUandsch en in 't fransch, aan woersz^den van het
Digitized by
Google
382 SLAG BIJ DOOGERSBANK 1781
wapen vau Amsterdam in trofee van wapenen, onder de af beelding van den
zeeslag bij Doggersbank. Qravure br. in-fol., naar R. F. Berrichg, door
K. F. Bendorp, met adres van H. de Haas (te Amsterdam).
5 Augustus 1781. Kikt bij Muller (No. 4436).
4381. ^.Neêrlandsch heldenmoed. Getoond hy 't bloedig
Zeegevecht van den 5 Augustus 1781. tusschen de Engelsche
en HoUandsche Vlooten onder den Vice-Admiraal Hyde
Parker, en den Sohout-by- Nacht Joan Amold Zoutman.
Op de Doggerbank in de Noordzee,''
Op- en omschrift van een houtgravure langw. in•8^, door H. Numan,
genoemden 8lag voorstellende. Links het schip .,de Fortitude**; in het
midden de ,, Admiraal generaal"; rechts de „HoUaud'* zinkende. Ouder
de voorstelling een verhaal van den slag en een gedicht van F. Berken-
kamp, in vier kolommen, in boekdruk. Daar onder, in gefigureerden
rand, het wapen der admiraliteitskamer van Amsterdam, tusschen een
trofee van vaandels en krijgstuig en aan weerszijden daarvan een zeege-
zicht. Met adres der Erfgen. van de Wed. O. Stichter te Amsterdam.
5 Augustus 1781. Muller (No. 4487).
4382. „Zeeslag der Nt'derlanders tegen de Engelschen
b^ Doggersbank 5 Augustus 1781.*'
Onderschrifl onder eene afbeelding van het gevecht. Staalgravure
langw. gr. in-4*., naar H. Vettewinkel Dz., door P. Velijn. Uit: Engelberts
Qerrits, Heldendaden der Nederlanders ter zee.
5 Augustus 1781. Muller (No. 4441).
4383. ,, Victorie op Doggersbank: den 5<1«" Augus-
tus 1781."
Zie: Muller No. 4514.
5 Augustus 1781. Muller (No. 4442).
4384. „Zeeslag op de Doggersbank."
Afbeelding van den slag. Qravure in-8^., naar I. Kobell, door W. van
Senus. Het plaatje behoort in Vaderlandsche historie door Martinne Stttart,,
zooals het onderschrift luidt der zinnebeeldige titelprent geplaatst vóór
dit werk, dat van 1821—26 bij E. Maaskamp te Amsterdam verscheen,
doch niet voltooid werd. De daarin voorkomende portretten z^n vermeld
door J. F. van Someren in zijn portretkatalogus I biz. 26, terwijl de overige
platen, hier voren vermeld onder No. 4054, 4067, 4X57 en bij Muller
S. 4076 A: „Aardbeving in de Lutbersche Oude Eerk.'\ allen hier zijn
bijgevoegd.
De titelprent vertoont de Genius des tijds, die aan Geschiedenis, a%e*
beeld als een vrouw, de gebeurtenissen voorhoudt die voorgevallen zyn.
Xiinks boven haar een zeegevecht; rechts de tempel der Unie aangeTallen;
Digiti
izedby Google
1781 SLAG BIJ DOGGKRSBANK 333
onder haar de Tweedracht met dolk, ketenen en fakkel, waarvan de rook
„den Nederlandscben Leeuw bedwelmt", terwijl drie demonen den pijl-
bundel aanvallen. Gravure in-8®., naar E. Maaskamp, door W. v. Senus.
5 Augustus 1781. Muller (No 44*8ö).
4385. „ . . . Action between the Squadron of Ships under
his [Hyde Parkers] command & a Dntch Squadron com-
manded by Rear Admiral Zoutman, on the 5^^^ August 1781,
on the Dogger Bank.*'
Gedeelte eener opdracht gegraveerd onder de voorstelling van den
slag bij Doggersbank, waarbij over de geheele linie de schepen in
gevecht zijn. De plaat, uitgegeven door J. Boydell, is opgedragen aan '
Hyde Parker door R. Paton, naar wien deze gravure inplano gegraveerd
is door D. Lerpiniere. Aan weerszijden van de opdracht is links de sterkte*
opgaaf van de engelsche-, rechts die van de hollandsche vloot gegraveerd.
6 Augustus 1781. Muller (No. 4444).
4386. „The Representation of the Action between the
British Fleet ander the Command of Vice Admiral Par-
ker and the Outch Fleet ander the Command of
th
Vice Admiral Zoutman on the Dogger Bank the 5 of
Angst 1781." enz.
Inschrift in den ondersten plaatrand eener prent, waarop een elftal
schepen zijn afgebeeld met zeer gehavende zeilen, waaruit op te maken
is, dat ze in gevecht geweest zijn. maar van een ..Action*', zooals in het
onderschrifl staat, is niets te zien. Gravure inplano, naar D. Serres, met
een opdracht aan Parker van de uitgevers der prent R. Wilkinson en
R. Pollard. welke laatste ook de graveur der plaat was.
5 Augustus 1781. Niet bu Muller (No. 4445).
4387. ,^0p de bloedige zeeslag^ Tusschen den Hoüand-
schen Schout by Nacht Zoutman^ en den Engelschen
Vice-Admiraal Parker^ Voorgevallen in de Noordzee, den
ydm ^an Oogstmaande, mdcclxxxi."
Onderschrift, met vers van zestien 4 regelige koepletten in twee kolommen,
in boekdruk, onder een kleine houtgravure (laugw. kl. in 8*), een zeeslag
voorstellende. Midden onder de twee kolommen staat: ..Door Huibert
Dirk Camp:)gnóe, Een vrind van 't Huis Oranje, Een minnaar van ons
Nederland, Die lyf eu leven bied tot Pand, Voor Vaderland en Staten,
Indien zyn hulp kan baten!"
Hierbij twee gedichten op één vel inplano, in boekdruk *, bovenaan één
van acht en twintig regels, in twee kolommen, met het volgend opschrift: „De
wilden van Buropa op de vlugt, of patriotsche klagten, uitgeboezemd
Digitized by
Google
334 SLAG BIJ DOGGERSBANK 1781
over de eogelsche moord-iDHtrumeDten, {gebruikt tegen onze dappere en
nooit genoeg volpreezen zeehelden, den 5den Augustus 1781. benevens
troostlyke wetueh aan der overleedenen weduwen en weezen. Opgedraagen
aan alle oprechte Nederlanders, die geen beminnaars der Engelschen
zyn." ; het in den eersten titel reeds door de kursief gezette woorden aan-
geduide 16rege1ig vers, staat met het afzonderlijk opschrift: „Troostlyk
toegift aan de weduwen en weezen." onder het eerste gedicht, dat spreekt
van het schieten met bommen gevuld met glas, spijkers, peper, porcelein,
enz Aan het eind van beide staat als onderschrift: ,.Uit liefde voor het
Vaderland, Door E : (en) V : (rije) F : (riesclie) J : (ongen ?) Si Deus nobiscum
quis contra nos?" Onderaan: ,,Te Utrecht, by den Boek verkooper", waar-
achter in handschrift „D^ Baars".
6 Augustus 1781. Muller (No. 4i46a).
4388. ,/t Redden van de equipagie Tan *8 lands schip
Holland, gezonken, na den sli^ op Doggers-bank, in den
Nacht van den 5? Aug? 1781."
Deze plaat, die behoort in de serie door Muller beschreven ouder
No. 4458 (zie in dezen katalogus: N»i Muller No. 4540. II. 1), is, evenals
al de overige daartoe behoorende, overbodig afzonderlijk door hem ver-
meld. Ik neem haar dus alleen op omdat ze hier aanwezig is in een
staat door Muller niet genoemd, u.1 met het woordje ..Proefdruk" onder
den rechterbenedenhoek der plaat.
5 Augustus 1781. MuLLBE (No. 44*7fl).
4389. „Het Schip Holland zinkt."
Gravure in-8*., naar J. Buys. door R. Vinkeles. Uit: Wagenaar, Ver
volg. III.
12 Augustus 1781. MüLLBR (No. 4448).
4390. „eenigen juichten van anderen biggelden de
traanen '*
Onderschrift onder een plaatje de terugkomst van de schepen uit den
doggersbankschen zeeslag vertoonende. Op den voorgrond 't strand met
juichende en weenende toeschouwers; op den achtergrond de vloot. Dit
plaatje, langw. in-l6*. naar I. Buys, door H. Vinkeles, is de onderste
helft van een gravure kl. in-8*.. behoorende in? Achter het onderschrift
staat nog: „Bladz. 447." Hierbij 't zelfde plaatje, proefdruk vóór 't on-
derschrift.
Augustus 1781. Niet btj Muller (No. 4448).
4391. „ffet HoUandsch Oorlogschip de admiraal de
Ruiter^ van 64 stukken Kanon^ onder hevel van den
Schoutbynachtj nu Vice-Admiraal J. A. Zoutman.^*
Digitized by
Google
1781 SLAG BIJ DOGOERSBANK 335
„Hét Engdsck Oorlogschip de FortUude^ van 74 stukken
Kanon^ onder hevel van den Admiracd Hyde Parker.^*
Opschriften in boekdruk, boven twee grove houtsneden, twee schepen
met volle zeilen voorstellende. Onder ieder schip een 4-regelig vers,
eveneens in boekdruk. Onder het eerste: .,tSchynt of de Ruiters Geest,
ö Zoutman! u bezielt,*' enz.; onder het tweede: „Beklnng uw woede
vry, ö Parker I kost gy denken/' enz. Gravures Inngw. in-4*, door
A. Bouwens. met sdres van de Erve de Weduwe J. van Egmont te
Amsterdam. Deze prent, bovenaan rechts gemerkt: vNo. 36.", behoort
waarschynlijk tot de serie door Muller onder No. 3978 beschreven.
1781. Muller (No. 446*fl).
4392. „Willem V. vereerd de Doggersbanksche Helden."
Zie: No. 4415 hierna.
1781. MuLLBR (No. ii55).
4393. „Dees Scheeps kroon blyft, met Nereus zwier,
Nog voor den kruin der {sic) Batavier."
Zie: No. 4416 hierna.
1781. Muller (No. ^4A6a en b).
4394. „Het nieuw vermakelyk spel genaamd" „Dog-
gersbank".
Zie: No. 4él8 en 4419 hierna.
1781. Muller (No. 4é67 en 8. No. 4467).
4395. „Verzameling van 36 plaatjes", enz.
Zie voor de door Muller onder bovenstaanden titel vermelde serie:
Na Muller No. 6130 hierna.
1781. Muller (S. No. 4467 A).
4396. „Historie der omwentelingen," enz.
Zie: Na Muller No. 6446 hierna.
1781. Muller (No. 4468).
4397. „Vier kunstplaaten," enz.
Zie: Na Muller No. 4640 hierna.
1781. Muller (No. 4469).
4398. „Geschiedenissen van onzen tyd."
Zie: Na Muller No. 4613 hierna.
14 Augustus 1781. ^ Muller (No. 4460).
4399. „Het springen van den Hollandsche Haagsche
Eaaper den Dappere ratriot welke op een Roem waardige
wgze vegtenderhand is opgevloogen met zgne geheele
Digitized by
Google
336 SLAG BIJ DOGGKRSBANK, ENZ. 1781
moedige Eqaipagie op dingsdag morgen den 14 Augusty
1781."
In het middeu der plaat het in de lucht vliegende schip. Gravure
langw. in-4^., met bovenstaand gegraveerd onderschrift en opdracht van
den ontwerper en graveur D. de Jong aan Mr. J. Bergeon te 's Hage.
14 Augustus 1781. Muller (No. 4461).
4400. „Patientia laesa furor fit".
„Het opvliegen van het Hollandsch Kaperschip de Dap-
pere Patriot naar sig in een allerhartnekkigst gevegtmet
een Ëngelsch 'Konings Fregat overmant vindende, den
14 Agust 1781. Siet de Rott" Courant N: 105."
Onderschrift onder de afbeelding van het in de lucht vliegen van een
schip. Gravure in-8*., naar K P. Bendorp, met adres van H. D. Haas.
De latijnsche spreuk staat aan weerszijden van het wapen van 'sGra-
venhage.
28 Augustus 1781. Muller (No. 446Sa).
4401. „Afbeelding der lykstaatie van den wel ed. hoog
wel geb gestr. heer Wolter Jan Baron Bentink, schout
by nacht, ... Op Dingsdag den 28 Augustus 1781, 's Na-
middags tusschen 4 en 5 Uuren in de Nieuwe Kerk."
Onderschrift en volgorde van den stoet, in vijf kolommen, in boekdruk,
onder de afbeelding dezer begrafenis, te zien op den Colveniersburgfwal
bij het „Ovde Manne en Vrovwe Gasthvys." Op den voorgprond in het
water verscheiden schuitjes met toeschouwers. Gravure langw. gr. infol.,
naar H. P. Schouten, door B. de Bukker. Met het adres: ,.!• Kok Ezcudit"
gegraveerd onder het wapen van Bentinck midden in den ondersten
plaatrand.
Hierbij: „Grafschrift op . . . Wolter Jan Qerrit Bentinck," enz.
Opschrift boven een sonnet van R. Schutte. Op één vel in-plano, in
boekdruk. Muller vermeldt onder bovenstaand nommer drie verschillende
grafschriften. »
28 Augustus 1781. Mult.br (No. 4464<i).
4402. „Afbeelding der Lykstatie van den Hoog Wel-
geboren Gestrengen Heere Wolter Jan Gerrit baron Ben-
tinck, .... bygezet in het Choor der Nieuwe Kerk te
Amsterdam, op den 28«? Aug. des Jaars 1781."
Gezicht op den stoet, die van de brug bij de Doelenstraat komt en
over het Schapenplein, de Kal verstraat ingaat. Gravure langw. in-4*.,
met bovenstaand onderschrift, naar J. Buys, door H. Yinkeles, met adres
van J. Allart
Digitized by
Google
1781 W. J. G. BAKON BBNTINCK 337
In dezen staat was de prent bestemd voor J. Ie Francq van Berkhey's
2Seetriumph. De ongesteldheid van den graveur was oorzuuk. dat de plaat
niet bij 't boek werd afgeleverd en zóó treft men baar dan ook zelden
daarin aan. Zg werd echter door J. Allart aan de inteekenaren gratis
toegezegd in een voorbericht vóór het Eerste stuk.
Daar zoowel uitgever als auteur platen lieten vervaardigen voor dit
464 bladzijden groote gedicht, volge hier een opgaaf der nommers van
dezen katalogus, waar prenten beschreven zijn, tot dit werk behoorende:
No. 1203. 1Ö67. 4347, 4350, 48B6, 4358, 4378. 4416 en 4444. Ook zijn
er nog in opgenomen de bij Muller onder No. 4453 vermelij zinneprentjes,
hier niet aanwezig.
Om 't aandeel te doen kennen, dat de dichter had in de illustratie en
als aanvulling der beschrijving van No. 1667 hier voren, is 't volgende
niet zonder belang. In de Bibliotheek van boeken over Rotterdam, be-
hoorende bij het Gemeentearchief, komt een bandje voor. met een viertal
prenten waaraan het volgend bericht voorafgaat:
„Bijgevoegde konstplaaten op het werk De zeetriumph der bataafsche
vrijheid op Doggersbank, door J. Ie Francq van BeiUhey, M. D et
bist. N. lect. enz.
De Zeeslag van G. Oorthuis en P. Melvill, tegen over Bladz. 156
W. Crul 164
De Medaille van den Admiraal J. van Heemskerk . . 183
De Scheeps-Drinkhoom van den Adm. P. Hein . . . 408
De Vaarsjes tegen over de Af beeldinge der Zeehelden.
Voor Rekening van den Auteur, en te bekomen bij den Boekverkooper
Frans de Does, Pz. te Lejden,
De Prijs op ordinair Papier is /2— 12.—
En op best Schrijf Mediaan \
met eerste Plaatdrukken ] /3— 10. — "
In twaalf bladzijden tekst beschr^ft de auteur van den Zeetriumph de
medaille van Heemskerk (zie No. 1203 hier voren) en den drinkhoom.
Omtrent den laatste blijkt dat de heer Dibbets den hoorn kocht van , .zeker
koopman in zeldzaamheden van • Rotterdam, met name Keessen .... die
dit Stuk volgens bericht op eenen inboedel tot Delftshaven, uit de nazaten
of familie van den Admiraal Piet Hein. gekogt had, met bericht dat het
een gedenkstuk bg die familie was van de Zilvere Vloot, en de Hoorn
zelve uit de vreemde gewesten door den Admiraal vtrare mede gebragt.
Schoon nu dit bericht op niets dan op overlevering rust. en den Heer
Bezitter met mij deze opgaave getrouwlijk opgeeft, zooals zij is, zoo
draagt het stuk alle tekenen van oudheid en waarheid der zaken. 't welk
uit de beschrijving zal blijken Het bestaat uit een grooten Paer-
lemoerhoorn, bij de natuurkenners bekent onder den naam Zilveren Oven,
Oost-Indien en ook in Brazilien vr\j gemeen, natuurlijk i^n deeze hoornen
▼ 82
Digitized by
Google
338 W. J. G. BAEON BENTINCK 1781
fraai g^oen en bruin gevlekt, waarom de Franschen dezelve noemen.
Peau de Serpei.t. Slange vel."
Omtrent de plaat meldt bij dat zij g'egraveerd is door van der Meer,
naar de origineele teekening' van Karel Delfos (onder de plaat zelf
staat A. Delphos). op kosten van den bezitter gemaakt.
Hij bericht verder dat er enkele stellen afzonderlijk te krijgen zullen
zijn, muar voegt er bij :
„Wijders dewijl het mijn zaak niet is om uitstaande Rekeningen met
Boekverkopers te hebben, wil ik dezelve in geen Comis^ie afgeven, maar
voor Contant ireld en anders niet, dog om ook der Hoek verkopers Cos
turnen niet te beuadeelen zal ik dezelve ook aan (reen particulieren nf
leveren, en zal derhalven het voordeel der Boekhandelnaren ruimer stellen
dan gewoon, en de uitgave aan den Boekverkoper Frans de Does te
Leyden overgeeven.
Nog heb ik te berichten dat dewijl de Boekhandelaar J. Allart. in het
Licht geefl zeven zeer fraaije Konstplaatjes met de afbeeldingen der
Zeehelden,** (J. A. Zoutman, J. H. v. Kinsbergen, 8. Dedel, W. van
Braam, W. J. G. Baron Bentinck. E. C. Staring en A. Braak), ,.dat ik
hier hij ten toegifte ook zeven vaarsje.s. of biJHchriften zal voegen op die
wijze ala in het Verheerlijkt Leyden; de gemelde Boekverkoper de Does
zal dezelve te gelijk met deze platen uitgeven, op goed druk en best
papier, gelijk dit bericht is nademaal men geen fransch Papier hekomen
kan, niet twijflende of den Leezer zal niet op 't Papier maar op de zaak
zien, zijnde dit echter met volkomen genoegen van de Heer J Allart'
28 Augustus 1781. Muller (No. 44«4r)
4403. „Lykstaatsie van Wolter Jan Gerrit, baron
Bentinck.'*
Dezelfde gravure van het vorig nommer. nu zeer afgesleten en met
bovenstaand éénregelig onderschrift, zonder de nomen vnn teekenaar en
graveur, maar met het adres van P. Conradi en V. van der Plaats. 1787.
28 Augustus 1781. a. Nif.t bu Millkr (No. 44^5).
4404. ^^Afhedding der Lyhstatie van den Wel Ed.
Hoog Wel Geb: Gestr. Heer Daron^ Wolier Jan van Ben-
tincK\
Eenregelig onderschrift onder de afbeelding der begrafenis trekkende
langs het voormalig Athenaeum, het gasthuis enz. naar de overzijde van
den O. Z. Voorburgwal. Gravure langw. zeer smal in fol . z. n. v. gr.,
naar de teekening door Muller onder bovenstaand nommer beschreven.
Uit: De naauwkeurige hollandsche almanach 1782. Amst. A. Meyer. in•16^
Deze almanak is bovendien geïllustreerd met twaalf aardige prentjes
op de dameskapsels. Kommer 11 van deze serie is tevens nog een historie-
prentje. In een doek. boven de toonbank van een modekraam. staat: „De
Digitized by
Google
1781 W. J. G. BARON BBNTINCK 339
Opregte ZontmanR Linte Kraam". Vóór de kraam staat een eenvoudig
man. die onder het zegden van:
„Wel Tryn ia dat een Muta, ik lach my schier ten Boden
Ik weet niet aan wat kant. of hoe ik hem moet wenden**,
gereed staat zijn overigens zedig gekleed vrouwtje, een zeer modieuse
en groote muts op te zetten, opgemaakt met linten waarop men ..Dog-
gers Bank" en ..Zoutman** leest Gravure in-12*., z. n. v gr.
28 Augustus 1781. b. Nibt bu Muller (No. 4465).
4405 „L«s Funeraiües du Contre-Amircd W. J. Baron
Bentink. De plugtige Begraavenis van den Schout by Nacht
W. J. Baron Bentink:'
Opschrift boven een afbeelding van den stoet in drie rijen boven
elkander. Gravure langw. in-l2*. z. n. v. gr. Uit een almanak?
28 Augustus 1781. Müllee {8 No. 4465 A).
4406. ,, Afbeelding der plegtige B^raayenis, van den
Wel Ëdlen, Hoog (^ebooren, Gestrengen Heer Wolter Jan
Baron Bentink, 8choat by Nacht/' enz.
Onderschrift, met de verklaring der cijfers I — 26, in boekdruk, onder
een prent, waarop niets anders te zien is dan de opeenvolgende personen
en koetsen van den stoet, die van rechts naar links trekt Gravure
langw. infol.. z. n. v. gr. Muller beschrijft het exemplaar van den heer
R. W. P. de Vries te Amsterdam.
28 Augustus 1781. Muller (No. 4446).
4407. „Ter onstervelgke Gedachtenisse van den Hoog
£d. Manhaften Reere, Schout by-Nagt Baron Bentinck.
hebbende als Kapitein bg het Ed Mog. Collegie ter Ad-
miraliteit te Amsterdam gecommandeerd 's Lands Schip
van Oorlog de Batavier voerende 54 S* Eanons in den
Zeeslag tegens de Ëngelschen op Zondag den 5 Aognstf
MDCCLXXXI."
Inschrift in H 8. in een gordijn boven de afbeelding van een niet
uitgevoerd gedenkteeketi. in welks voetstuk (eveneens in H. S) een
6 regelig vers staat: ..De Held van 't IJ. verminkt en doodelgk gewond!"
enz . door I. L. de La Fargue van Nieuwland. die ook ontwerper,
teekenaar en graveur is van deze met O.I. inkt opgewasschen gravure
in omtrek, infol.
28 Augustus 1781. NnsT bij Mullbr (No 4468).
4408. „Gj/ aüen schreyt! — Dat's regt. Wie moet
om't droef verscheijen?
Van zulk een dappren Held geen hartetraanen
schreijen ?"
Tweeregelig onderscbrifl onder een linDeprent ter eere van W. J. O
Digitized by
Google
340 W. J. G. BARON BBNTINCK 1781
baron Bentinck, den S4 Augustus overleden aan de wonden in den slag
bij Doggersbanlx bekomen.
Eeu deftig heer, met staartparuik en steek op. klopt een zeeman
op den schouder, die weenend staat bij een piramidevormig gedenk-
teeken met het wapen van Bentinck bovenaan. Links de zee. Gra-
vure in-8*., naar en door H. L. Mijl ing. met adres van Iz. de Jongh,
(te Amsterdam) 1781. Behoort als titelplaat in: P. 't Hoen, Ter ghrie-
ryker nagtdacXtmU van... W. J. baron Bentinck. enz. Amst. z. j. löbiz.
in-8*. Het onderschrift onder de plaat is aan dit gedicht ontleend.
28 Augustus 17"!:. Muller (No. 4i6»).
4409. „Wyk van deez' plaats, zo gy geen Vryheids-min-
(naar zyt;
Dit *s 't beeld van Bentinck/' enz.
Onderschrift van .,B. B.(08ch)** onder een zinneprent ter eere van Bentinck.
Op een voetstuk met latijnsch inscbrift en zijn wapen op de voorzijde,
ziet men Bentinck's buste, die bekranst wordt door een engel, welke aan
de linkerzijde van het voetstuk staat. Rechts ligt een treurende vrouw
geknield, met de scheepskroon op het hoofd, steunende op een auker
en met den te balver stok afhangende n wimpel der admiraliteit van
Amsterdam. Gravure kl. in-fol.. naar P. Wagenaar Jr., door C. Bogerts.
met adres van A. Borchers.
28 Augustus 1781. Niet bij Muller (No. 4469).
4410. „T'er nagedachtenisse van den Hooggeboren en
Wdëdelen Gestrengen Heere^ Wolter Jan baron van Ben-
tinck; Schout by iVac/it," enz.
Ëlfregelig opschrift boven een 8-regelig lofvers v«n Jan vander Hof en
een opsomming van eenige Augustus-maanden. die voor de Engelschen
gedenkwaardig geweest zijn, in twee kolommen, alles in boekdruk. 1 vel
in-plano, met adres van H. Maronier. op *t Westnieuwland. te Rotterdam.
1 September 1781. Muller (No. 4470a).
441 1. ^ „Gezicht van *8 lands scheepen van oorlog, on-
der 't commando, van Capteyn de Bruyn, op de reede
van Hellevoet- -slnys, in de jaare 1782." (sic).
Onderschrift aan weerszijden van een vignet, een trofee voorstellende,
(met wapen, waarin een lam), onder de afbeelding der vloot. Onder het
onderschrift de verklaring der letters A— F in de plant. Gravure langw.
in-fol., naar E. Hoogerheijden. door M. Sallieth 1785, met adres van
F. W. Greebe te Amsterdam en E. Hoogerheijden te Middelburg.
26 November 1781. Muller (No. 4478)
4412. „S^. Eustatias door de Franschen hernomen:
den 26«t«n November 1781."
Zie: Na Mnller No 4618 hierna.
Digitized by
Google
1781 ST. BU8TATIUS - DOGOBA8BANK9CHB UBLDBN 341
26 NoTember 1781. Niet bu Mollbb (No. 4473).
4413. ^^Vhemeemen van Sf Eustatius, in f Jaar 1781.
biadz: 143."
Onderschrift onder een plaatje, behoorende in: Beknopte historie der
onlusten in de Nederlanden Onderste voorstelling der prent, waarvan de
bovenste helft vermeld wordt onder No. 4302 hier voren. Zie voor do
volledige opgave der in dit boek voorkomende platen de noot van Na
Muller No. 4850a hierna. Qravure laugw. in-12*., z. n. v. gr.
1781. Muller (No. 4474 en 8. No. 4474 A).
4414. „Gevangenis te Torbay."
Zie: No. 4346 hier voren.
80 November 1781. Mullbr (No. 4464«t).
moet zijn: a. Na Mullbr (No. 4474).
4415. „Willem V. vereerd de Doggersbanksche Helden."
Links de prinses met hare kinderen In *t midden de prins, die Zoutman
den keten omhangt, aan dezen door de Staten-Generaal vereerd, enz.
Gravure in-8*., naar J. Buys, door R. Vinkeles. Uit: Wagenaar, Vervolg. III.
30 November 1781. ^ Muller (No. 4465).
moet zijn: b. Na Muller (No. 4474).
4416. „Dees Seheeps kroon blyft, met Nereus zwier,
Nog voor den krain der {sic) Batavier."
Opschrift gegraveerd boven een trofee van Neptunusstaven, sabels, een
scheepskroon, twee wimpels (waarin verzen) enz., waaraan de groote medaille
hangt aan Zoutman vereerd, waarvan de voorzijde het wapen van de Gene-
raliteit vertoont met de spreuk „Concordia res parvsB crescuut"; de
keerzijde de wapens der zeven provinciën om het wapen van den prina
en met de spreuk „Discordia max ime dilabuntur". Tusschen deze
afbeeldingen der groote medaille, door de Staten-Generaal aan Zoutman,
van Kinsbergen, Dedel, van Braam, Bentinck, Staring en Braak geschonken,
staan die van de kleine, welke de prins aan al de deelnemers, in gouden
of zilveren afslag, vereerde en waarvan een andere af beelding in *t volgend
nommer nader beschreven wordt. Gravure gr. in-4*., naar J. Buys, door
N. V. d. Meer Jr. Uit: J. Le Prancq van Berkhey, Zeetriumph,
30 November 1781. Nikt bu Muller (No. 4474).
4417. jjPax qvaeritvr bdLo v. Avg. hdoolxxxi.
Doggersbank".
Inschriften in de voorzijde van een draagpenning ter eere van Doggars-
bank, waarop verder de engel der overwinning is afgebeeld, met een
lauwerkrans in de rechterhand en staande op den voorsteven van een
schip. Daaronder de keerzijde met randschrift: „Mvnifïcentia prfncipis
Digitized by
Google
342 „H£T . . . SPKL 0£NAAMT DOGGERSBANK*' 1781
aTiiaci." om een lauwerkrans, binnen welke staat: „ezimiae virtutia prae-
mivm'. Gravure in•10^, z. n. v. gr.
1781. MuLLBB (No. 4466^).
moet zijn: e. Na Mullbb (No. 4474).
4418. „Het nieuw Yermakelyk spel genaaint** „Dog-
gers-bank**.
De eerste vijf woorden staan in boekdruk boven-, het zesde is gegra-
veerd in het midden van- een gezelschnpspel in den vorm van een
ganzenbord, maar met slechts zestien nummers, die loepen van 3 — 18
(niet 1 — 17 zooals Muller opgeeft). In een cirkel, die in veertien afdeetingen
verdeeld is, zijn veertien schepen afgebeeld, waarvan de eeue helft (de
bovenste zeven) de ..hollandsche vloot", de andere de „engelsche vloot"
voorstelt. Boven ieder schip staat de naam, eronder wat men betaalt
of trekt, indien men met drie dobbelsteenen het déér vermelde getal
oogen werpt. In een kleineren cirkel in het midden, die door het woord
..Doggers-bank" in tweeen gedeeld wordt, nog twee schepen. Bovenaan
de „Admiraal de Ruijter", dat voor No. 18 geldt, onderaan „the Fortitude"
waarop bij komt, die drie ('t kleinst getal oogen) werpt. In de vier hoeken,
door het kader der plaat eu deu cirkel gevormd, telkens drie schepen.
Ouder de plaat: „Ouderrigtiug hoe men op dit nieuw vermakelyk spel,
genaamt Doggers-bank kan spelen.", in twee kolommen, in boekdruk.
Gravure in-plano, z. n. v. gr., met adres: „In 'sHage, by B.Vermeulen,
Boekverkoper op de Groote Markt by *tBoterhuis. 1782.'*
I78I. Mullbb (No. 4456a).
moet zijn: d. Na Mullbb (No. 4474).
4419. „Het nieuw vermakelyk spel, genaamd** „Hog-
gersbank.**
Kopie der vorige plaat. In de bovenhoeken twee portretten (Zoutman
en Bentinck?) in medaillon; onderaan links een dog (Engeland) bij de
verscheurde engelsche vlag; rechts de Hollandsche leeuw met het
amsterdamsche wapen, den pijlbundel en de wapperende hollandsche vlag,
waarboven de vrijheidshoed. Onderaan de „Onderrigting hoe men op dit
spel moet spelen.'* in twee kolommen, in duitsche letter, in boekdruk.
Houtgravure in-plano, door A. Bouwens (Muller heeft foutief ,,Bouman**),
met adres van B. Koene in de Boomstraat No. 76, Amsterdam.
81 December 1781—16 Januari 1782 Mlllbr (No. 41.75).
4420. „Lykstaatie yan den ouderwetschen nederland-
scben patriot gevolgd na het toneelstuk de Mislukte
begraaftiis.'*
Onderschrift onder een spotprent op den OuderwetscAe{H) Nederland-
tcke^) Fatrioty een periodiek blad, waarin van Goens de hand had met
Digitized by
Google
1781 SPOTPRENT OP R. H. VAN GOBN8 343
eenige anderen. De zeer korte tijdelijke staking van dit blad deed
verschillende schotschriften het licht zien en ook deze plaat. Onder het
onderschrift het volgend 8-regelig versje:
..De vrugt van 'tEngelsch goud, die Neerlands akker voed.
Der Patrioten walg. vercierd den helschen stoet
Des Monsters, eerst, in schijn, nu. in der daad. gestorven;
Die meen'ger braaven hart heeft, in zijn tijd, bedorven
Had deese anoode pest nog maar een dag geleefd.
Hij had gezien, dat *t Land zijn doel thans wederstreefH,
En dat, naar ogenschijn, zich alles wel zal schikken,
Zoo men slechts van ons weer«l dien Valschen mof den DIKKEN."
De plaat stelt rechts de woning voor vanden hofboekhan delaar ..P : F:
Gosse Libraire de la Cour." in den Haag. Voor de deur staan vier aan-
sprekers bij een hondekar als lijkwagen, met vier honden bespannen. Dan
volgt 1*. een kruiwagen, waarop een mnu zit met een schilderij bij zich,
een g.tlikker (Gosse) voorstellende; 2^ een oliekoekenkraam op rollen,
waarin R. M. van Goens, met een waterpot op het hoofd en het ..polietiek
Vertoog'* en de .,zeeve Dorpen in de Bran(d)*' enz. op zijn mantel; achter
hem zit de vrouw van den boekhandelaar ten Bosch, van wie meu zeide, dut
zij het met van Goens hield. De boekhandelaar, roet horens op het hoofd,
duwt achter de kraam, die door Haat en Bedrog wordt voortgetrokken.
Daar achter een slede, waarop een man met twee schilderijen bij zich
en .,Regtsg(e)Ueerde) Memorie" enz. op zijn kleed {E. Luzac). Achter
verschillende andere personen — eerst twee te voet (P. Hofiitede en?)
dan twee in een wagentje (de rotterdamsche boekhandelaars Bennet en
Hake) en nog eens twee te voet — volgt de hertog van Brunswijk en
daarachter een onafzienbare menigte. Gravure in fol., z. n. v. gr.
Hierbij: 1*. Lyk dicht, op de oud^rwetsch e neder landsrhe patriot, S^eerontf e-
lukkiff gesneuveld door een advertentie in de Diemer of Waterfjraaf meertche
courant, Den 17 December lf81., een gedicht in twee kolommen, in
boekdruk, in rouwrand, met een 8 regelig ..Grafschrift" er onder.
2*. en 3*. Verdichte begrafenisbriefjes, het een ..Tegens Maandag, den
3j8teu December." (1781). het andere Op Woensdag den 16*^® January,"
(1782) uitnoodigende tot begrafenis van den Ouderwetschen Nederlandschen
patriot. 2 blaadjes langw. in-4*.. in boekdruk.
4". Leetcedul, om in staatsie en goede order te volgen het lyk van,,.
de oudenoetse nederlandsche patriot, enz 8 blz. in 8*.
Hierin wordt een tamelijk uitvoerige verklaring der plaat gegeven.
5'*. Het testament ofte uyterste wille van den nu overleedene ouderwetsche
nederlandsrhe patriot. 8 blz in 8*.
6*. Reglement of ordonnantie. Dienende tot Onderrichting van de Genoth
digde Bloedvertfanten . . . om te Vieren de uitvaar ts^iensten, Der gemelde
overleedene, enz. 8 blz. iii-8<^.
Digitized by
Google
344 TER8CU1LLENDB OKBKURTBNISSBN 1782
Behalve deze, die alle door Muller vermeld worden in de noot bij
No. 4475, zijn hier nog aanwezig:
7". Ora f schrift, voor de ouderfcettehe neder kif idsche patriot, enz.: „Hier
onder deezeu Steen, rust Gosse's suooden Vrind;*' enz. 1 bl. langw. in-4*.
8*. De Amsterdammer By het Qraf van den, door Schrik gestorven,
oudencetsche nederlandsche patriot, enz. 1 bl. in-fol.
Verder is hier nog bijgevoegd:
Het hwynetid vaderland, ... in twee brieven, door Johan Barnet h, . . . aan
Fetrus Hofstede^ Schryter der Oostindische Kerksaaken. ... 's Gravenh. 1781.
Ernstige brief, aan domine Johan Barueth^ enz. over zijn ,,Kwynend
vaderland^'.
Verdicht begrafenisbriefje waarbij „Tegens Vrydag, den 6 " Septem-
ber/' 1782 alle „landverraders* opgeroepen worden om Johan Barueth
mede te begraven.
Lees-cedul, Volgens welke de vrinden . . . het lyk Zullen gelieven te volgen^
van . . . den heer e Johan Barueth, Oud Predikant, en nog Ouder Flik-
Jlooijer ...te Dordrecht, enz. 8 blz. in-8*.
26 Maart 1782. Mullbr (No. 4478).
4421. ,,Ruiiie yan het hotel Tan den franschen am-
bassadeur, in s* Hage, Daags na den Brand van den 26
Maart Ag 1782."
Gravure langw. in-12'., naar I. Verstegen, door S. Fokke, met adres
van A. Fokke Sz. Uit een almanak.
Een later en slechter staat, zonder adres, komt voor in: Fokke, Vader-
landsche Historie in themata. vijfde druk, plaat 47. Zie: No. 14 Plaat 48*
hier voren.
12 April 1782. Mullbr (No. 4479).
4422. ,,Het op stapel staande oorlog-schip de Hercules,
gebouwd door den scheeps timmerman I. Spaan, op de nieuwe
werf buiten Dordrecht, mdcclxxii.*' — „Het afloopende
oorlogschip de Hercules gebouwd door den scheeps-tim-
merman I. Spaan, op de nieuwe werf buiten Dordrecht,
den 12e April, mdcclxxxii."
Onderschriften onder twee gravures langw. in-fol., waarop het genoemde
schip op «tape! en afloopende is afgebeeld. Onder de eerste staat links:
,.I. Schoenmakers. Sculp.'. rechts: ,.H. de Haas distribuit." ; onder de
tweede links: .,1. V. Strij. ad. viv. del.", rechts: „I. Schoenmakers.
Sculp.''; beiden hebben rechts onder in den plaatrand: ,.proev druk".
16 Juni 1782. Muller (No. 4481/ï).
4423. „Het gewapend Hoeker Schip de vrouw Mach-
telyna, Krujssende des morgens den 10 Juny 1782, voor
de Haven van Curajao.*'
Digitized by
Google
1782 ONTPLOFFING TE OUDBRKKRK - „MORIATUB ORANOS** 345
„Gevecht tusschen het gewapend Hoeker Schip de vrouw
Machtelyna, gecommandeerd door Gap^ Christiaan Geer-
man, en het Engelsche Oorlogs Fre^t de Diamant, ge-
commandeerd door (^ap^ Christoffel Parker, des middags
ten half twee Uuren, den 16 Juny 1782."
„Het gewapend Hoeker Schip de vrouw Machtelyna,
na een gevecht van circa 3 tFuren voor het Eiland Cu-
ra^ao, en het Engelsche Fregat de Diamant, vlugtende
tegens den avond op het zien aankomen van twee Hol-
landsche Oorlog Schepen den 16 Juny 1782.**
Ooderschriflen onder drie gravures langw. in^*., naar P. M. la Cave,
door K. F. Bendorp, met adres van J. W. Smit.
Van deze platen zijn hier twee staten:
a. Proefdrukken vóór alle letter en met den, ook door Muller ver
melden, omslag: ,,III. balf-vels konstplaaten, verbeeldende*' (hier volgen
de hier boven vermelde onderschriften, iets uitgebreider), .,Zie over deeze
Gebeurtenis de Bylage N*. 6. van de Post van de NederRhyn, daar
deeze plaaten ook kunnen ingevoegd worden, .... De Prys van deeze
drie Konstplaaten is /l : 16. Proefdruk /2 : 6, Proefdruk zonder Letters
/2 : 12". Deze titel is langw. in-fol. en in boekdruk.
b. De hier boven vermelde, met de onderschriften.
7 Augustus 1782. Mullbr (No. 44«2).
4424. ffAfbeelding van het springen des Bustorind-
stoofs (sic) tusschen Ouderkerk en Amstelveen, den 7 Au-
gustus 1782.*'
Onderschrift onder de afbeelding van dit voorval. Gravure in-4*., z. n. v. gr.
Bovenaan rechts: „In de Mercurius Augustus, EïersteStuk 1782. Pag: 52.'*
1782. Muller (No. 4483 en 8. No. 4483).
4425. ,,Moriatur Orange.*'
Onderschrift onder een slechte, maar vinnige spotprent op den prins
van Oranje en zijn partij. In 't midden vnn een kamer zit Willem v by
een tafel, waarop een flesch en twee glazen. Aan de andere zijde der tafel
staat een dame (freule van Lynden), die, volgens de „verklaaring van
de plaat Moriatur Orange.', op 8 blz. iu-8*., hierbij gevoegd, zegt: ,,Ik zal
nog een glaasje neemen uw Hoogheid ! Een dronke Vrouw is tog een
Engel in 't bed,'. Rechts van den prins zit de hertog van Brunswijk;
achter dezen zakken met „guinies" en een bril met hoornen glazen en
bet omschrift „ik weet wel beeter ik doe het om het Qeld.' Vóór den
bril en omlaag liggen zeven personen met één knie gebogen, n.1. O. D. N.
V. Singendonck, van Nimwegen; H. v. Straalen, burgemeester van Enk-
huizen; R M. van Goens en N. Pesters. bijgen. de Stichtsche Sinterklaas
beiden van Utrecht; EI ie Luzac van Leiden; P. Ho&tede van Rotterdam
Digitized by
Google
346 „MORIATÜR ORANOB" - SPOTPRENTEN 1782
en J. Barueth van Dordrecht. In *t midden op den voorbond staat Twee-
dracht, a%ehee1d als een vrouw met blaasbalg in de eene-, en vuur in
de andere hand en Big'enbelang met hengelroe en egge bij zich, achter
deze laatste een haan en een wolf. Op den achtergrond een schilderij van
de hollandsche schepen die den slag bij Doggersbank wonnen; aan wal
staat een man met de handen ten hemel geheven. Volgens de verklaring
vrangt deze: „Wanneer' zullen wij zoo iets .,weder... aanschouwen?"
Het antwoord hierop is vervat in de, zonder deze opheldering minder
begrijpelijke boorden boven de schepen: .,als uw Vorst verandert."
De prins kijkt naar de voor hem geknield liggende vleiers en zit met den
rug naar deze schilderij, aim weerszijden waarvan een venster ia. Door
het rechtsche ziet men de prinses en haar kinderen; door het linksche
een gevecht. Gravure langw. in**., z. n. v. gr.
Op het exemplflar der ..verklaring' in 't gemeente archief te Utrecht is
geschreven: „Voor dit plaatje is den Boekverk. Elgers (lees Esgers) uit
't Kap. gebannen".
35 Augustus 1782. Nibt bij Muller (No. 4483).
4426. ^^Echte missive van een Matroos aan zyn Slaap
'Baas^ weegens het zo veel gerucht maakende Gesdiil
tusschen de Vice- Admiraal Hartzing^ en de Schotit-hy-Naght
Staaring/'
2 bladz. infol., in boekdruk, onderteekend N. K. en gedateerd uit
Texel 26 Augustus 1782.
1782. Muller (No. 4484).
4427. „Lanterne magique.*'
Zie: Na Muller No. 4511 hierna.
1782. MuLLKR (No. 4485).
4428. „Lanterne magiqae O Soo Mooi ! Fraai Curieus !'*
Opschrift boven een spotprent op R. M. van Goens. In een kamer ver-
toont een man, met steek op, de tooverluntaarn. terwijl hij met den voet
de wapens van Amsterdam. Rotterdam, enz. vertreedt. Het beeld dat
zich op den muur links afspiegelt, vertoont van Goens voor den haard
zittend terwijl hij oliekoeken bakt (zinspeling op het pamflet: Zeven
dorpen in brand of de historie van de oliekoeken, door hem uitgegeven.
Links van hem zit een vrouw. mej. ten Bosch, boekverkoopersvrouw
uit Utrecht, die men voor zijn bijzit hield, met opgeschorte rokken bij
een tafel. Zij is bezig het „polityk vertoog" in te naaien, een boek door
van Goens geschreven tegen de regeering van Amsterdam. Gravure
in-8*., z. n. v. gr., met 5-regelig gegraveerd onderschrift: „Ah! dat is de
aandoenlijke Piece," enz.
Digitized by
Google
1782 SPOTPRBNT 347
1782. MrLLEB (No. 4486).
4429. ,/t geheim committé der zaamgezwooren Oranje
Friesen.''
Opsichrift boven een spotprent op den prins en zijn aanhang". „W:(illem)
P:(rin8) v: 0:(rauje)' kijkt door eeu halfgeopende deur, waarboven te
lezen is: ,,Zo dik wils gij hier in treed, zijt des Ëeds en ons geheim
Verbond, dat ik met ÜL. opgerigt bebbe. in dagtig. I: Yorke.", naar
binnen in een kamer, waarin een elftal personen bijeen zijn. n.1. (van
links af beginnende) „Griet man Idema '. ..Premier P: Camper Proff.
Hon.'*. afgebeeld met duivels klauwen in plaats van voeten ; hij zegt:
„van Lid den Duijvel"; ,,A. Lijklama a Xieholt Vrijheer van Sodom" ;
,.JJ Ch: Bigot", met eeu label aan zijn kleed, waarop: „Roof van
Weeu wen en Weezen' en zegt: ..door geld list of geweld". Vóór dezen
laatsten liggen ,.J^: W: van Hambroick Protector der Hoeren waarden." en
„Col Plettenberg ", elk met eeu zadel op den rug, op handen en voeten en
met de aangezichten naar elkaar gekeerd. Tusschen beiden in leest men:
„Rechten en Vrijheeden des Frieschen Volks." Achter Plettenberg staat
..P. Wierdsma Not^ & aud. Mi!."' met het „Plan om Friesland onder 't Juk
te brengen ' in de hand. Verder ..Grietman v. d. Haar van Camper
Nieuwland" met een zweep in de eene baud en een tasch in de andere,
waarop: ..Jochem"; ..R: Acronius Med: Doctor.'; ,,Me88alina Schepper
Qeb: Scheltinga." en tegenover haar, op „'tGraauwtje van de Maagd
van Orleaus.", haar man „Grietman Schepper de Hoomdraager." met
horens op het hoofd. Zij zegt tegen den ezel : „ik ben nog maagd
Graauw tje.", waarop deze antwoordt: ,.Ik zo kuisch als de Prins."
Gravure laiigw. infol., met de gefingeerde namen van Went (Ed. de
Wendt, burgemeester van Workum) als ontwerper en H. W. Plettenberg
als teekenaar en met het evenzeer verzonnen adres van „P. F. Go-sse
Libraire de la Cour" te 's Hage. Ouder de voorstelling is een opdracht
geg-raveerd aan P. van Blei.swijk raadpensionaris van Holland. H. Fagel
griflBer der StHten-Generaal en I. J. van Hees secretaris van den Raad
van State, door „Joekoeuus Scipslaper te Harliuj^en." (Joeke Gravius
burgemeester van Leeuwarden).
3 Oktober 1782. Mullkb (No. 4487).
4430. „Afbeelding van de plegtigheid der Personeele
Commissie, ter gelegenheid van haare eerste Audiëntie
by zjue Hoogheid op de Oranje-zaal den S^ Oct. 1782.'*
Afbeelding van het gebouw, met de wacht der Cent-Suisses op de trappen
en rechts de aankomende rijtuigen. Links up den voorgrond een afdeeling
van (Ie garde. Gravure laugw. infol., met bovenstaand onderschrift, naar
H. Pothoven, door C. Bogerts.
Hier aanwezig in twee staten n.l. mét en «owdfr het woord „Proefdruk."
Digitized by
Google
348 ZINNKPRENTEN OP AMERIKA 1782
De laatste heeft bet adres: ,,A11art en Holtrop, ezcud. Amst." midden
onder het onderschrift, dit stond op den eerstgenoemden staat blijkbaar
ook maar is weggesneden.
7 Oktober 1782. Mullbr (No. 4488).
4431. ,, America vertrapt het woedende Albiön,
Terwgl der Britten kroon verplet wordt door
(Bourbon ;
En ziet door Neêrland zich, op *t spoor der
(Amstelaaren,
Naar 't voorbereide plan, in Adams vrg ver-
klaaren.**
Vierregelig vers van F. C. v. L. (niet 8. zooals Muller heeft) onder
een zinneprent op de erkenning van J. Adams als vertegenwoordiger
van Amerika in Nederland.
Op een voetstuk, waaraan de amsterdamscbe, fransche en omkranste
amerikaansche (V. 8.) wapens hangen, staat Amerika, voorgesteld als
een vrouw, die de vrijheidshoed omhoog houdt en Engeland vertreedt.
Liuks biedt een Hollander haar het „Praeparatoirlijk Plan." aan, terwijl
rechts de koning van Frankrijk de (engelsche) kroon ineenduwt. Gravure
in-8*., naar P. Wagenaar Jun., door C. Brouwer, met adres van A. Borchers.
Hierbij een gedicht : Friesland^ vreugde ter gelegenheid dat een vuurwerk
op kosten van koog leerr aar $^ studenten en weimenende burgers op den 17 Junij
1782 in Franeker ter eeren van de vrijeverklaaringe der staten van Amerika,
is afgestoken. Z. pi. o. j. 4» blz. iö-4*.
1782. a. Niet bij Muller (No. 4448).
4432. ,,Die Waag der Macht:'
Zinneprent op den oorlog tusschen Engeland en Amerika, met boven-
staand opschrift boven een balans, die naar de rechterzijde doorslaat, waar
Engeland in de schaal staat, met „das 8chwerd der Gerechtigkeit." in
de linkerhand en zeggende: , .Niemand beleidiget mich ohngestraft". In
de liukerschaal ziet men drie personen, een Spanjaard zeggende „Rodneij
bat unsere Flotte ruiniret", een Franschman: .,Mijn Heer steht uns bey
oder wir werden ruiniret.*', een Amerikaan met vederbos op het hoofd:
„Meine Uudanckbarkeit wird behörig bestraft'* Een hollandsch matroos
hangt aan een der touwen van de schaal, zeggende: ,.Ich will etwas vor
Geld thun.*' uit zijn zak valt geld en een papier „Westindise Insein*'.
Gravure in-4*., z. n. v. gr.
1782. b. Niet bu Mullee (No. 4488).
4433. „Fides mutua:'
Inschrift in een ovaal geplaatst op het voetstuk van een gedenkzuil.
In een medaillon daaronder twee ineengelegde handen (de vriendschap
Digitized by
Google
1782 8P0TPR1NT OP BTLAND - JABRT 349
tusschen Nederland en Amerika), die twee schilden vasthouden, waarin
gelaveerd ia: „Concordift res parvae crescunt." en „Qui traustulit.
auatinet.*' Drie knaapjes, links twee met Neptunusvork en Merkuriuaataf,
rechts één met speer en vryheidshoed, stellen voor hoe zeevaart, handel
en vrijheid door 't verbond tusschen beide landen gebaat zijn, terwijl de
liktorenbundel met het wapen van Amsterdam aantoonen moet het aandeel
dat de regeering van deze stad in dit verbond had. Gravure inl2* , naar
J. Bujs, door R. Vinkeles. Dit vignet komt voor op den titel van:
Oedmktuil, ter gelegenheid der vry-verklaaring van Noord-America, door
A. Loo9Je$ F.Z. Te Amsterdam, bij W. Holtrop, 1782., een gedicht van
A^ blz., waarachter een ,.beknopte historie van de vrij-verklaaring ....
van Noord- America.", mèt het gedicht en de .,Byl&"geQ ter opheldering
van de gedenkzuil" enz. samen 176 blz in-8*. Tegenover den titel een
14-regelig vers van J. Jordens: „Op het tijtelplaatje."
1782. Muller (8. No. 4488 A).
4434. „'t Lot van America door 't Spel beslist."
Zie: No 4005 hier voren.
Oktober 1782. Muller (No. 4489).
4435. „De Held Van t T, Verminkt aan Eer en Re-
(putatie,
Het Werk tugg Van t Verraadt en Schandvlek
van de Natie,
De Laffe digt ByLand, gevloekt b^' alle Braaven,
Verbreker van Z^n Eed, Staad Bier tot Spgt
der Raaven/'.
Onderschrift onder een spotprent op den graaf van Byland. Hij ver
treedt de „Orders Voor de Vloot na Bre8(t)". terwijl een geldbuidel in
zijn linkerhand doelt op het heerschend gevoelen, dat hy zich had laten
omkoopen om die orders niet op te volgen. Met de rechterhand steunt
hij op een anker, terwijl hij onder een dubbele galg staat, waarop een
raaf zit. Op den achtergrond een schip met hoUandsche vlag. Gravure
in-4*., z. n. v. gr. Van deze prent is een zwart en een gekleurd exemplaar
in deze kollektie.
24 Oktober 1782. Muller (No 4492)
4436. ,,Ongemeene dapperheyt der Vlissinger kaper,
kapt. larry. In het veroveren en u^t het Engelsch Con-
vo^ sleepen van een Koolhaalder niet tegenstaande
het sterk schieten der Convogers op den 24. October.
1782."
Onderschrift onder de afbeelding van dit voorval. Gravure langw in-4*.,
door J. Kobell. Midden onder de plaat het zeeuwsche wapen.
Digitized by
Google
350 HAARLKMMBRMKER - SCHANDAAL 1782
Hierby het portret van ..Nicolaas Jarry capitein op het Ylissingscbe
kaper achip de Vlisainger.' Kniestuk. naar rechts, scheepsroeper in de
rechterhand, in de linker een eeresabel, roet ,.Deo Gloria." ing^elef^d. Op
den achter^^nd links zijn schip. Gravure infol, naar J. Perkois. door
P. W. van Meg-en en M. de Sallieth Pendant van het hierna onder
No. 4441 vermelde portret van Ie Turc. Muller Portr. No. B694.
Van dit portret zijn hier twee staten, n.1. een ,,Proefdruk*' vóór en
met het ouderschrill.
28 Oktober 1782. Mullek (No. 4493).
4437. „Flet neemen der engelsche paketboot van
kapt. Fleyn van Helle voetsluis na Harwich, door de Zie-
rikzeese Kaper de Goede Verwachting, Kapt. I. W.
Sextroh, op den 28 Octob A= 1782."
Onderschrift ouder de afbeelding vau het buitmakeu van dit schip.
Gravure langw. in-4*.. naar en door J. Kobell, met opdracht „aan
do ... Heeren reeders der vooriï Caper". Midden onder de plaat het
wapen van Zeeland.
Oktober 1782. Muller (No. 4494).
4438. „Bloedig Gevegt Tusschen Twee Amsterdamse
Kapers En een Vriesse TarfSchugt Op de Haarlemmer
Meer October 1782'\
Onderschrift onder een plaat, waarop drie schepen zijn afgebeeld; één
er van heeft in den spiegel: „de geele. vink" en voert de engelsche vlag
Zij doelt op een dronkemansdaad na verschillende braspartijen op het
Haarleinmerraeer uitgevoerd, door drie rijke jongelui: Geel \ink. van Wei-
deren en Peterson, die daarvoor later zeer hebben moeten boeten. Gravure
langw. in 4® , z. n. v. gr
Over dit voorval bestaan verscheiden brochures, enz., waarvan hier aan-
wezig zijn :
Het Haarlemmermeer in rouw, (her het Vluf/ten van het Nieuw
-modisch haaper jagt. de hliaem, Oetoerdt door capitein. Livinus Vinkenstyn.
kamerspel Vermenf/et met de Qeldfjierirjheid van een Diefaf/ti//e Diaken,
die door het hreehen van een Wiel, op de Vlu//t is; alles opgehelderd door
het onderstaande Plaatje, verbeeldende de Overdaadt en Wellust, in de
Losbandige Gezelschappen als de oorzaahen tan véél kwaad t Om een
nadruk te beletten Liet men hier dit Flaatj'e zetten.
Het vignet, boven dit laatste tweeliugrijm stelt een gemengd gezel-
schap voor, aan tafel zittend in een feestzaal. Q-ravure langw. inl6*.. van
B Picart.
Vervolg en slot op het kamerspel het haarlemmer meer in routVj
Gevolg t door het einde der Historie van den Diefagtige Diaken, op de
Vliegt. Het Toneel verbeeld de vier Ferzoonen voorkomende in het eerste
Digiti
izedby Google
1782 CAPELLEN TOT DBN POL - LK TÜRC 351
stukje, sittende in het vertrek van een Buiten Lusthnis, aan het na geregt
eener deftige Maaltyd. ... Om geen nadruk te doen koomenj Reeft men
't Plaatje weggenomen.
Op de plaats van 't vig'net bij 't eerste stukje staat nu : „Hier agter is
by gevoegt. Het boek der losbollen, of de Daaden der Biuoenlandsche
kaapers." Met het vervolg samen 16 bladz. in-8*
De kaarlemmer Nepktunis gestoord, Weegens de Berugte zee-slag, Voor-
gevallen op de HaarlemmerMeir ; Of de binnelandscke keiden gevat.
Opschrift van een gedicht van elf 6-regelige koepletten op 4 blz. in-8* ,
met adres: „Te Haarlem by Jan de Weever, 1782."
1 November 1782. Mlllkr (No. 4495).
4439. ,,Jonk'* van de Capellen tot den Pol, verschynt,
... in Overjssel op nieuw in de vergadering van Rid-
derschap en Steden: den l^ten November 1782.*'
Zie: Na Muller No. 4513 hierna.
24 Januari— 20 November 1782. Mullbr (No. 4476).
moet zijn: Na Muller (No. 4496).
4440. „Het Verooveren van Tamitie royal door de
VJissinger Kaaper Capt: Ie Ture op den 24^" Ja-
nuarg 1782/'
Onderschrift onder de eerste van vijf voorstellingen, behoorende in
Beknopte besckryving der beruchte kruistogten van P. Ie Turc in 1781
en 1782. Rott. 1784 De overige hebben nis onderschrift:
..Het Verooveren en Wegsleepen van een geconvooieerde Eng-elsche
Sloep door Capt: Ie Turc. op den 7_^ Februari 1782.'
,,HHrdnekkig gevecht teegens 4 Loggers van 16. 14. 12 en 10
Stukken door Capt: Ie Turc op den 2^®!L Maart 1782."
..Hardnekkig gevecht teegens een Ster ken Kotter van 18 Stukken
9 Ib^®™ door Capt Ie Turc op den 7^" Maart 1782 "
„Het laaiden van de daar naar Oenoomen engelsche Oostzeesvaarder
The Marianne Cap^ Phielskerk door de Zierckzeesche Kaper Capt J:
W: Sexteoh {sic) Op den avond van den 20 November Anno 1782".
Gravures langw. in-4*., naar J. Kobell. M. Sallieth direx., H. Rooaing
sculps , met adres van J. de Leeuw (Rotterdam) en met het woord
„Proefdruk.'* in den recbterbenedenhoek.
No. 2 tot 5 zijn ook in gewone drukken in deze verzameling.
Hierbij het portret van ..Pierre Ie Turc capitein op het vlissingsche
kaper-schip de Zeeuw." Kniestuk, links ziende eu naar rechts gekeerd,
een bonten muts op 't hoofd, een verrekijker onder deu rechterarm en een
scheepsroeper in de linkerhand; met twee pistolen aan den gordel en een
zwaard met bandelier links van hem, als rustend op 't lijstwerk, dat het
portret omgeeft. Rechts een rots, links op den achtergrond een schip
Digitized by
Google
352 ST. NIC0LAA8 • TROLIJKHBID IN DRN HAAO 1782
in zee. Gravure in-fbl, ,.I. Perkois, ad viv: del. 178t.", „P: W: van
Megen. sculps: 1783/* „Proefdruk." Pendant van het hier voren onder
No. 4437 beschreven portret van Jarry. Muller, Portr. No. 5493.
December 1782. Muller (No. 4496).
4441. „S^ Nicolaas vrol^kheid in s'Hage in t*Jaar
1782. bladz': 288."
Gezicht bij avond op het Binnenhof, waar een aantal dansende personen
gezien worden, vuurwerk a%«8token en geillumineerd wordt. Gravure
lang^. in-12*.. z. n. v. gr. Onderste van twee plaatjes, waarvan het
bovenste vermeld is onder No. 4361 hier voren, üit: Beknopte historie
der onlusten in de Nederlanden.
Zie Muller No. 4354.
1782. a. Nikt bij Mullkr (No. 4496).
4442. „W: I: B»_ BentincV
Inschrift onderin de afbeelding van dit ..Gedenkteken in de Nieuwe
kerk te Amsterdam. Opgericht in den jaare 1782." Gravure in-8*.. z n v.gr.,
met adres van P. Conradi en V. v. d Plaats, 1788.
Van deze plaat zijn hier twee staten:
a. Een vroegere staat vóór het onderschrift en met „A. Ziesenis
inv. et del." links; ,.R. Vinkeles sculps. 1782." rechts; en „I. Allart excud."
midden onder de gravure in^**. üit: J. Ie Francq van Berkhey, Zeetriumph.
b. De hier boven beschreven staat.
1782. b. Niet bij Muller (No. 4496).
4443. ^^Brittania's Assassination, or — The BepvUicans
Amusement,**
Spotprent op de engelsche toestanden, met bovenstaand onderschrift.
In 't midden is *t beeld van de Engelsche maagd, reeds van hoofil, arm
en been beroofd, op een voetstuk. Rechts verschillende personen gereed
het beeld verder te vernietigen, waartoe zij gewapend zijn met een
.,Liber', met ..Sydney on Government", met de ..Reformation Bill", met
een geweer, enz. Een van hen zegt: „Leave not a Wreek behind." Een
ander, met zijn rug naar het beeld gekeerd en met een scheepsvlag
en stok? in de hand zegt: .,He that Fights &c runs away, May live to
fight another day." Twee Lords? doen hun best allen met een koord
van het beeld af te trekken. Een vos bijt in het overgebleven been.
Links loopt een Amerikafln roet het hoofd en den arm weg. achtervolgd
door een Franschman, die hem naroept: „You dam Dog you run 'way
wit all the Branche", een Spanjaard neemt het been mede. Op den
voorgrond ontvoert een dikke Hollander der mnagd haar schild, waarmede
hy zich tevens dekt. Gravure langw. in-fol, z. n. v. gr., met adres van
„B. D'Archery 8^ James Street."
Digiti
izedby Google
178a SPOT- BN ZINNBPRBNT8N 353
1782. MuLLBB (No. 4407 en No. 4408).
4444. „Vaderlandsche merkwaerdigheden", enz.
Zie: No. 4474 hierna.
1782. MuLLBB (No. 4i99).
4445. „Dog ook ditmaal Verharde 't gond. en de
gunst des vorsten hunne harten, zo dat Zg de Stemme
Tan hun Qeweeten Smoorden."
Onderschrift onder een der yinnigste spotprenten op Willem y. In
het midden der plaat zit deze als Bacchus, geheel naakt op een yat,
waarop „G. P. v. O. Bourgogne, x 10." In de rechterhand heeft hy
een zak f,Quinjes.'\ doelende op zijn engelschgezindheid ; in de linker
een bokaal. Hij spuwt in een kamerpot, die hem voorgehouden wordt
door „J. H. S. Baron. v.(an) N.(agel) *, rechts van den prins staande.
Tusschen hen beiden „Freule, v.(an) L.(7nden)"f die haar kleed op
indecente wijze optilt; op het kleed: „als je blieft Z. D. H.'* Links
yan den prins, in onderdanige houding, „F. G. Baron y. L.(7nden)
y. H.(emmen)** en „G. G. Baron B.(entinck)'*. Grayure in-8^ „L. Hartog"
(de hertog yan Bninswijk) „inyenit." en „W. Prins" (Willem y) „del. et
Sculpsit." Onderaan : „De Origineele teekening berust in *t cabinet van den
B gT G .... f. V. Lijnden y. Hemmen.'*
De plaat behoort in een pamflet, groot 16 blz. in-8^, omslag en titel
niet medegerekend, die luidt: KentckeUmde lof-ttmg, voor dê . . , , voor-
standers dtr BngeUekêH^ . . Gedrukt te Bommel, 1782. De origineele om-
slag is aan de yoorzyde bedrukt met een „Garicatura." aan de achterzijde
met een „Bekendmaeking".
Öp de Gemeentebibliotheek yan Rotterdam is yan dit pamflet een
exemplaar met 2788 in plaats yan 1789 als jaar yan uitgaye.
Hierby: V. op een a&onderlijk blaadje in-8*., een 14*regelig gedicht:
„Verklaaring der beruchten tytelprint." en 2*. Pertinent of omstandig
verhaal Van een aardige hlueht. Die V onlangs is voorgevallen tusschen *yne
Hoogheid Willem den Vyfden, en de freule van Lynden^ met den baron
Constant, enz. Z. pi. o. j. Titel en 10 blz. in-8*., de laatste blz. blank.
1782. NiBT va Mullbb (No. M99).
4446. ,,PMicatier
Spotpublikatie op Willem y en het erfstadhouderschap, onderteekend
Fuslinins en gedateerd: „'sHage den 10 December 1782.** 1 blad in boek-
druk, br. in-fol.
1782. MuLLBR (No. 4608).
4447. „Het nieuwe nederlandsche, fransche, amerioaan-
sche, en engelsche kol&pel; vertoond in drie bedryven.
Digitized by
Google
354 SPOT- BN ZINNEPEBNTEN 1782
Te Amsterdam, By D. Schuurman, Boekverkooper. 1782.'*
Titel van een pamflet, waarvan de titelgravure bet volgende voorstelt:
In een aan alle zijden a^esloten kolfbaan staan een Frauschman,
een Hollander en een Amerikaan, die de buitenstaanden afweren. Op
den achtergrond jaagt een Hollander een Engelscbman op de vlucht.
Gravure in-8^, door J. C. Scbults, met adres van D. Bcbuurman.
1783. a. NiBT BU Mulleb (No. 4508).
4448 „Zte herstelde fabrikant, tooneehpel. Te Amster'
dam, By D. Schuurman, Boekverkooper. 1782."
Titel van een tooneelspel, 60 blz. in•8^, dat, zoowel als bet plaatje vóór
dit boekje, de verheffing van den amsterdamschen burgemeester Temminck
en het voorstaan van franscbe boven engelsche invloeden Iq handel, enz.
bedoelt. Op de titelprent is de fabrikant afgebeeld den voet zettend
op den rug van „Horribleness." (den Engelschman), terwijl een Amerikaan
achter hem staat. Gravure in-8^, door Schultz.
1782. b. Niet bij Muller (No. 4503).
4449. ^,Lofgedicht aan den weüredeLen gestrengen heere
Andries Hartzinck; mce-admiraal van HoUand en West
-vriesland, En Roemryke MedehersteUer van *s Lands Glorie,
by het binnen komen op de Rhede van Texel. Amster^
dam 1782."
Spotdicht op Hartsinck, onderteekend : „Naer waerheid." en aanvangende :
„Juicht Bavavieren {sic)\ juioht! om 'tkrygen uwer Glorie,
Roemt Andries Hartzinck! om de schyn van zjn Victorie;
Die hj behaeld heeft in de Zee:" enz.
Eén blaadje in4i^, in boekdruk, onderaan: „Te Enkhuyzen by Fjme
Raakwat, en alom in de Boekwinkels, k 2 stuiv."
1782. |f ULLBB (No. 4605).
4450. „De Politieke Kruyer."
Zie: Na Muller No. 4<618 hierna.
Digitized by VjOOQIC
THE UNIVERSITY OF MICHIGAN
GRADUATE LIBRARY
DATE DUE
m